درسنامه کامل جغرافیا (3)

مقر و موقعیت : 

شناخت یک سکونتگاه روستایی و شهری مقر و مکان ،جایگاه  و موقعیت آن است

مقر :

منظور از مقر، مکان اصلی و دقیق یک سکونتگاه و محل استقرار آن روی زمین است. مقر هر روستا یا شهر، همچنین هسته اولیه آن را شامل می شود

منظور از هسته اولیه مکانی است که مردم بر اساس نیاز، آن را برای زندگی انتخاب کرده و به اشغال درآورده اند و بعدها روستا یا شهر از آن محل گسترش یافته است

آب فراوان، آب و هوای ملایم و خاک حاصلخیز جلگه ها نقش مهمی داشته است.

علاوه بر عوامل طبیعی عوامل انسانی هم نقش داشته است

عوامل انسانی چون:

عوامل سیاسی و تصمیمات حکومتی، دسترسی به راههای تجاری و عوامل دفاعی و نظامی می توانند در پدید آمدن یک سکونتگاه در مکان خاص نقش داشته باشند

در کشور ایران دسترسی به آب، قلعه های دفاعی، بازارهای محلی و قرار گرفتن در تقاطع راه ها از مهمترین  عوامل شکل گیری هسته اولیه روستاها و شهرها بوده است.

منظور از موقعیت یک شهر یا روستا، وضعیت آن سکونتگاه نسبت به پدیده های پیرامون خود و همچنین جایگاه آن در سطح ناحیه است. این پدیدهها و جایگاه ممکن است عوامل انسانی و طبیعی مانند روستاها و شهرهای اطراف آن نقش سیاسی و اداری آن، آب و هوا، راه های ارتباطی، دسترسی به منابع معدنی و انرژی و ناهمواری ها باشند.

برخی تغییرات محیط پیرامون، مانند رویدادهای سیاسی یا تغییرات آب وهوایی نیز ممکن است موجب از دست  رفتن موقعیت و اعتباریک شهر یا انتقال آن به مکانی دیگر شود

مهمترین مالک های تفاوت شهر و روستا، که در اغلب منابع به آنها توجه شده، به شرح زیر است:

فعالیت اقتصادی:

مهمترین مالک تفاوت شهر و روستا فعالیتهای اقتصادی آنهاست. در اغلب سکونتگاههای روستایی، درصد بیشتری از جمعیت فعال در بخش کشاورزی زراعت، دامداری، جنگلداری، صید و شکار و غیره فعالیت میکنند  اما در شهرها بیشتر مردم در بخش های صنعتی و خدماتی مشغول به کارند

متداول ترین مالک تشخیص شهر و روستا مالک جمعیتی است و اگر جمعیت سکونتگاه به میزان معینی برسد، ان شهر تلقی می کنند، اما این مالک در نواحی مختلف دنیا متفاوت است

درروستاها فضاهای باز و چشم اندازهای طبیعی بیشتر و گسترده تر اند. در شهرها خانه ها و مغازه ها و فضاهای صنعتی به هم فشرد ترند و فعالیتهای متنوع در فضاهای محدودتری متراکم شده اند.

در شهرها امکانات آموزشی، درمانی و پزشکی، مراکز خرید، حمل و نقل عمومی، خدمات مالی و بانکی، آب و برق و...  متنوع و گسترده است. در حالیکه این خدمات و تسهیالت در روستا کمتر و محدودتر است.

در روستاها چون جمعیت کمتر است و بیشتر افراد یکدیگر را می شناسند و روابط خویشاوندی، وابستگی اجتماعی و همکاری میان آنها بیشتر است. آداب و رسوم و شیوه زندگی در شهر و روستا متفاوت است. در شهرها نوگرایی و بیشتر تغییرات اجتماعی سریع تر است

سکونتگاههای روستایی و شهری را نیز میتوان رتبه بندی کرد. سکونتگاه از نظر تعداد جمعیت متفاوت اند و طیف وسیعی از روستاهای کوچک با کمتر از 100 نفر جمعیت تا شهرهای بیش از 10 میلیون نفر را در بر می گیرند.

سکونتگاه ها را بر اساس میزان جمعیت و عملکرد( خدماتی که ارائه میکنند) طبقه بندی میکنند. سکونتگاه های کوچک یا کم جمعیت معمولا خدمات محدودی به ساکنان ارائه میدهند اما در سکونتگاه های بزرگ تر، تعداد و  تنوع خدمات بسیار زیاد است.

سکونتگاه های کوچک یا کم جمعیت معمولاً خدمات محدودی به ساکنان ارائه میدهند اما در سکونتگاه های بزرگ تر، تعداد و تنوع خدمات بسیار زیاد است

مثال: یک ده کوچک ممکن است چند مغازه و یک صندوق پست و یک مدرسه و یک مرکز بهداشت نیمه وقت  داشته باشد اما در یک شهر بزرگ، انواع فروشگاه ها، مراکز درمانی و بیمارستان ها، رستوران ها، تئاترو سینما بانک ها، فرودگاه، استادیوم ورزشی و... وجود دارد و شهر میتواند خدمات زیاد و متنوعی به ساکنان خود و حتی روستاها و شهرهای هم جوارش بدهد.

شکل زیریک نمونه رتبه بندی یا سلسله مراتب را در سکونتگاههای اروپا نشان میدهد. در قاعده هرم و ردیف های پایین، سکونتگاههایی با کمترین میزان جمعیت قرار میگیرند. این سکونتگاهها خدمات کمتری نیز ارائه میدهند. با  حرکت به سوی بالایی هرم، جمعیت سکونتگاه ها بیشتر می شود و خدماتی هم که ارائه میدهند، بیشتر و متنوع تر است،

تعریف حوزه نفوذ: 

به محدوده جغرافیایی از یک سکونتگاه کالا و انواع خدمات دریافت میکند و بین آن محدوده و سکونت دارد جریان کالا، خدمات و رفت و آمد افراد وجود دارد، حوزه نفوذ آن سکونتگاه میگویند.

برخی از سکونتگاهها حوزه نفوذ کم وسعتی دارند. برای مثال، یک شهر کوچک ممکن است فقط به چند  روستای پیرامون خود خدمات بدهد و ساکنان روستاهای پیرامون برای خرید و کار در کارخانه و استفاده از مراکز درمانی به آن شهر مراجعه میکنند.

حوزه نفوذ برخی از شهرها حوزه نفوذ بسیار گستردهای در سطح یک ناحیه یا کشور و حتی جهان دارند.

در زمینه بررسی حوزه نفوذ عملکرد یک سکونتگاه به دو جنبه توجه می شود:

 الف( آستانه نفوذ، یعنی حداقل جمعیتی که تقاضای کالا خدمات یا عملکردی از سکونتگاه دارند.

 ب( دامنه نفوذ، یعنی بیشترین مسافتی که مردم منطقه برای دریافت خدمات از آن سکونتگاه طی  میکنند.

یکی از مهم ترین تغییرات فضای جغرافیایی در قرن بیستم و بیست و یکم افزایش شهر و شهرنشینی در جهان است.

منظور از اصطلاح شهرنشینی افزایش نسبت جمعیت شهرهای یک کشوریا ناحیه به روستاهای آن است.

در سال 1950 میالدی فقط 30 درصد جمعیت جهان در شهرها زندگی می کردند. اما در سال 2014 میلادی 54 درصد جمعیت جهان ساکن شهر ها بوده اند . امروزه جمعیت شهرنشین جهان بر جمعیت روستانشینی پیشی گرفته است و پیش بینی میشود که تا سال 2050 میلادی این نسبت به 66 درصد برسد. به نمودار  زیر توجه کنید

سطوح شهرنشینی و افزایش آن در نواحی مختلف جهان متفاوت است. به نقشه وجدول زیر توجه کنید

در کشورهای این نواحی بخش عمدهای از رشد شهرنشینی به علت مهاجرت فزاینده روستاییان به شهرها به  منظور اشتغال و دستمزد بیشتر و به دنبال صنعتی شدن و توسعه کارخانه ها و یا رشد بخش خدمات و  ورود این کشورها به تجارت جهانی بوده است.

یکی از مهمترین پدیده های مربوط به تغییرات الگوی شهرنشینی در جهان افزایش شهرهای میلیونی است.

در سال 1950 میالدی دو شهر لندن و نیویورک بیشتر از 8 میلیون نفر جمعیت داشت

در سال 1990 ده شهر با بیش از 10 میلیون نفر در جهان وجود داشت و امروز تعداد این شهرها به  28شهر رسیده است.

تغییردیگر، تغییر الگوی مکانی شهرها با بیش از 5 و 10 میلیون نفر در جهان است.

تا چند دهه پیش چنین شهرهای فقط در نیمکره شمالی و در آمریکای شمالی، اروپا و ژاپن وجود داشتند  اما امروزه آسیا، آمریکای التین و آفریقا با رشد شهرهای میلیونی و پر جمعیت روبرو شده اند. با توجه به نقشه بگویید در کدام بخش های این قاره ها ظهور شهرهای پرجمعیت را مشاهده میکنید؟

نمودار زیر افزایش شهرهای میلیونی را در چهار دهه نشان می دهد.

تعریف مادر شهر: مادر شهر (متروپل )بزرگ ترین و مهم ترین شهر یک ناحیه، استان یا یک کشور است.

این شهر ممکن است پایتخت یا شهر اصلی یک ناحیه باشد که مرکز حکومتی، مذهبی، تجاری و... است از  این جنبه ها بر سایر سکونتگاه ها برتری دارد.

 معمولا به مادرشهر، کلا نشهر نیز گفته میشود. برخی نیز معتقدند کلان شهر ترجمه و معادل واژه مگاسیتی ( megacity ) است و به شهرهایی با بیش از 10 میلیون نفرجمعیت اطلاق می شود

در کشور ایران طبق مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی، به ما در شهرهایی که بیش از یک میلیون نفر جمعیت داشته باشند، کالن شهر گفته میشود. مانند تهران، مشهد، اصفهان ، کرج، قم و ..

 حومه چیست : به بخشهای پیرامونی یک شهر حومه میگویند.

علل شکل گیری حومه ها:

با افزایش شهرنشینی و گسترش حمل و نقل و وسایل ارتباطی، به تدریج حومه ها در اطراف شهرها، به ویژه شهرهای بزرگ و پرجمعیت شکل گرفتند.

حومه نشینان برای خرید یا کار و یا استفاده از خدمات به شهرها رفت وآمد می کنند.

1- خوابگاهی

2- صنعتی

3- فقیرنشین

4- مرفه نشین.

با افزایش جمعیت مادر شهرها و گسترش حومه های آنها به تدریج منطقه هایی با عنوان منطقه مادر شهری به وجود آمدند. در پیرامون برخی از مادر شهرها، شهرها و شهرک های اقماری پدید آمده اند.

 تعریف: در برخی از بخش های جهان، در نتیجه گسترش فوق العاده زیاد دو یا چند مادر شهر در امتداد مسیرهای ارتباطی و حمل و نقل، زنجیره ای از مادر شهرها یا کلان شهرها پدید آمده اند که به آنها  مگاالاپلیس گفته میشود.

در مگا پلیس، حومه ها و شهرک های اقماری یک مادر شهر به حومه ها و شهرک های مادر شهر دیگر پیوند می خورد. برخی، مگالاپلیس را منطقه ابر شهری نامیده اند.

1-تمرکز و انبوهی جمعیت شهری

2- تمرکز موسسات مالی و پولی

3- تمرکز صنایع دانش بنیان

4- فراوانی آمد و شد بین مادر شهرهای هم جوار با انواع وسایل حمل و نقل زمینی و هوایی .

مگالا پلیس ها معمولا در امتداد راه های ارتباطی، شکل خطی و کریدوری و برخی نیز شکل خوشه ای وکهکشانی پیدا کرده اند.

مگالا پلیس شمال شرق ایالات متحده آمریکا از بوستن تا واشنگتن  و مگالاپلیس ژاپن توکیو یوکوهاما  تغییردر روستا نشینی وسکونتگاه ای روستایی:

هرچند فرآیند شهری شدن به افزایش شهرنشینی در همه کشورهای جهان منجر شده است، هنوز 3/4 میلیارد نفر  از مردم جهان در روستاها زندگی می کنند. تنها در دو کشور چین و هند بیش از یک میلیارد نفر روستا نشین اند.

این پدیده از مهم ترین عوامل تغییر در کاهش روستا نشینی و افزایش شهرنشینی است

به عوامل جاذبه ودافعه درمهاجرت های روستا به شهر توجه کنید. منظور از عوامل جاذبه و دافعه در مهاجرت چیست؟

در سده نوزدهم و نیمه اول قرن بیستم در کشورهای توسعه یافته و صنعتی اروپا و آمریکای شمالی، به دنبال توسعه صنایع کارخانهای مهاجرت از روستاها به شهرها رخ داد. البته این مهاجرت تدریجی و طولانی مدت بوده و طی دهها سال و همگام با تحولات صنعتی شدن صورت گرفته است

در این دوره در برخی کشورها مانند آلمان روستاییان برای دریافت دستمزد بیشتر به طور نیمه وقت در شهرها کار می کردند و بخشی از وقت خود را به کار در مزارع اختصاص میدادند و از این رو، به زارعان نیمه وقت مشهور شده بودند.

دربرخی از روستاها شهرنشینان به سرمایه گذاری و خرید زمین های کشاورزی به منظور ایجاد کشت تجاری اقدام کردند و در نتیجه آن روستانشینی کاهش یافت. برخی از روستاها نیز به علت گسترش شهرها به حومه های شهری تبدیل شدند.

با ورود کشورهای آسیایی، آفریقایی و آمریکای لاتین به دوره صنعتی شدن، مهاجرت های فزاینده از

روستا به شهر در این نواحی نیز به وقوع پیوست. اما این مهاجرتها با توسعه صنعتی همگام نبودند.

رشد شهرنشینی در این نواحی طی دوره های زمانی کوتاه تر و سریع تر از رشد صنعتی رخ داد و شهرها از  نظر امکانات و تسهیالت آمادگی لازم برای ورود مهاجران روستایی را نداشتند. در نتیجه،  برای روستاها و شهرها مشکلات زیادی به وجود آمد.

با بروز تحوالت صنعتی و ورود کشورها به عصر نوسازی (مدرنیزاسیون) نفوذ شهرها و (شهرگرایی) روستاها افزایش یافت.. در منظور از شهرگرایی، روندی اقتصادی - اجتماعی است که طی آن شیوه های زندگی، رفتار و عملکرد  ها، ارزش ها و مظاهر شهری در روستاها و بین روستانشینان رواج می یابد. با فراهم شدن امکانات و تجهیزاتی چون آب و برق و راه سازی، استفاده از ماشین آلات کشاورزی و عناصر و خدمات شهری، تغییرات قابل ملاحظه های در چهره و کالبد روستاها نسبت به گذشته پدید آمد. البته میزان این تغییرات از ناحیه ای به ناحیه دیگر متفاوت بوده است.

با آنکه به طور کلی در بیشتر روستاها فعالیت غالب، زراعت است، نقش و عملکرد برخی از روستاها تغییرکرده و عملکرد های جدیدی به طور مستقل یا علاوه بر زراعت در این روستا پدیدار شده است که از ان جمله می توان به روستاهایی با نقش:

1- صیادی

2-گردشگری

3- صنعتی، که در آن صنایع کوچک تبدیلی یا خانگی رونق زیادی دارند، اشاره کرد

تصویر زیر توجه کنید و آن را توضیح دهید

ازدیرباز شهر و روستا با یکدیگر وابستگی و روابط متقابل داشته اند اما نوع و چگونگی روابط شهر و

روستا در زمانهای مختلف و در نواحی مختلف جهان متفاوت بوده است.

روابط شهر و روستا را می توان از جنبه های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مطالعه کرد. به

همین سبب، جغرافیدان ها و سایر اندیشمندان نظریه های مختلفی در این زمینه ارائه کرده اند که در  بیشتر آنها بر نابرابری میان شهر و روستا تاکید شده است. طبق این نظریه ها، شهر محل انباشت

سرمایه، تولید کالاهای کارخانه های و تمرکز اقتصادی است و مبادله ای نابرابر بین شهر و روستا

جریان دارد

افزایش جمعیت شهری از سه طریق صورت گرفته است:

افزایش طبیعی جمعیت شهرها یعنی رشد موالید (تولد ها) نسبت به مرگ و میرمهاجر روستاییان به شهرها.

 · افزایش جمعیت برخی روستاها و تبدیل شدن آنها به نقاط شهری یا ادغام روستاهادربافت شهری

روستاهایی که جمعیت آنها به حد معین، مثالً 10 هزار نفر، رسیده، با موافقت وزارت کشور،شهر اعالم شده اند و در آنها شهرداری تاسیس شده است. به دنبال این امر، باید برای ساکنان آنها نیز خدمات و تجهیزات شهری فراهم شود.

با توجه به جدول، تعداد سکونتگاه های شهری در ایران چند برابر شده است

همان طور که گفته شد، یکی از عوامل مهم افزایش جمعیت شهری در ایران مهاجرت از روستا به شهر بوده است، تا سال ۱۳۳۵مهاجرت از روستاها به شهرها به کندی صورت میگرفت و محصولات کشاورزی بخش عمده تولیدات داخلی را تشکیل میداد. این دوره به دوره شهرنشینی کند معروف است

از آنجا که بودجه کشور ما متکی به درآمد حاصل از فروش نفت است و این درآمد در دست دولت ذخیره میشود، دولت ها با استفاده از درآمد نفتی، بیشترین سرمایه گذاریها، توسعه کارخانه ها و تجهیزات و زیرساخت ها را به شهرها اختصاص دادند.

از سال 1341 اصلاحات ارضی در روستاها انجام گرفت. اصلاحات ارضی یعنی تغییر قوانین مالکیت زمین و توزیع مجدد آن به نفع کشاورزان

به سبب تقسیم نادرست زمین.

حمایت نکردن دولت از کشاورزان .

توجه به صنایع مونتاژ.

واردات کالا از کشورهای خارجی.

نه تنها وضع روستاییان بهتر نشد بلکه شرایط انهدام کشاورزی در ایران فراهم آمد. در نتیجه، مهاجرت روستاییانبه شهرها شدت گرفت.

با مهاجرت گسترده مردم از سراسر کشور، جمعیت این شهر به طور مداوم به شدت افزایش یافت و رفته رفته، فاصله زیادی با سایر شهرها پیدا کرد. به این ترتیب، جمعیت تهران همواره بیش از دو برابردومین شهر پرجمعیت ایران، یعنی مشهد بوده است.

پس از انقلاب اسلامی نیز مهاجرت از روستا به شهر و از شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ ادامه یافت.

دراین دوره، تعداد زیادی از روستاهای پرجمعیت به شهر تبدیل شدند یا در بافت شهرهای هم جوارادغام گردیدند. برخی از آبادی های نیز خالی از سکنه شدند.

درطی سال های 1365 تا 1395 عالوه بر تهران7 شهر با بیش از یک میلیون نفر جمعیت بهکلان شهر تبدیل شدند.

به علاوه، رشد شهرهای بزرگ و کوچک و شهرک های اقماری در اطراف تهران، این شهر را به یکمنطقه کالانشهری بزرگ تبدیل کرد..

در دوران معاصر، افزایش شهرنشینی و رشد و توسعه شهرها و تمرکز جمعیت در آنها از یک سوکاهش تدریجی روستانشینی و مهاجرت نیروی کار کشاورزی از روستاها به شهرها از سوی دیگر، مسائل و مشکالتی را در این سکونتگاه به وجود آورده است.

 این مسائل اندیشمندان را بر آن داشته است که به فکر برنامه ریزی برای شهرها و روستا بیفتند ازاین طریق، به رفع مشکلات و ارتقای کیفیت زندگی ساکنان آنها کمک کنند

برای مدیریت صحیح و کارآمد شهرها نخست لازم است مهمترین نیازها و مسائلی را که امروزهشهرها با آن روبرو  هستند بشناسیم

1- تجهیزات وخدمات عمومی:

در برنامه ریزی شهری تجهیزات و تسهیلات شهری و همچنین خدمات عمومی مورد مطالعه قرار میگیرد و نسبت به آنها با تعداد جمعیت ساکن در شهر سنجیده میشود تا نیازها مشخص و کمبودها برطرف گردد.

یکی از پدیده های ناشی از نظام اقتصادی سرمایه داری، نابرابری فضایی است. دربیش ترشهرها امکانات و خدمات شهری به طور عادلانه و متوازن توزیع نشدهاند و بین مناطق برخوردار و مرفه و مناطق محروم تفاوتهای چشمگیری از نظر فضای جغرافیایی مشاهده می شود.

برنامه ریزی و مدیریت شهری باید برای رفع این نابرابری ها چاره اندیشی و اقدام کند.

مسکن یکی از مهمترین نیازهای انسان است و شهرها با مسئله مسکن روبرو هستند. البته شدت وچگونگی این مسئله در شهرها و کشورهای مختلف متفاوت است.

در شهرهایی که با تمرکز زیاد جمعیت یا مهاجرت گسترده روبرو هستند، مسکن کافی و مناسب وجود ندارد.

فقیران شهری به علت:

۱- اختلاف طبقاتی شدید

2- رعایت نشدن عدالت اجتماعی در توزیع درآمدها

۳- بی توجهی حکومت ها به حمایت های تامین اجتماعی، پول کافی برای اجاره یا خرید مسکن ندارند.

در برخی از شهرهای بزرگ جهان شمار افراد بیخانمان (کارتون خواب ) که در کنار خیابان ها و یارویی نیمکت پارک ها می خوابند رو به افزایش است.

پدیده دیگری که در اطراف شهرهای بزرگ در نتیجه مشکل مسکن شکل می گیرد، اسکان غیررسمی یا غیر قانونی است. حاشیه نشینی و زاغه نشینی جلوه هایی از این پدیده است

وقتی مهاجران فقیر به شهرها وارد می شوند، با توجه به گران بودن قیمت زمین و خانه در شهر، به طور غیرقانونی مسکن هایی موقتی در حاشیه و اطراف شهر میسازند.

تعریف: زاغه نشینی نیز نوعی اسکان غیر رسمی است که عالوه بر حاشیه شهر ممکن است در نقاط مختلف شهر به وجود بیاید.

در ساخت زاغه ها معمولا از مواد ارزان قیمت مانند ضایعات آهن و حلبی، اتاقک انواع خودرو و چوب و مقوا استفاده می شود. زاغه ها بسیار کثیف اند و امکانات بهداشتی و فاضلاب ندارند.

در نواحی حاشیه نشین و زاغه نشین، میزان جرایم و بزهکاری و انحرافات اجتماعی زیاد است.

درکشور ما نیز پدیده حاشیه نشینی در اطراف برخی از شهرهای بزرگ به وجود آمده است.

در برخی کشورها حکومت مرکزی یا حکمرانی محلی (مدیریت شهری) برای تامین مسکن گروههای فقیر شهری و مهاجران، طرح های ساخت مسکن ارزان قیمت، اعطای وام مسکنونظایر آنها را اجرا میکنند.

از مشکلات مهم شهرها

1- افزایش طبیعی جمعیت شهری

2- افزایش در اثر مهاجرت نیروی کاراست.

مهاجرانی که به قصد یافتن شغل و درآمد بیشتر از روستاها وشهرهای کوچک به شهرهای بزرگ مهاجرت می کنند اغلب کارگر ساده و فاقد مهارت و تخصص هستند.

فرصت های شغلی در شهر محدود است. به همین سبب، مهاجران به کارهایی مانند کارگریموقتی و روز مزد یا خدمتکاری در رستورانها و نظایر آن مشغول میشوند و درآمدشان تکافویهزینه های مسکن، خوراک و پوشاک و زندگی را در یک شهر بزرگ نمی کند.

در اقتصاد این شهرها بخش غیر رسمی یا بخش غیر قانونی اشتغال رشد می کند.کار فروشندگاندوره گرد و دست فروش ها، دلالان، زباله جمع کن ها، نوازندگان دوره گرد و نظایر آن از جمله فعالیت های بخش غیررسمی در شهرهاست. متاسفانه گروهی از فعالان این بخش را (کودکان کار)تشکیل می دهند.

در برنامه ریزی و اداره شهرها باید به ایجاد فرصتهای شغلی و سر و سامان بخشیدن به مشاغل بخش غیررسمی توجه کرد. از جمله راهکارهایی که در برخی شهرها به این منظور به کار گرفته شده حمایت از کارآفرینان و ایجاد غرفه هایی با اجاره ارزان برای فروشندگان دوره گرد و توسعه امکانات گردشگری برای جذب گردشگر و ایجاد شغل است.

درآمد کم، بیکاری و مسکن نامناسب و حاشیه نشینی به فقر شهری منجر میشود..

بین فقر و جرم و بزهکاری ارتباط زیادی وجود دارد.

در نواحی حاشیه نشین و حومه های فقیر نشین شهرها، انحرافات و کجروی های اجتماعی ، سرقت و خشونت، اعتیاد، طالق و... و گسترش می یابد.

 خسارت وارد کردن به اموال عمومی، بناها و آثار فرهنگی یکی دیگر از انحرافات اجتماعی در شهرها (وندالیسم شهری).

فضاهای شهری می توانند در پیشگیری از وقوع جرم یا جرم خیزی نقش داشته باشند.

زاغه ها، ساختمانهای متروکه، برخی محله های قدیمی و فرسوده و مناطقی که در شب نورکافی ندارند، جرم خیز وفاقد امنیت هستند.

افزایش نظارت و نصب دوربین های مداربسته در نقاط مختلف شهر، بهبود روشنایی معابر و بازسازیمحله های فرسوده و مخروبه از جمله کارهایی است که مدیران شهری میتوانند در این زمینه انجام دهند.

برای مقابله با آسیبهای اجتماعی در شهرها و تامین امنیت، نخست باید علل و ریشه های آسیب هامانند فقر و بیکاری شناسایی شود و از بین برود.

آموزش عمومی و برگزاری کارگاه های آموزشی برای شهروندان نیز در این زمینه مفید است و اهمیت دارد.

شهرنشینی با افزایش فشار بر منابع، مصرف انرژی و آلودگی آب و خاک و هوا همراه است.

یکی از ارکان مهم پایداری شهری و شهر سالم به حداقل رساندن آلودگی و تخریب محیط زیست است.

در برخی شهرها جهان اقدامات مثبت و ارزنده ای در زمینه مدیریت پسماند، الگوهای مصرف آب وبرق،  دفع فاضلاب، کاهش آلودگی هوا و.... انجام شده است.در برخی شهرها به تازگی گام هایی در این زمینه برداشته شده است و برخی شهرها نیز هنوز با آلودگی های شدید و جدی روبرو هستند.

البته میزان توجه و اقدامات عملی در این زمینه در همه جای دنیا یکسان نیست

تعریف: (مبلمان شهری) مفهومی گسترده است و به معنای مجموعه وسیعی از وسایل و نمادها و عناصری که مورد استفاده عموم ساکنان شهرقرار میگیرد.

شهرموجودی زنده و فعال و انسان موجودی زیبا پسند است. و از همین رو، در طراحی و مدیریتشهری، زیبایی شهر و فضاهای مختلف آن به طوری که انسان در آن احساس آرامش و تعلق خاطر کند، اهمیت زیادی دارد.

معماری و طراحی شهر بازتاب فرهنگ و هویت شهروندان است.

در طراحی مبلمان شهری باید فرهنگ و هنر بومی و ملی تقویت گردد. همچنین، به نیازهای افراد ویژه مانند معلوالن و جانبازان و سالخوردگان توجه شود.

مانند طراحی خط بساوایی مخصوص عبور نابینایان و رمپ عبور ویلچر در ساختمان های عمومی و پارک ها.

تعریف: شهر هوشمند به شهری گفته میشودکه درآن برای امور مختلف مانند حمل و نقل، مصرف انرژی، مدیریت ترافیک، مدیریت پسماند و... از فناوری اطالعات و ارتباطات (ICT ) استفاده می شود.

درشهرهای هوشمند انواع حسگر (سنسورها) اطلاعات را در سامانه های مختلف جمع آوری وپردازش میکنند.

حسگرها در نواحی شلوغ شهر می توانند تصادفات یا جرایم خیابانی رابه اطلاع پلیس واورژانس برسانند.

با هوشمند سازی مدیریت ترافیک می توان به رانندگان خودروها برای پرهیزاز ورود به خیابان های پر ترافیک یا پیدا کردن توقفگاه خالی و نظائر آن اطلاع رسانی کرد.

با استفاده از حسگرها میتوان آلودگی هوا را در نقاط مختلف شهر سنجید و هشدار داد.

نور و میزان روشنایی معابر را در زمانهای معین و با توجه به رفت و آمدها کم و زیاد کرد. این کار علاوه  بر صرفه جویی در مصرف انرژی به تامین امنیت کمک می کند.

در شهرهای هوشمند، شهروندان از طریق شبکه اینترنت بسیاری از کارهای اداری خود را بدون مراجعه  حضوری به سازمان ها و مدیریت شهری انجام می دهند.

در این شهرها، گردش آزاد اطلاعات اهمیت دارد و در مکان های عمومی مانند ایستگاه های اتوبوس، داخل  تونل های مترو، فروشگاه های بزرگ و بخش هایی از پیاده روها دسترسی به Wi - Fi رایگان برای همه وجود  دارد.

تعریف: شهرپایدار شهری است که در آن نیازهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ساکنان به طور مناسب  و عادلانه برطرف می شود، بدون اینکه منافع نسل های آینده به خطر بیفتد و شهر و فعالیتهای شهری کمترین تأثیر نامطلوب را برمحیط زیست دارد.تحقق (شهرپایدار) هدف اصلی مدیران و برنامه ریزان شهری است.

پایداری شهر حد و حصر و نقطه انتهایی ندارد . مدیران و برنامه ریزان شهر ها تالش می کنند که به درجاتی از پایداری دست یابند.

در برنامه ریزی های شهری باید به سه رکن توجه کرد.

مطالعه (کاربری زمین یا کاربری اراضی ) یکی از بخش های مهم برنامه ریزی شهری است.

در شهر فضاهای مسکونی، تجاری، اداری، خیابان ها و شبکه ارتباطی، مراکز آموزشی و درمانی، فضاهای سبز و پارک وجود دارد. همه فعالیتهای شهر روی زمین انجام می شود.

کاربری زمین یعنی چگونگی استفاده از زمین است.

در نقشه های کاربری زمین، پراکندگی انواع عملکردهای شهر نمایش داده می شود.

برنامه ریزان پس از مطالعه و شناسایی کاربری های موجود در شهر، میزان وسعت هر کاربری یا عملکرد را نسبت به مساحت کل شهر محاسبه می کنند.

سرانه عبارت است از نسبت مساحت هر کاربری به جمعیت.

تعریف: سرانه کاربری مقدار زمینی است که به طور متوسط از هر یک از کاربری های شهر به جمعیت شهر می رسد.

سرانه استاندارد قابل قبول برای هر نوع کاربری در نواحی مختلفف متفاوت است. برای مثال، درناحیه ای با توجه به نوع آب و هوا، سرانه استاندارد و قابل قبول فضای سبز 20 متر مربع برای هر فرد تعیین شده است.

اما اگر سرانه فضای سبز آن ناحیه 13 متر مربع باشد، نشان می دهد که سرانه از حد استاندارد کمتر است  و در این زمینه کمبود وجود دارد.

مطالعه کاربری زمین به برنامه ریزان کمک می کند که :

1- محدودیت ها را بشناسند

2-به گونه های برنامه ریزی کنند که از فضاهای شهر به طور مناسب و متعادل استفاده شود.

نقشه اراضی یک شهر در قاره آسیا

باید به بالا بردن کیفیت زندگی در شهر و روستا به طور هماهنگ توجه شود و در صورتی بیتوجهی به مناطق روستایی و خالی شدن این مناطق، مشکلاتی در مناطق شهری نیز افزایشمی یابد.

 الف) مشکلات اقتصادی:

بر اساس گزارش سازمان ملل، در بسیاری از نواحی روستایی جهان میزان فقر بیشتر از نواحیشهری است. چنین برآورد شده است که ۶۳ درصد فقر در جهان مربوط به نواحی روستاییاست. 7۶ درصد فقیران کشور های قاره آسیا و آفریقا و آمریکای التین در نواحی روستایی زندگی می کنند.

 بین درآمد شهرنشینان و روستانشینان شکاف و نابرابری زیادی وجود دارد. ایجاد فرصت هایشغلی و تمایل به سرمایهگذاری در نواحی شهری بیش از مناطق روستایی است.

 نابرابری های رفاهی نیز بین شهر و روستا وجود دارد. وضعیت دسترسی فقیران روستایی به آموزش، بهداشت و درمان، و مسکن بدتر از فقرای شهری است.

 روستاییان عمدتاً به درآمد حاصل از کشاورزی وابستهاند. این درآمد فصلی و ناکافی است. در برخی زمین ها میزان تولید پایین و در حد رفع نیاز داخلی روستاهاست.

بیشتر روستاییان با مسائلی چون نداشتن مالکیت زمین، کمبود زمین، یکپارچه نبودن و قطعه  قطعه بودن زمین های کشاورزی و نداشتن سرمایه الزم برای کشت تجاری و سودآور دست به گریبان اند.

 روستاییان برای فروش محصوالت خود دسترسی مناسب به بازارها ندارند و اغلب گرفتار واسطه ها می شوند مجبورند محصولاتشان را با قیمت بسیار کم به آنها بفروشند.

مانند آب آشامیدنی سالم، راه و وسایل حمل و نقل، امکانات آموزشی درمانی، و سطح پایینزندگی روستانشینان.

امروزه این هر دو گروه از مشکالت تحت عنوان (فقر روستایی) بررسی می شوند. در واقع، روستاییان با فقر اقتصادی و فقر دسترسی به خدمات و امکانات روبرو هستند.

برنامه توسعه روستایی برنامهای است که با هدف بهبود زندگی اقتصادی و اجتماعی روستانشینانطراحی می شود.

تحقق روستای پایدار نیز سه رکن دارد:

1- فعال کردن اقتصاد روستا

2- خدمات اجتماعی و فرهنگی

3- حفظ محیط زیست روستا و چشماندازهای طبیعی آن.

در گذشته، توسعه کشاورزی مهمترین عامل توسعه روستایی محسوب میشد.

اما امروزه توسعه روستایی صرفا به توسعه کشاورزی محدود نمی شود وبه همه جنبه هایاجتماعی و فرهنگی و محیط زیستی به طور هماهنگ اهمیت داده میشود.

 تاکنون برای حل مشکالت اقتصادی روستا ها اقدامات گوناگونی در نواحی مختلف جهان انجام شده است. برخی از مهمترین این اقدام ها عبارتند از:

الف) اصلاحات ارضی یا تقسیم زمین و انتقال مالکیت آن اصالحات ارضی در برخی کشورها موفق بوده و به اهداف خود رسیده و در برخی کشورها مشکالت جدیدیپدید آورده است.

ب) تشکیل تعاونیهای تولیدی روستایی

 ج) گسترش انقلاب سبز و استفاده از ماشین آلات و فناوری در کشاورزی؛ البته فناوریهای مربوط به انقالب سبز گران است و همه کشاورزان توانایی مالی تهیه آنها ندارند. ماشینی کردن کشاورزی در برخی نواحی روستایی موجب گسترش بیکاری شده است.

 د) توسعه صنایع کوچک روستایی

 ه) توسعه خدمات گردشگری و فراغتی

 الف) در چند دهه اخیر، در بیشتر نواحی روستایی جهان تجهیزات و خدمات روستایی مانند بهداشت عمومی، راه، دسترسی به رادیو و تلویزیون، مدارس روستایی، برق و آب آشامیدنی سالم گسترش یافته است. با این حال، هنوز این خدمات در حد رفع نیازهای ساکنان بسیاری از روستاها نیست.

 ب) از سوی دیگر، خدمات رسانی به برخی روستاها به علت پراکندگی ودورافتادگی یا شرایط سخت طبیعیآنها، دشوار است.

بر اساس آمار سال 1390، تعداد روستاهای کشور حدود 62000 روستا بوده است.

در سال 1358 جهاد سازندگی با هدف

1- رسیدگی به مناطق محروم

2- استقالل کشور

۳- خودبسندگی کشاورزی، تشکیل شد و فعالیتهای زیادی در روستاها انجام داد که از آن جمله میتوان به ایجاد شبکه های آب آشامیدنی و برق، خدمات بهداشتی، آموزش مهارتهای فنی و حرفهای به روستاییان، ایجاد و توسعه راه های روستایی و لایه روبی و نگهداری قنات ها اشاره کرد .

بنیاد مسکن انقالب اسالمی در سال 1358 با هدف تامین مسکن محرومان، به ویژه روستاییان،تشکیل شد. تهیه و اجرای »طرح های هادی روستایی« از وظایف مهم بنیاد مسکن انقلاب اسلامی است.

طرح های هادی روستایی:

در این طرح ها کاربری های اراضی روستا شناسایی و نقشه های وضع موجود آن تهیه میشود. در این طرحها سازماندهی کاربری های مسکونی، کشاورزی، خدماتی و نیازها و همچنین چگونگی گسترش روستا در آینده معین می شود و راهکارهایی برای بهبود وضع اقتصادی و اجتماعی روستاها ارائه می گردد.

برنامه ریزی و مدیریت شهرها را وزارت راه و شهرسازی، شهرداری ها و شوراهای اسلامی شهرهابرعهده دارند. مدیریت روستاها نیز بر عهده دهیاری ها و شوراهای اسلامی روستاست.

سازمان شهرداری ها و دهیاری های کشور (وابسته به وزارت کشور) وظیفه هماهنگی و پشتیبانی مالی، فنی و علمی از شهرداری ها و دهیاری ها را بر عهده دارد و هم زمان براجرای طرح های عمرانی و خدمات شهری و روستایی نظارت می کند.

شوراها برای جلب همکاری ومشارکت مردم در مدیریت شهرها وروستاها پدید آمده اند. اعضای شوراهای اسلامی شهرو روستا با رای مردم انتخاب می شوند و بدین وسیله مردم از طریق نمایندگان خود باید در تصمیم گیری ها و اجرای برنامه ها در شهر و روستا دخالت داشته باشد و بر کار نهادهای مدیریت نظارت کنند.شوراهای اسلامی شهر و روستا جایگاه قانونی دارند وبر این جایگاه در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایرانتصریح شده است.

اکنون که با برخی از مهم ترین جنبه های مدیریت شهر وروستا آشنا شدیم، لازم است بدانیم طرحها و برنامه هایی وسیع تر ازسطح روستاو شهر نیز وجود دارند.

سیاست ها و خط مشی های کالن اقتصادی و اجتماعی حکومتها بر همه جنبه های زندگی در شهرها و  روستاهای یک کشور تاثیر می گذارد.

در بیشتر کشورها علاوه بر برنامه ریزی برای تک تک شهرها و روستاها، برنامه های عمومی وکلی تریدر سطح کشور و منطقه، یعنی آمایش سرزمین تهیه می شود.

معنی لغوی آمایش:

آماده کردن و آراستن

تعریف: سامان دادن ونظم بخشیدن به فضاهای جغرافیایی وتوزیع متوازن، متعادل و منطقی جمعیت،

فعالیت ها وتجهیزات و امکانات در سطح زمین.

ویژگی های عمده برنامه آمایش سرزمین به شرح زیر است:

توجه به ظرفیت ها و توانمندی های همه مناطق و استان های کشور  ظرفیت ها و تاثیر هر منطقه در پیشرفت و توسعه عمومی کشور شناسایی میشود و سپس متناسب با آن،برنامه ریزی صورت می گیرد. برای مثال، اینکه در کدام مناطق کشور باید بخش کشاورزی توسعه یابد یا کدام مناطق  برای گسترش بازار ها و مراکز تجاری مناسب اند.

به همه جنبه های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، دفاعی و محیطی کشور به طور هماهنگ توجه میشود.

توجه به عدالت در توسعه:

بین مناطق کشور از نظر دسترسی به منابع و امکانات تعادل برقرار میشود. در این برنامه به منظور تحقق عدالت اجتماعی، از توسعه نامساوی و تمرکز ثروت و سرمایه در برخی مناطق و فقر و محرومیت در مناطق دیگر جلوگیری می شود. 

از تمرکز و اندوهی جمعیت در یک یا چند مادر شهر و مهاجرت بی رویه از روستاها و شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ پیشگیری می شود.

توجه به نیازهای حال و آینده :

در برنامه ریزی عمرانی مانند احداث صنایع، مراکز درمانی، دانشگاه ها و جاده ها نیازهای جمعیتی حال و آینده مناطق مختلف کشور در نظر گرفته میشود.

در برنامه آمایش سرزمین بر بهره مندی منطقی و خردمندانه از منابع و حفاظت از محیط زیست تاکید و به آنها توجه می شود.

توجه به آمایش دفاعی:

انواع فعالیت ها و تاسیسات و تجهیزات باید به گونه ای استقرار و سازماندهی یابند که در زمان حمله های احتمالیدشمن، از آسیب و خسارت دور بمانند. در برنامه آمایش سرزمین جنبه های دفاع از منابع و سرمایه های سرزمین در مقابل دشمنان در برنامه ریزی به خوبی در نظر گرفته می شود.

سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) سامانه برای مدیریت بهتر

تعریف: سامانه اطلاعات جغرافیایی GIS  عبارت است از مجموعه ای از سخت افزارها ( رایانه، موش واره  و موس، چاپگر و ...). و نرم افزارهای رایانهای که امکان جمع آوری ذخیره پردازش و تجزیه و تحلیل اطلاعات و نمایش اشکال مختلف داده ها و اطلاعات جغرافیایی را فراهم می آورد.

ما امروزه در عصر اطلاعات و رایانه ها زندگی می کنیم. از ویژگی های این اثر این است که انسان می تواند به حجم زیادی از اطلاعات دسترسی سریع داشته باشد و بتواند آنها را به سرعت منتقل کند، به کاری که  قبال امکان پذیر نبوده است.

بسیاری از اطلاعاتی که امروزه با آنها سر و کار داریم، به نحوی با موقعیت مکانی ارتباط دارند. برای مثال، شهرها و روستاها، کارخانه ها، بناها و آثار تاریخی، پوشش گیاهی، جمعیت، ناهمواری ها، منابع و معادن، تاسیسات و تجهیزات شهری، راه ها و شبکه های حمل و نقل و... هر یک فضای جغرافیایی را اشغال کرده اند و ویژگی هایی دارند.

1- موقعیت جغرافیایی دارند (داده های مکانی)

2- دارای ویژگیهایی هستند (داده های توصیفی).

تا پیش از ظهور و گسترش رایانه، این اطلاعات به صورت دستی و با صرف تالش و وقت زیاد به صورت های مختلف طبقه بندی و ثبت می گردیند و روی نقشه ها نمایش داده می شدند. در آن زمان قابلیت جمع آوری و ذخیره و تحلیل اطلاعات محدود بود. نقشه های سنتی و کاغذی گنجایش نمایش حجم زیاد اطلاعات، بازیابی و نمایش ارتباطات متعدد پدیده ها را نداشتند.

سامانه اطلاعات جغرافیایی در واقع، سامانه رایانه ای برای مدیریت و تجزیه و تحلیل اطلاعات مکانی و  جغرافیایی است که می تواند با سرعت و دقت زیاد حجم زیادی از اطلاعات را پردازش کند. پردازش و تحلیل اطلاعات با GIS به تصمیم گیری می انجامد و به روند آن کمک می کند.

امروزه این سامانه در امور متعددی چون برنامه ریزی و مدیریت شهرها و روستاها کاربری زمین، آمایش سرزمین، مدیریت منابع طبیعی، مکان یابی شهرک ها و صنایع، کشاورزی، معادن، محیط زیست، مخاطرات محیطی، عمران، شبکه های حمل و نقل، نقشه برداری، امور نظامی و دفاعی، شبکه های بهداشت و درمان و کسب و کار و تجارت کاربرد دارد.

برای استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی، با توجه به اهداف مختلف، در هر زمینه، نرم افزارهای طراحی شده است که باید آنها را روی رایانه نصب کرد. برای کار با این نرم افزار باید دوره های آموزشی را گذراند.

از معروف ترین نرم افزار های GIS می توان آرک جی ای اس (Arc GIS)، کاریس (Caris)، ادریسی (Idrici)، آرک اینفو (Arc info)، آرک مپ (Arc map) و آرک ویو (Arc view) را نام برد.

به طور کلی هر سامانه جغرافیایی ازسه بخش ورودی، پردازش و خروجی تشکیل شده است. مراحل کار در سامانه اطالعات جغرافیایی نیز به صورت زیر است

در سامانه اطلاعات جغرافیایی دادههای مربوط به پدیده های دنیای واقعی را می توان بر اساس اهداف مطالعه و نوع ویژگی های مورد نظر در قالب لایه هایی جداگانه طبقه بندی و ترکیب کرد. از جمع بندی و تلفیق لایه های مختلف الیه جدیدی حاصل می شود که در برگیرنده اطلاعات دقیق و مورد نیاز کاربران است.فرض کنید قرار است در یک ناحیه روستایی یک مرکز خدماتی مانند مدرسه، درمانگاه، سالن ورزشی و... احداث شود. برای مکان یابی این مراکز به داده هایی از قبیل شیب زمین، جمعیت روستا و ترکیب تراکم آن در نقاط مختلف، پوشش گیاهی، فاصله خانه ها، محدوده زمین های کشاورزی و... نیاز داریم. این داده ها و اطلاعات جمع آوری می شوند و به صورت لایه لایه در نرم افزار قرار می گیرند. با استفاده از نقشه هایکه در واقع نقشه های هوشمندند می توانیم هر لایه از اطلاعات را که بخواهیم بازیابی و مشاهدGIS کنیم.

سامانه اطلاعات جغرافیایی قابلیت برقراری ارتباط منطقی و ریاضی بین انواع اطلاعات را دارد:

امکان به روز کردن اطلاعات در همه بخش ها وجود دارد.

می توان باGIS مکان یابی کرد.

GIS  توانایی محاسبات آماری و ریاضی را دارد.

  از روی هریک از گزینه های سمت ونوار ابزار بالای نرم افزار GIS، درصورتی که نشانه  یک نمونه نقشه چپ نقشه حذف شود آن لایه اطلاعات برداشته می شود و داده های مربوط به آن بر روی نقشه نمایش داده نمی شود.

گسترش حمل و نقل از گذشته تا امروز:

تحرک و جابه جایی یکی از نیازهای اساسی انسان در فعالیتهای فردی و اجتماعی است.

تعریف: حمل و نقل عبارت است از جابجایی مردم(مسافر)( بار )(کالا)( و اطلاعات).

انسان ها برای حمل بار از چهارپایان استفاده میکردند در منطقه بین النهرین حمل و نقل با قایق های پارویی در رودخانه ها و کانال های آبی معمول بود.

اختراع چرخ همچون کشف آتش تحول بزرگی در زندگی انسان آن دوره پدید آورد.

فکر کنید که شما و اعضای خانواده تان در ماه گذشته برای چه کاری از مکانی به مکان های دیگر رفت و آمد کرده از کدام شیوه ها و وسایل حمل و نقل استفاده کرده اید. به انواع وسایل و کالا های در نقاط مختلف قلمرو پهناور ایران در دوره هخامنشیان راه ها و چاپارخانه هایی ایجاد شده بود.

1- جاده های سنگفرشی گسترده و طوالنی در امپراطوری روم که همه نقاط را به مرکز و پایتخت متصل میکردند.

2- جاده ابریشم، که شرق آسیا را از طریق ایران به غرب اروپا پیوند می داد.

در عصر اکتشافات جغرافیایی پیشرفت در دریانوردی و ساختن کشتی های پیشرفته تر موجب شد که سرزمینهای نوکشف شوند و تحوالت بسیاری در این نواحی جهان پدید آید.

وسایل حمل و نقل زمینی به کندی و با صرف زمان زیاد، مسافت های طولانی را طی می کردند و فقط میزان کمی بار را می توانستند حمل کنند.

در خشکی ها، نیروی انسان و چارپایان عامل حرکت مسافر و بار بود.

در دریا نیروی باد محرک کشتی ها بود.

اختراع موتور بخار تحول بزرگی در حمل و نقل آبی و ریلی به وجود آورد.

نخستین لکوموتیوها مجهز به موتور بخار در انگلستان ساخته شدند.

قطارها در بین شهرها به حرکت درآمدند و این کشور را به زادگاه قطار تبدیل کردند.

حمل و نقل ریلی موجب حرکت آسان تر با وحمل بارهای سنگین به نقاط نسبتا دور شد و به مرور رونق  بسیار پیدا کرد.

بعد ها با کشف و استخراج نفت و استفاده از آن به جای زغال سنگ، سرعت و کارایی وسایل نقلیه بیشترشد.

اختراع و تولید انبوه خودرو چهره فضاهای شهری و خارج از شهرها را تغییر داد

خیابان های اصلی و فرعی و تقاطع ها در شهرها و شبکه های جادهای وسیع بین شهرها وروستاها ساخته شدند.

مکان ها و مراکز خدمات راه داری مانند پمپ بنزین و تعمیرگاه های اتومبیل به وجود آمدند.

اولین هواپیمای جت در آلمان ساخته شد.

موتور جت توان بیشتری داشت و موجب شد هواپیمای مسافر بری بزرگتری ساخته شود و هواپیماهای جت مسافربری در آسمان به پرواز درآیند.بعدها با تولید هواپیماهای بوئینگ، حمل و نقل هوایی در سرار جهان گسترش یافت.

در نیم قرن اخیر سه عامل موجب گسترش و تحول در صنعت حمل و نقل شده است:

1- افزایش جمعیت و تقاضا برای حمل و نقل،

2- گسترش تجارت و اقتصاد جهانی

3- پیشرفتهای علمی و فناوریدر تولید وسایل حمل و نقل.

امروزه کشتی های غول پیکر کانتینری ونفت کش ها، هواپیماهای مسافربری پهن پیکر، قطارهای تندرو و انواع خودروهای شخصی و عمومی جابه جایی انسان و انواع کالا را بین مکان های مختلف به طور چشمگیری افزایش دادند.

حمل و نقل از جنبه های مختلف در زندگی جوامع اهمیت دارد:

اهمیت اقتصادی:

همه نواحی چه در داخل کشورها و چه در سطح بین المللی، برای رفع نیازهای اقتصادی شان به یکدیگر وابسته اند.

حمل و نقل را کلید توسعه اقتصادی و رکن زیربنایی اقتصاد کشورها می دانند.

فعالیت های اقتصادی تولید و توزیع و تجارت به شدت به شبکههای حمل و نقل وابسته اند.

گردشگری نیز به عنوان یک فعالیت اقتصادی مهم در کشورها به زیرساختهای حمل و نقل نیاز دارد.

مردم برای جابه جا شدن بین محل کار و سکونت، دسترسی به مراکز درمانی و بهداشتی و آموزشی،شرکت در فعالیت های اجتماعی، هنری و فرهنگی و امور تفریحی و گذران اوقات فراغت به حمل و نقل مناسب نیاز دارند.

حمل و نقل اهمیت بسزایی در ارتباط مردم و تبادل فرهنگی بین نواحی مختلف دارد

داشتن وسایل و شبکه های پیشرفته حمل و نقل از عوامل قدرت ملی یک کشور محسوب میشود.

دسترسی به کانال ها، بندرها، تنگه ها و آبراهه ها و نظایر آن از عوامل قدرت سیاسی کشورهاست و حکومت ها می توانند از آنها در مواقع خاص به عنوان ابزار سیاسی استفاده کنند.

در طی هشت سال جنگ تحمیلی رژیم بعث عراق علیه کشور ما، حمل و نقل جادهای، ریلی وهوایی نقش  مهمی در جابجایی نیروهای نظامی و تجهیزات در مناطق عملیاتی و موفقیت رزمندگان داشتند.

حمل و نقل بر زمین، آب و هوا تاثیر می گذارد.

همه جوامع تالش می کنند برای جلوگیری از این تاثیرات نامطلوب یا کاهش آنها و حل مشکلات،چاره اندیشی و برنامه ریزی کنند.

حمل و نقل با جابه جایی در پهنه مکان و فضای جغرافیایی سر و کار دارد و هدف آن ارتباط دادنمکان ها و نواحی به یکدیگر است.

ماهیت حمل و نقل اساساً جغرافیایی است و با مفاهیمی چون مکان، و موقعیت مکانی، مسافت، مبدا و مقصد سر و کار دارد.

شبکه های حمل و نقل هم از محیط جغرافیایی تاثیر می پذیرند و هم بر فضای جغرافیایی تاثیر می گذارند و آن را تغییر میدهند.

تعریف: جغرافیای حمل ونقل شاخه ای از دانش جغرافیاست که جابه جایی انسان، بار و اطالعات را در سطح زمین مطالعه می کند و به بررسی الگوهای پراکندگی و شیوهای حمل و نقل وتاثیرات آنها برمحیط به منظور برنامه ریزی و مدیریت مطلوب منطقه ای می پردازد.

از آنجا که حمل ونقل در فعالیت های اقتصادی و مکان گزینی واحدهای تولیدی، خدماتی و تجاری نقش مهمی دارد، جغرافیای حمل و نقل، شاخه ای از جغرافیای اقتصادی محسوب می شود.

انواع روش های حمل ونقل :

1- حمل و نقل جادهای.

2- حمل و نقل ریلی.

3- حمل و نقل آبی.

4- حمل و نقل هوایی.

 5- حمل و نقل از طریق لوله.

از این شیوه ها، چهار دسته به جابه جایی مسافر و بار و یک دسته فقط به جابه جایی باراختصاص دارد .

هر یک از شیوه های حمل و نقل، مزایا و محدودیت های خاص خود را دارند

حمل و نقل جاده ای از شیوه های متداول حمل و نقل در همه قاره های جهان است. این شیوه حمل و نقل برای مسافت های کوتاه (معمولا کمتر از 400 کیلومتر) مناسب تر است.

· در نیمه دوم قرن بیستم، ساختن آزاد راهها و بزرگراه ها برای حل مشکل ترافیکی و همچنین افزایش سرعت خودروها متداول شد 

 تا پیش از انقلاب اسلامی مجموع طول راه های ایران کمتر از 50 هزار کیلومتر بود.

در سال 1394 ایران دارای بیش از200هزار کیلومتر راه بوده است.

 تعداد و مسافت آزادراه ها و بزرگراه های کشور نسبت به یک دهه قبل به ترتیب دو و سه برابر شده است.

آزادراه های تهران – کرج - قزوین و تهران - قم از پرترددترین آزادراه های کشورند.

طبق آمارهای راهنمایی و رانندگی، در سال 1396 تعداد خودروهای پالک شده ایران از مرز 20 میلیون گذشته است.

حمل و نقل ریلی یکی از مهمترین شیوه های حمل و نقل کالا و مسافر در جهان است.

در این شیوه، برای انتقال از ریل و لوکوموتیوی که واگن های قطار را به دنبال خود می کشد استفاده میشود.

در روند تولید قطار، لوکوموتیوهای بخاری به تدریج جای خود را به لوکوموتیو های دیزلی دادند. امروزه لوکوموتیوهای الکتریکی(برقی) بهترین نوع لوکوموتیوها از نظر سازگاری با محیط زیست اند.

قطارها بار را به صورت فله ای یا کانتینری حمل می کنند.

تعریف: معمولا قطارهایی که بیش از200 کیلومتر در ساعت سرعت داشته باشند قطار پرسرعت میگویند.

درنیمه دوم قرن بیستم، در برخی کشورها مانند فرانسه، اسپانیا، آلمان و ژاپن طرح هایی را برای تولید قطارهای پرسرعت طراحی و آزمایش کردند.

قطار پرسرعت الکتریکی که در سال ۱۹۶۴ بین توکیو و ازاکا در ژاپن به حرکت درآمد، از اولین قطارهایپرسرعت جهان است.

شرکت های بزرگ تولید کننده قطارهای پرسرعت در چند دهه اخیر وارد رقابت شده و به تدریج، رکورد  سرعت را از 160 کیلومتر در ساعت به بیش از 300 کیلومتر در ساعت و حتی (450 کیلومتر در ساعت) افزایش دادهاند.

امروزه کشورهای اروپایی به ویژه فرانسه و آلمان و کشورهای آسیای جنوب شرقی چون ژاپن، کره جنوبی، چین و تایوان تولید کننده عمده قطارهای تندرو هستند.

میزان احداث شبکه های ریلی و دسترسی آنها در نواحی مختلف دنیا متفاوت است.

قاره اروپا گسترده ترین شبکه خط آهن را در میان قاره های جهان دارد و سفر به بیشتر کشورهای این قاره از طریق خط راه آهن و قطار امکان پذیر است.

کشورهای ایاالات متحده آمریکا، روسیه، چین و هند بیشترین میزان خطوط ریلی را در جهان دارند.

ایالاتت متحده آمریکا دارای گستردهترین و طوالنی ترین شبکه ریلی در جهان است. که 80 درصد آن به حمل بار اختصاص دارد.

بیشترین میزان خطوط سریع السیر و طولانی ترین خط قطار تندروی جهان پکن – (گوانجو به طول 2298کیلومتر) متعلق به کشور چین است.

در کشور پهناور هند نیز سالانه میلیون ها نفر برای سفر از قطار استفاده می کنند.البته برخی از کشورهای جهان نیز راه آهن ندارند

پس از انقلاب اسلامی و در چند دهه اخیر طول خطوط راه آهن سراسری ایران افزایش یافته است.

در حال حاضر قطار پرسرعت در کشور موجود نیست و سرعت قطارها حداکثر 160 کیلومتر در ساعت است. مسیر (جلفا - تبریز 148کیلومتر) تنها خط برقی کشور است.

1) احداث راه آهن سریع السیر( قطار پرسرعت) تهران - قم - اصفهان به طول 410 کیلومتر

2) برقی کردن راه آهن تهران - مشهد (به طول 1000 کیلومتر)

 حمل و نقل دریایی پوشش گسترده ای در جهان دارد. و اقیانوس ها، دریاها، دریاچه ها، رودخانه ها و کانال های مسیرهای آبی را تشکیل می دهند.

 امروز حدود 90 درصد تجارت جهانی (بر اساس وزن) را کشتی ها انجام می دهند و بدون وجود حمل و نقل آبی صادرات و واردات این حجم عظیم کالا در جهان امروز امکان پذیر نیست.

1) مسافربری               الف: اقیانوس پیما                     ب: کروز

2) باربری                  الف: فله بر                                 ب: کانتینری

 کشتی های مسافربری انواع مختلفی دارند که کشتی های اقیانس پیما و کروز از این دسته اند. 

کشتی های اقیانس پیما:

این کشتی ها مسافران را از مکانی به مکان دیگر در فواصل دور می برند. 

 کشتی های کروز:

کشتی های تفریحی گردشگری هستند که مسافران را مدت محدودی روی آب گردش می دهند و دوباره به مبدا باز می گردانند. سفر با کشتی های کروز معمولا پرهزینه است. 

 برخی کشتی های کروز مانند هتل های چند طبقه اند و رستوران، سینما، تئاتر، استخر، زمین بازی و نظایر آن دارند.

 مهم ترین انواع این کشتی ها، کشتی های فله بر و کانتینری هستند از کشتی های فله بر برای جابه جایی کالا هایی مانند نفت و گاز و مواد معدنی، مواد پتروشیمی و غلات استفاده می شود. این مواد را به صورت فله در مخازن یا تانکرهای کشتی قرار می دهند.

از دهه 1970 میلادی دو تحول مهم در حمل و نقل دریایی ظرفیت جابجایی کالا را در اینشیوه سرعت بخشید:

1) تولید کشتی تولید کشتیهای رو _ رو (RO- RO ): تعداد زیادی وسیله نقلیه چرخ دار میتوانند با بار به درون آن بروند و در مقصد خارج شوند. این امر از هزینه تخلیه و بارگیری را کاهشمی دهد.یکی از کاربردهای مهم این کشتی ها حمل خودروهای صادراتی از کشورهای سازنده به سایرکشورهاست.

2) تولید و گسترش کشتیهای کانتینربر: قبل ازتولید کانتینرها، کشتی ها زمان زیادی در بندرها برای تخلیه و بارگیری توقف میکردند. کانتینرها که از نظر اندازه استاندارد های مشخصی دارند، سرعت جابجایی و تخلیه کالا را افزایش میدهند. همچنین قرار گرفتن کالاها در محفظه های خاص و وجود برچسبهایی با مشخصات کالاها در روی کانتینرها مدیریت و انبارداری محموله ها را آسان تر می کند.

ایران به سبب واقع شدن در کرانه های دریای خزر، خلیج فارس و دریای عمان از نعمت بزرگ دسترسی به  حمل و نقل دریایی برخوردار است. البته بهره مندی از مزایای حمل و نقل آبی در تجارت فقط به دسترسی به دریا محدود نمی شود بلکه به ساختن و توسعه و تجهیز بنادر وا بسته است.

تقاضای حمل و نقل دریایی و عرضه خدمات بندری در کشور ما در چند دهه اخیر رو به افزایش بوده است.

درسال 1396 عملکرد بارگیری و تخلیه کالا شامل فرآوردههای نفتی، کالا های اساسیف فلزی، ساختمانی و  معدنی، ماشین آلات و منسوجات و... در کل بنادر کشور بیش از 156 میلیون تن بوده است.

حدود 18 میلیون نفر مسافر به بنادر مسافری کشور وارد و از آنجا خارج شده اند و پرترددترین بنادر مسافری به ترتیب بنادر قشم،( شهید حقانی بندرعباس)، چارک و خرمشهر بودهاند

حمل و نقل جابه جایی انسان و بار از طریق پرواز در آسمان است.

در چند دهه اخیر رقابت بین کشورهای تولید کننده برای ساختن هواپیما های بزرگتر با ظرفیت بیشتر برای حمل بار یا مسافر، موجب تغییرات و تحوالت زیادی در حمل و نقل هوایی شده است.

در سال 1394 تعداد کل فرودگاههای کشور بیش از 54 فرودگاه و مجموع مسافران جابجا شده از طریقپروازهای داخلی و خارجی بیش از 28 میلیون نفر بوده است.

86/4  هزار تن بار در سال 1394 با هواپیما جابجا شده است.

حدود 60 درصد نشست و برخاست هواپیما های کشور مربوط به سه فرودگاه است.

به نمودار زیر توجه کنید.

 سیالات یعنی مایعات و گازها، از طریق خطوط لوله از مکانی به مکان دیگر فرستاده می شود. ·

یکی از کاربردهای مهم این روش، انتقال نفت خام و فرآورده های نفتی، گاز و مواد پتروشیمی است که در داخل یک کشور یا بین کشورها صورت می گیرد. ·

لوله های نفتی عمدتاً از فولاد ساخته شده اند و ممکن است در زیر زمین کار گذاشته شوند یا از روی زمین و یا حتی بستر دریا عبور کنند. ·

 بر سر راه لوله ها ایستگاههای پمپاژ وجود دارد. گاز طبیعی، نفت خام و فرآوردههای نفتی با فشار به درون لوله ها رانده می شوند. ·

در نزدیکی برخی مکانهای توزیع فراورده هایی مانند گاز شهری، ایستگاه های فشار شکن یا افت فشار قرار می دهند. ·

 امروزه با به کارگیری تجهیزات هوشمند، مواردی چون صدمات، نشت مواد و حتی خوردگی لوله ها به سرعت به ایستگاه ها اعلام می شود. ·

در سال 2014 میلادی بیش از 3/5 میلیون کیلومتر خط لوله در سراسر جهان وجود داشته است

نخستین گام برای احداث خط لوله سراسری، که فرآوردههای نفتی را از پالایشگاه آبادان به مرکز یعنی تهران می رساند، در سال 1336 برداشته شد از آن زمان، خطوط لوله همواره در حال گسترش بوده است.

نفت خام از طریق خطوط لوله از چاه ها به پالایشگاهها منتقل میشود. سپس فرآورده های نفت نظیر نفت سفید، گازوییل و بنزین با لوله به مخازن و انبارهای سراسر کشور منتقل میشوند از مخازن نیز با تانکر به  جایگاه های سوخت حمل می شوند.

اساس کار شبکه گازرسانی کشور نیز استفاده از خطوط لوله است. امروزه ایران با در اختیار داشتن بیش از14000کیلومترخط لوله نفت و حدود 3800 کیلومتر خطوط لوله اصلی (فشار قوی) گازطولانی ترین خطوط لوله نفت و گاز را در میان کشورهای عضو اوپک دارد.

در عرصه تجارت جهانی، کشور ما گاز طبیعی را از طریق خطوط لوله به کشورهای ترکیه، عراق آذربایجان  و ارمنستان صادر می کند. و برنامه هایی نیز برای صدور گاز به دیگر کشورهای همسایه یا کشورهای دوردست دارد.

کشور ما قابلیت ایجاد خطوط لوله ترانزیت برای ارسال فرآوردهها از کشوری به کشور دیگر راداراست. برای مثال، انتقال گاز ترکمنستان به افغانستان از طریق خطوط لوله در ایران میتواند منبع درآمدی برای کشور ما محسوب شود.

در پنجاه سال اخیر ، رشد چشمگیری در تقاضای حمل ونقل مسافر وبار در جهان رخ داده است؛ این تقاضا ، هم    جنبه کیفی داشته است:

از نظر جنبه کمی :

تقا ضا برای افزایش مسیر ها وسایل حمل ونقل ) مانند جاده ها ، بنادر وفرودگاه ها و......

از نظر کمی :

از نظر کیفی تقا ضا برای بهبود سرعت ، کاهش زمان وهزینه ها رفاه وایمنی بیشترو.......

با توجه به نقش حمل ونقل در فعالیت های اقتصادی واجتماعی مدیریت حمل ونقل و حمل ونقل پایدار یکی از موضوعات مورد توجه در همه جوامع است

مدیریت حمل ونقل:

به کلیه فعالیت های برنامه ریزی واجرایی با هدف بهینه کردن سامانه های حمل ونقل ، مدیریت حمل ونقل گفته می شود.

حمل ونقل پایدار: به حمل ونقلی گفته می شود که در آن نیاز های مربوط به حمل ونقل به خوبی رفع شود ودسترسی عادلانه  همه مردم ، ایمنی آنها وسلامت محیط زیست در برنامه ریزی برای حال وآینده آن در نظر گرفته شود.

ویژگی های  طبیعی

 محیط زیست

ایمنی

تقاضا

سرعت وزمان هزینه

انتقال

نوع وحجم محموله

دسترس

الف) مسیر ها:

معمولا کوتاه ترین مسیر بین دو نقطه ، یک خط مستقیم است وبدیهی است هرچه مسیر کوتاه تر باشد، هزینه احداث آن کمتر است، اما مسیر ها همیشه به صورت خط مستقیم نیستند واغلب از خط راست وکوتاه انحراف وپیچ وخم پیدا می کنند، این امر دلایل مختلفی می تواند داشته باشد از جمله:

موانع طبیعی : 

  مانند رشته کوه ها ، باتلاق ها ، دریاچه هاو...

عوامل انسانی :

ساختمان ها وپل ها برای جلوگیری از ایجاد ترافیک در برخی نقاط و...

تصاویر زیر نشان می دهد که چگونه دو نقطه روی سطح زمین را از طریق احداث راه ومسیر اعم از کوتاه ،( طولانی یا ترکیبی )به یکدیگر متصل کرد.

همانطورکه قبال گفته شد هرچه میزان انحراف یا پیچ وخم کمتر باشد، احداث راه آسان تر وکم هزینه تر است. میزان انحراف از مسیر مستقیم را می توان محاسبه کرد وبصورت درصد بدست آورد، به این میزان شاخص انحراف گفته می شود.

در مثال بالا ، شاخص 150 به معنی آن است که کوتاه ترین مسیر ممکن برای ساختن راه بین دو مکان 1/5 برابر مسیر مستقیمی است آن دو مکان را به یکدیگر متصل می کند.

به تعداد مکان های جغرافیایی که به صورت یک سامانه به وسیله مسیر هایی به یکدیگر پیوندداده شده  اند شبکه گویند

هر شبکه از دو بخش تشکیل شده است:

1 – مسیر ها یا خطوطی که بین مکانها قرار دارند

2 – گر ه ها یا نقاطی که به وسیله مسیر ها به یکدیگر مربوط می شوند.

شکل زیر نمونه ای از یک شبکه ساده را نشان می دهد:

با تحلیل مسیر ها وگره ها می توان قابلیت دسترسی وکارایی یک شبکه را بررسی کرد. با توجه به نقشه زیر وجدول ماتریس الف وب

با توجه به ماتریس الف، هرچه برای رفتن از یک مکان به مکان های دیگر ، مجموع طول مسیر های پیموده شده ، کم تر باشد ، دسترسی آن مکان به سایر مکان ها بهتر است.

با توجه به ماتریس ب، هر چه برای رفتن از یک مکان به مکان های دیگر ، تعداد نقاط بر سر راه کم تر باشد قابلیت دسترسی آن مکان مطلوب تر است؛زیر ا تعداد نقاط بیشتر به معنای تراکم رفت و آمد و تاخیر زمانی بیشتر است.

اهمیت آگاهی از میزان دسترسی در هر منطقه جغرافیایی:

1 – برنامه ریزی حمل ونقل

2 – مطالعات مکان یابی

در انتخاب شیوه حمل ونقل به نوع وحجم محموله توجه می شود

در برنامه ریزی حمل ونقل سرعت رسیدن مسافر یا کالا به مقصد وزمانی که برای نقل وانتقال طی می شود ، اهمیت دارد.

برخی کالا ها باید به سرعت حمل شوند وبه مقصد برسند ، درحالیکه برخی کالا های دیگر اگر هم دیر برسند مشکلی ایجاد نمی شود.

در برنامه ریزی حمل ونقل برای هر ناحیه دو نوع از هزینه ها را باید مورد توجه قرارد:

1 – هزینه های سرمایه ای وعملیاتی برای ساختن راه ها ، پایا نه ها وخرید ناوگان وباز دهی آن که باید به دقت محاسبه شود.

مثال: حمل ونقل ریلی به سرمایه فرا وانی نیاز دارد، اما باز دهی آن در آینده هزینه سرمایه گذاری را جبران می کند، زیرا مسافر وبار بیشتری حمل می شود وترافیک ندارد.

2 – هزینه انرژی؛ زیرا هرچه قیمت مصرف انژی مصرفی دریک شیوه حمل ونقل ، بیشتر باشد، هزینه حمل ونقل نیز بیشتر می شود. (نوعی رابطه مستقیم وجود دارد) توجه به شکل زیر

درمدیریت حمل ونقل باید به میزان ونوع تقاضا توجه کرد.

مثال در برنانه ریزی برای حمل ونقل ، اولویت با ناحیه ای است که در آن جمعیت زیادی نیاز به جابجایی دارند یا رساندن خدمات آموزشی وبهداشتی به آن ها ضروری است ؛نسبت به نواحی که تقاضا ی حمل ونقل فصلی یا موقتی دارند ، در اولویت قرار می گیرند.

ویژگی های طبیعی نواحی بر مدیریت سامانه های حمل ونقل به صورت های زیر می تواند تاثیر بگذارد:

الف) آب وهوا بر حمل ونقل تاثیر مستقیم دارد.

ب) نوع سواحل از نظر بریدگی یا مخاطرات طبیعی ) مانند سونامی یا طوفان های موسمی( ، بر احداث ومدیریت بندر گاه ها تاثیر می گذارد.

پ) احداث خط آهن در نواحی مرتفع وتپه ماهوری با نواحی مسطح تفاوت دارد.بنابراین با توجه به تاثیر ، هزینه ها وفنا وری اجرای طرح های حمل ونقل باید مورد مطالعه قرار گیرد.

توسعه حمل ونقل نگرا نی های جدی در مورد محیط زیست به وجود آورده است.

مشکالت زیست محیطی ناشی از حمل ونقل از دو جنبه قابل توجه است:

الف) تاثیر حمل ونقل بر مصرف انرژی

ب) تاثیر حمل ونقل بر محیط زندگی

روزانه در جهان میزان زیادی انرژی برای حمل ونفل مسافر وبار مصرف می شود.

با توسعه وسایل حمل ونقل موتوری ، مصرف سوخت های فسیلی بسیار افزایش یافته است وگرچه در چند دهه اخیر سعی شده است تا از انرژی های جایگزین مانند انرژی الکتریکی یا انرژی های نو برای حمل نقل استفاده شود، اما استقاده از این انرژی ها هنوز بسیار محدود است واز نظر هزینه وفن آوری مسائل وتنگنا های زیادی دارد.

پ) تاثیر حمل ونقل بر محیط زندگی

به نمودار زیر که تاثیر ات حمل ونقل بر روی آب وهوا وزمین را نشان می دهد توجه شود.

با توجه به این مشکلات مطرح شده در نمودار بالا در برنامه ریزی ومدیریت حمل ونقل باید تلاش شود که تاثیرات نامطلوب حمل ونقل بر محیط به کمترین حد ممکن برسد.

یکی از موضوعات مهم در مدیریت حمل ونقل ، تامین ایمنی مسافران وکلا ها در هنگام جابجایی است. با اختراع وگسترش وسایل حمل ونقل موتوری ، پدیده تصادفات ومرگ ومیر یا زخمی شدن مسافران بروز پیدا کرد. که آمار این تصادفات در حمل  ونقل جاده ای بیش از سایر شیوه های حمل ونقل است.

به منظور حفظ ایمنی در حمل ونقل ، فعالیت های مختلفی انجام می شود که در جدول زیر به آنها اشاره می شود

یکی از گام های مهم در زمینه فرهنگ ایمنی ، تقویت فرهنگ بیمه است.

1 – بیمه مسافران

2 – بیمه وسایل حمل ونقل

3 – بیمه اموال وبارها که از جایی به جایی حمل می شوند ، به بیمه گذاران آسودگی خاطر می دهد که پس از وقوع حوادث احتمالی بخشی از خسارت ها وضررها یشان جبران خواهد شد.

حمل و نقل چند وجهی( چند منظوره):

به ترکیبی از دو یا چند شیوه مختلف حمل ونقل ، حمل ونقل چند وجهی یا چند منظوره گفته می شود.

*با رشد شتابان شهر نشینی امروزه شهر ها بیشتر جمعیت جهان را در خود جای داده اندوشهر های پر جمعیت در حال افزایش است.

*با گسترش شهر ها وحومه نشینی فاصله بین محل کار ومحل سکونت افزایش یافته است. بنابراین حمل ونقل یکی از اساسی ترین نیاز های روزانه مردم شهر ها است.

علاوه بر جابجایی های روزانه ، شهرهایی که مقصد گردشگری هستند ، باید وسایل حمل ونقل مناسب را نیز برای گردش گران فراهم کنند.

با توجه به مطالب بالا یکی از موضوعات مهم شهر ها در چند دهه اخیر مدیریت حمل ونقل درون شهری بوده است.

مهمترین مشکلات حمل و نقل شهری به ویژه در شهرهای بزرگ:

1 – ترافیک که موجب می شود مردم مدت زمان زیادی را در حالت توقف یا حرکت کند خودرو ها سپری کنند.

2 – آلودگی هوا ،افزایش بیماری های تنفسی ، سردرد ، خستگی ، استرس وفشار خون که مشکل مهمی در شهرهای بزرگ است.

3 – آلودگی صوتی ومنظر ناشی از سر وصدای خودرو ها وموتور سیکلت ها وخودرو های فرسوده

4 – مشکل کمبود پارکینگ واتالف وقت برای پارک کردن خودرو ها

5 – هزینه احداث بزرگراه ها وخرید وتعمیر حمل ونقل عمومی شهر ها

برنامه ریزان تالش کرده اند تا تدابیری برای مقابله با مشکالت حمل ونقل شهری بیندیشند ودر این میان ، گسترش حمل ونقل عمومی مهمترین راه کار بهبود حمل ونقل شهری است.

سامانه حمل ونقل عمومی:

به سامانه هایی که در آن ، مسافران با خودرویی که مالک آن ها هستند ، سفر نمی کنند وسفرهای درون شهری به صورت جمعی ومشترک انجام می شود ، سامانه حمل ونقل عمومی گفته می شود.

در چند دهه اخیر در راستای بهبود حمل ونقل عمومی درون شهری در کشور های مختلف اقداماتی صورت گرفته است که برخی از آن ها در جدول زیر بیان شده است:

 امروزه در کشور هایی مانند هلند ، دانمارک ، آلمان وسوئد سهم دوچرخه از سفر های درون شهری ، بین 10 تا 30 درصد است.

ودر ایران از دیر باز در برخی شهرها مانند اصفهان ، یزد ، کاشان ، بناب ومیاندوآب فرهنگ استفاده از دو چرخه رایج بوده است.

در بناب ومیاندوآب اغلب خانواده ها دو چرخه دارند.بیساری از مردم با دوچرخه به سر کار می روند و همایش های دوچرخه  سواری در این شهر ها بر گزار می شود. بنابراین ضرورت دارد مسیر های ویژه دو چرخه سواری ، توقفگاه های امن دو چرخه  ونظایر آن در این شهر ها وسایر شهر های کشور ایجاد شود.

در مدیریت حمل ونقل شهری باید دسترسی عادالنه همه اقشار وطبقات اجتماعی به وسایل حمل ونقل با حداقل هزینه در نظر  گرفته شود. هم جنین برای افراد کم توان ودچار معلولیت یا جانبازان ، تسهیلات لازم ایجاد شود.

اقدامات لازم برای بهبود حمل و نقل شهری:

* ترویج پیاده روی وایجاد مسیر های پیاده رو

* تشویق مردم به استفاده از خودرو های هیبریدی تعیین محدوده های ممنوعه برای رفت آمد خودرو های شخصی (طرح ترافیک)

* ایجاد پارکینگ های طبقاتی

کشور ایران موقعیت جغرافیایی وترابری بسیار مناسبی در منطقه جنوب غرب آسیا وقفقاز داردوسر مایه گذاری در زمینه  توسعه حمل ونقل ) بویژه حمل ونقل آبی وریلی ( می تواند موجب پیشرفت اقتصاد وگسترش تجارت ایران با سایر کشور ها شود.

در ایران تصدی امور مربوط به انواع شیوه های حمل ونقل به شرح زیردر جدول ارائه شده است.

پلیس راهور ناجا نیروی انتظامی جمهوری اسالمی ایران وسپاه پاسدارن انقلاب اسلامی ، پایش امنیت وایمنی حمل ونقل را در جاده ها ، فرود گاه ها وایستگاه های راه آهن ومسیر ها بر عهده دارد

حوادث طبیعی در سراسر جهان  :

در شامگاه یکشنبه ٢١ آبان 1396 زمین لرزهای به بزرگای 7/3 ریشتر در نزدیکی شهر ازگله در استان کرمانشاه رخ داد و بر اثر آن چند صد نفر کشته و بیش از ده هزار نفر زخمی و هزاران نفر بی خانمان شدند. 
در شهریور 1396 وقوع سیل و رانشزمین درمنطقه ای بین بنگلادشو شمال هند و نپال بیش از 12000 کشته برجای گذاشت و براساس گزارش سازمان ملل دست کم 4١ میلیون نفر از سیل و خرابی آن آسیب دیدند. همه سالهحوادث طبیعی در سراسر جهان جان عده زیادی را می گیرد و خسارات زیادی به جوامع انسانی وارد می کند.

به طور کلی مخاطرات طبیعی به حوادثی گفته می شود که بر اثر فرآیندهای طبیعی در کره زمین رخ می دهد.

مهم ترین مخاطرات طبیعی:

زمین لرزه، آتشفشان، سیل، بهمن، امواج ناشی از زمین لرزه های دریایی (سونامی) ترنادو، خشکسالی، تگرگ، سقوط بهمن، صاعقه و آتش سوزی در جنگل.

پیامدهای وقوع مخاطرات طبیعی:

این حوادث موجب صدمه دیدن یا از بین رفتن زندگی موجودات زنده می شود و می تواند خسارت های اجتماعی و اقتصادی فراوانی به جوامع انسانی وارد کند.

انواع مخاطرات طبیعی براساس منشأ شکل گیری:

1) مخاطرات طبیعی با منشأ درون زمینی که ناشی از فرآیندهای درونی زمین است (دینامیک درونی) مانند زمین لرزه و آتشفشان.
2) مخاطرات طبیعی با منشا برون زمینی که ناشی از فرآیندهای بیرون از زمین مانند فرآیندهای اقلیمی است (دینامیک بیرونی) مانند سیل و صاعقه و طوفان. البته مخاطرات طبیعی بر اثر فرآیندهای طبیعی در زمین رخ میدهند اما انسان ها می توانندبا فعالیت های خود در افزایش یا کاهش خسارات ناشی از آنها نقش ایفا کنند.

زمین لرزه، لرزش و جنبش ناگهانی و کوتاه مدت پوسته زمین است که به علت آزاد شدن انرژی در محل گسل ها روی می دهد.

علت وقوع زمین لرزه:

همان طور که می دانید زمین از سه بخش پوسته،گوشته و هسته تشکیل شده است. پوسته و بخش بالایی گوشته سخت و سنگی است که سنگ کره (لیتوسفر( نام دارد لیتوسفر زمین یکپارچه نیست و مانند یک توپ فوتبال درمحل های معینی دارای گسستگی بوده وتشکیل واحدهایی را می دهد که به هریک صفحه گفته می شود.
 در زیر این صفحات، ماده تشکیل دهنده گوشته زمین، حالت نیمه جامد و تا اندازه ای خمیرمانند است. دراثرحرکت همرفتی مواد درگوشته، صفحه های پوسته زمین نسبت به هم حرکت می کنند.

انواع حرکت صفحه ها درزمین ساخت ورقه ای:

این صفحات از هم دور می شوند (واگرا)
به هم نزدیک می شوند (همگرا)
در کنار هم می لغزند (امتداد لغز یا برشی)

نتایج حرکت صفحه های پوسته زمین:

این حرکات در ابتدا موجب کشیدگی و فشردگی پوسته زمین می شود و اگر ادامه یابد شکستگی هایی به نام گسل ایجاد و موجب زمین لرزه می شود.

ارتباط بین محل لرزه ها با مرز صفحه های پوسته زمین:

زمین لرزه ها و مرز صفحات ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند یعنی محل لرزش ها با مرز صفحات منطبق است.

پس از شکستگی و آزاد شدن انرژی به صورت زمین لرزه، ازآن جایی که صفحات ثابت نیستند، تداوم حرکت موجب تجمع دوباره انرژی و شکستگی یا گسل جدید یا آزاد شدن انرژی درمحل گسل های قدیمی می شود. بنابراینشناخت موقعیت گسل هابرای درک محل زمین لرزه اهمیت زیادی دارد.

کانون زمین لرزه نقطه ای است در عمق زمین که در آن انرژی دارد انباشت شده در سنگ برای نخستین بار آزادمی شود و گسل آغاز به گسیختگی می کند. به ناحیه ای در سطح زمین که بر روی کانون زلزله قرار دارد، مرکز سطحی زمین لرزه گفته می شود.

جابه جایی زمین در امتداد گسل های فعال روی می دهد. فشار مداوم نیروهای زمین ساخت (تکتونیک) در اطراف قطعات گسل ها به تدریج ذخیره می شود و سپس به طور ناگهانی با جابه جایی دو گسل آزاد می شود.
نقطه کانونی زمین لرزه وارتباط آن با میزان تکان های زمین لرزه ومکان گزینی سازه ها:
شدیدترین تنش زمین لرزه در نقطه کانونی آن روی می دهد و هر چه قدر از این نقطه فاصله بگیریم از شدت تکان های ناشی از زمین لرزه کاسته می شود. به همین دلیل است که همواره توصیه می شود که در مکان گزینی ساخت و سازها به ویژه مراکزسکونتگاهی تا حد امکان از گسل های فعال فاصله گرفته شود.
ارتباط گسل های همگرابا میزان تخریب:
میزان تخریب و خسارات ناشی از نزدیک شدن گسل های همگرانسبت به سایر گسل ها بیشتر است.
انواع گسل همگرا:

گسل هایی هستند که در زیر پوشش رسوبی سطحی مدفون شده اند و در سطح زمین دیده می شوند. این گسل ها نیز استعداد لرزه خیزی دارند.

درزمین لرزه ها، جابه جایی زمین براساس شدت و بزرگی اندازه گیری می شوند. برای اندازه گیری میزان تخریب ناشی از یک زمین لرزه (شدت) از مقیاس مرکالی و برای اندازه گیری مقدار انرژی که زمین لرزه آزاد می کند (بزرگا) ازمقیاس ریشتر استفاده می شود.
درجدول تأثیر زلزله های مختلف در هر دو مقیاس آمده است. شدت زمین لرزه را کار شناسان با بازدیدهای میدانی از محل زمین لرزه هاو بزرگای آنها را با دستگاه لرزه نگار اندازه گیری می کنند. همه زمین لرزه ها خطرناک نیستند و  بعضی از آنها اصلا احساس نمی شوند، بلکه فقط دستگاه های حساس آنها را ثبت می کنند

ارتباط عمق کانون زمین لرزه با میزان تخریب وخسارت:

هرچه عمق کانونی زمین لرزه بیشتر باشد یعنی امواج مجبور به پیمودن مسیر طولانی تر برای رسیدن به سطح باشند، تخریب و خسارت کاهش می یابد.

لرزه نگارهادستگاه های بسیار حساسی هستند که قادرند حرکات فوق العاده ضعیف زمین ناشی از رویدادزمین لرزه ها را با دقت زیادو در یک محدوده وسیع فرکانسی ثبت کنند که به آنها لرزه نگاشت می گویند. ایستگاه های لرزه نگاری کامل برای ثبت دقیق ترارتعاش زمین از سه لرزه سنج که به ارتعاشات زمین در امتدادهای بالا- پایین، شمال- جنوب، شرق-غرب حساس هستند بهره می گیرند. از روی لرزه نگاشت معلوم می شود که زمین چقدر جابه جا شده است.

شتاب نگاربرای ثبت شتاب جنبش زمین ناشی از زلزله به کار می رود. دستگاه های شتاب نگار در مناطق لرزه خیز، ساختمان ها و شریان های حیاتی نصب و راه اندازی می شوند.

اهمیت دستگاه های لرزه نگار و شتاب نگار: 

مجموعه دستگاه های لرزه نگار و شتاب نگاری که در یک ناحیه یا کشور نصب می شود را شبکه لرزه نگاری و شبکه شتاب نگاری می نامند. دستگاه های شتاب نگار برای نصب در نزدیکی مراکززمین لرزه ها و گسل های فعال و همچنین در سازه های مهم (سدها، نیروگاه ها، پل ها، ساختمان های بلند و پالایشگاه ها) بسیار مناسب بوده و می توانند نگاشت هایی را ثبت کنند که در مهندسی زلزله، از اهمیت خاصی برخوردارند.
لرزه‌سنج دستگاهی است که شتاب یا تغییر مکان ناشی از امواج لرزه‌ای درونی زمین که در اثر زمین‌لرزه و انفجار اتمی یا دیگر عوامل ایجاد شده ‌است را ثبت می‌کند. به دستگاهی که برای سنجش شتاب ایجاد شده در جریان زلزله استفاده می‌شود، اصطلاحا شتاب ‌نگار گفته می‌شود.
در لرزه‌سنج‌های قدیمی‌تر، که آنها را لرزه ‌نگارمی‌نامند و شامل یک قلم و کاغذ متحرک است، کار اندازه‌گیری و ثبت لرزه‌ها همزمان و دریک جا انجام می‌گرفت. در دستگاه‌های نوین این کارها در بخش‌هایی جدا از هم انجام می‌گیرد.
در لرزه سنج‌های امروزی داده‌های مربوط به شتاب یا تغییر مکان زمین در بازه‌های زمانی معین به رایانه ارسال و در آن به صورت سری اعداد ذخیره می‌گردد.
داده‌های مربوط به کلیه زلزله‌های ایران از سایت مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن قابل دریافت است.
شتاب‌نگار به لرزه‌نگارهایی که برای تعیین حرکات شدید زمین به کار می‌روند یا به بیانی ساده‌تر شتاب‌سنج‌های زمین‌لرزه اطلاق می‌گردد. اغلب آن‌ها به صورت جعبه‌ای مستقل که بی‌نیاز از لوازم جانبی است طراحی می‌شوند و امروزه مستقیما به اینترنت وصل می‌شوند.
شتاب‌نگارها به‌ویژه در مواقعی به کار می‌آیند که حرکات زمین در منطق ه زلزله‌زده به قدری شدید است که ثبت آن‌ها با لرزه‌سنج‌های حساس‌تر ممکن نیست.
شتاب‌سنج دستگاهی است که مقدار شتاب صحیح را اندازه‌گیری می‌کند. شتاب صحیح شتاب نسبت به جسم در حال سقوط آزاد است.
شتاب‌سنج دارای مدل‌های یک‌محوری و چندمحوری است که می‌توانند اندازه و جهت شتاب را به‌عنوان یک کمیت برداری اندازه گیری کنند؛ می توان از حسگرهای شتاب‌سنج برای تعیین موقعیت و آشکارسازی لرزش و ضربه استفاده کرد. شتاب‌سنج‌های ریزماشین‌کاری‌شده با روند رو به افزایشی در لوازم الکترونیکی قابل حمل و کنترلرهای بازی‌های کامپیوتری برای تعیین موقعیت و به‌عنوان ورودی بازی‌های کامپیوتری به کار می‌روند.

1- کمربند کوهستانی آلپ  هیمالیا، جایی که پوستهٔ تشکیل دهندهٔ قارهٔ آسیا  اروپا به پوستهٔ تشکیل دهندهٔ قارهٔ آفریقا و هند برخورد می کند.
2- کمربند اطراف اقیانوس آرام، محلی که پوستهٔ کف اقیانوس آرام به پوستهٔ قارهٔ آسیا  اروپا، آمریکای جنوبی، استرالیا و آمریکای شمالی برخورد می کند.
3- کمربند میانی اقیانوس اطلس، جایی که پوستهٔ بستر اقیانوس اطلس در حال باز شدن و گسترش است.

به نقشه روبه رو توجه کنید. نگاهی به نقشه خطر لرزه ای در ایران نشان می دهد که کمتر منطقه ای در ایران مصون اززمین لرزه است.

همگرایی صفحات عربستان و اقیانوس هند - اوراسیا موجب چین خوردگی، شکستگی و درنهایت علت اصلی لرزه خیزی بالای سرزمین ایران است. بررسی ها نشان می دهد تقریباً هر ده سال یک بار زمین لرزه باالی 6ریشتر در ایران رخ داده است.
زلزله های دشت بیاض، بویین زهرا، رود بار، بم و طبس اززلزله های مهم و پر تلفات و خسارت ایران در چند دهه اخیر بوده اند.

سیل به طور معمول سیل به سر ریز شدن ناگهانی و خسارت بار جریان آب از بستر یک رود یا دریاچه و سرازیر شدن آن به خشکی های پیرامون رود خانه گفته می شود. در این شرایط سیل جاری شده به سکونتگاه ها و زمین های کشاورزی اطراف رودخانه آسیب رسانده آنها را تخریب می کند یا در زیر گل و الی مدفون می سازد.

تعریف آبدهی یا دبی:

به طور کلی به حجم آبی که در زمان مشخص از یک مقطع معین رود عبور می کند، آبدهی رود (دبی) می گویند که واحدآن مترمکعب بر ثانیه است.

میزان آبدهی رودها درطول سال:

آبدهی رودها معمولا در طول سال تغییر می کند. برای مثال در کشور ما در زمستان و اوایل بهار با ذوب برف ها و بارش های بیشتر، آبدهی رودها افزایش یافته و در فصل خشک کاهش می یابد.

آبدهی رود و سیل:

چنانچه حجم آب رودخانه از میانگین سالیانه آبدهی آن بیشتر شود، سیل رخ می دهد. برای مثال اگر آبدهی یک رود به طور میانگین 1000 متر مکعب در ثانیه باشد، چنانچه بارندگی در حوضه رودخانه به قدری شدید باشد که جریان آب در آبراهه به بیشتر از 1000 مترمکعب در ثانیه افزایش یابد، این رودخانه دچار سیل شده است.بیشتر رودها در طی سال یک یا چند بار دچارسیل می شوند، اما همه سیل ها خسارت بار نیستند. اگر آبدهی رود آنقدر افزایش یابد که از ظرفیت رود فراتر رفته و سر ریز شود دراین هنگام سیل خسارت بار می شود.

هیدروگراف یا آب نمود منحنی تغییرات دبی بر حسب زمان را گویند. هر در چند تغییرات سطح آب در زمان نیز هیدروگراف نامیده می‌شود (مثال مورد آب‌های زیرزمینی یا نوسانات سطح دریاچه‌ها و مخازن ). بررسی هیدروگراف حوزه، امکان مطالعه دبی حداکثر سیالب، حجم سیالب و میزان ذخیره حوزه پس از قطع بارندگی را فراهم می‌آورد و در طراحی ابعاد سازه‌های آبی، نقش اساسی دارد.
تحلیل هیدروگراف به روندی در مهندسی هیدرولوژی گفته می‌شود که بخش عمده‌ای از عملیات هیدرولوژی سیل را به خود اختصاص می‌دهد. هیدروگراف نموداری است که در آن رفتار حوضه در مقابل بارندگی تصویر می‌شود.
نمودار مقابل، آب نگار (هیدروگراف) سیل را در یك حوضۀ آبخیز نشان می دهد. در این حوضه، حدود 11 ساعت باران باریده )از ساعت 1 بامداد الی 12 ظهر) اما آب جاری شده در رود در نتیجۀ بارش، تا 20 ساعت بعد از شروع بارش )ساعت 1 بامداد( ادامه داشته است.
سیل در این رود حدود ساعت ( 11 ) آغاز و حدود ساعت ( 18 ) خاتمه یافته است. اوج آبدهی رود در این سیل حدود ساعت ( 15:30’ ) بوده است.

دشت سیلابی یا بستر سیلابی در واقع زمین های پست و هموار مجاور رود است که در زمان طغیان رود از آب پوشیده می شود. دشت سیالبی رود در اغلب ایام سال خشک است ولی در زمان وقوع سیلاب های فصلی، جریان آب آن را فرامی گیرد و به همین سبب سطح آن از رسوبات آبرفتی (رس، شن و قلوه سنگ) پوشیده شده است.
در برخی از مناطق ایران در دوره خشک و بدون بارش سال در سطح بستر سیلابی اقدام به کشت محصولات کشاورزی می کنند.

عوامل طبیعی و انسانی زیر در وقوع سیل دخالت دارند:

1- شدت و مدت بارش
2- شکسته شدن سدها
3- ویژگی های طبیعی حوضه رود
4- دخالت های انسانی

در بین عناصر آب و هوایی، حجم بارش و مدت زمان آن نقش مهمی در وقوع سیل دارد. بیشتر سیل ها پس از یک بارش شدید و سریع جاری می شوند. برای مثال، بارشی به میزان 20 میلی متر طی دوساعت، ممکن است سیل ایجاد کند اما همین مقدار بارش اگر در مدت 24 ساعت ببارد، منجر به سیل نمی شود؛ زیرا رودخانه جریان آب حاصل از بارش را به تدریج تخلیه می کند.

سیل تجریش در شمال تهران  در مرداد 1366 به طور ناگهانی در 107 دقیقه 28 میلی متر باران بارید و سیلاب بزرگی در دره های دربند وگلاب دره جاری شد. این سیل که از پرتلفات ترین سیل های كشور بوده است، حدود 300 كشته به جا گذاشت و در طول مسیر خود به خانه ها وخودروها خسارات فراوانی وارد كرد.

شکسته شدن ناگهانی سدها در اثر عوامل مختلف چون زمین لرزه، بارش بیش از گنجایش مخزن سد، مقاوم نبودن سازهٔ سد یا عوامل انسانی دیگر موجب سرریز شدن حجم زیادی از آب می شود که در پشت سد ذخیره شده است. همین امر، باعث سیل در پایین دست می شود.

عکس بالا، تصویر قبل و بعد از شکسته شدن سد نیداو در کشور لهستان را نشان می دهد.

3- ویژگی های طبیعی حوضه رود:

تعریف زهکشی:

هر رود مانند شاخه های درخت انشعاباتی دارد که به مجموعه آنها شبکه زهکشی می گویند.

نقش شبکه زهکشی:

کار این شبکه جمع آوری و تخلیه آب حاصل از بارش در سطح زمین است.

این شبکه زهکشی در یک منطقه وسیع قرار دارد که به آن حوضه آبخیز گفته می شود.
ارتباط میان وسعت حوضه آبخیز با میزان آبدهی:
هر قدر حوضه آبخیز وسیع تر باشد آبدهی آن نیز بیشتر است.

انواع شکل حوضه های آبحیز:

حوضه های آبخیز از نظر شکل به سه گروه گرد، دراز و پهن تقسیم می شوند.
ارتباط شکل حوضه آبخیز با میزان سیل خیزی رود:
هرچه شکل حوضه آبخیز گردتر و شیب آن بیشتر باشد، سیل خیزتر است. به عکس، هرچه حوضه درازتر و کشیده ترباشد، سیل خیزی آن کمتر است.
در حوضه های گرد، مدت زمان کمتری صرف می شود تا آب آبراهه ها خارج شوند؛ زیرا در حوضه های گرد به علت انشعابات پراکنده سرشاخه ها که طول آنها تقریباً به یک اندازه است، همه جریان ها هم زمان به خروجی می رسند و موجب سرریز و وقوع سیل می شوند.
به عکس در حوضه های کشیده،مدت زمان طوالنی تری سپری می شود تا آب جاری مسافت سرچشمه تا خروجی را طی کند و در نتیجه آب سرشاخه ها به تدریج و به طور متوالی از حوضه تخلیه می شوند.

در این شکل، یک حوضۀ آبخیز با دو انشعاب یا آبراهۀ اصلی نشان داده شده است. خط مقطع قرمزرنگ مرز این دو حوضه را تعیین می کند. مرز حوضه در واقع خط الرأس یا خط تقسیم آب بین حوضه هایی است که مجاور هم قرار گرفته اند.

تاثیر نوع ناهمواری و جنس خاک دروقوع سیل:

البته نوع ناهمواری های حوضه رود و جنس و نفوذپذیری خاک نیز قابل توجه است. معمولارودهایی كه از دشت های وسیع عبور می كنند، براثر وقوع سیل به سرعت سرریز می شوند. این رودها سكونتگاه های شهری و روستایی را كه در دشت های هموار استقرار دارند، در معرض خطر آب گرفتگی قرار می دهند.

الف) احداث سازه های نامناسب در مسیر رودها، مانند ساختن پل هایی با دهانه های تنگ و پایه های زیاد موجب سیل می شوند؛ زیرادر اثنای وقوع سیل، تنه ها و شاخه های درختان کنده شده نمی توانند از دهانه های این پل ها عبور کنند و سرانجام باعث سرریز شدن آب و حتی تخریب پل ها می شوند. ساختن دیواره های سیمانی و سنگ چین کردن کناره ها نیز مجرای رود را تنگ تر می کند و درزمان وقوع سیل باعث سرریز آن می شود.
ب) ریختن زباله های شهری یا نخاله های ساختمانی موجب تنگ تر شدن آبراهه می شود و وقوع سیل را به دنبال دارد.
ج) از بین بردن پوشش گیاهی، بوته کنی یا چرای بی رویه دام ها در حوضه آبخیز موجب تشدید وقوع سیل می شود. زیرا از بین رفتن پوشش گیاهی نفوذپذیری خاک را کاهش می دهد و سرعت رواناب حاصل از بارش را بیشتر می کند.

حرکات دامنه ای:

به طورکلی در دامنه ها و نواحی پایکوهی سنگ ها و مواد تخریب شده بر اثر فرسایش تحت تأثیر نیروی جاذبه زمین به سمت پایین دست حرکت می کنند که به آن حرکات دامنه ای گفته می شود.

انواع حرکات دامنه ای:

حرکات دامنه ای انواع مختلف دارد. ریزش، خزش، جریان گلی و زمین لغزش چهار گروه اصلی حرکات دامنه ای را تشکیل می دهند. مهمترین و خسارت بارترین حرکات دامنه ای زمین لغزش است.

زمین لغزش (زمین لغزه، رانش زمین) عبارت است از جابه جایی حجم عظیمی از مواد به پایین در دامنه های نسبتاً پرشیب. در این حرکت تخته سنگ ها، ماسه و گل و الی یا ترکیبی از این مواد تحت تأثیر نیروی جاذبه به سمت پایین دامنه می لغزد.

1- ارتفاع لغزش، فاصلۀ عمودی بین تاج لغزش تا پیشانی لغزش.
2- سطح گسیختگی، سطح زیر بنا که تودۀ لغزشی روی آن جابه جا می شود
3-تاج لغزش، بالاترین قسمت لغزش است.

ویژگی های زمین لغزش :

از نظر سرعت جابه جایی، برخی لغزش ها حرکت کند و آرامی دارند.
توده جابه جاشونده در این نوع از لغزش ها سالانه چند سانتیمترتا چند متر جابه جایی وجود دارد.
برخی لغزش ها نیز ناگهانی بوده و در آن توده لغزشی با سرعت زیاد به سمت پایین دامنه حرکت می کند.
لغزش های ناگهانی و سریع اغلب بسیار مخاطره آمیز بوده و خسارت بار هستند.

عوامل مؤثر در ایجاد زمین لغزش ها:

بسیاری از زمین لغز شها بر اثر دخالت و با مشارکت یک یا چند عامل خاص و تحریک کننده روی می دهند. مهم ترین این عوامل عبارت اند از:

بارش سنگین:

بارش هایی که شدت آنها کمتر اما مدت آنها بیشتر است، تأثیر بسیار بیشتری در ناپایداری دارند؛ زیرا بارش های شدید به سرعت جاری می شوند و کمتر نفوذ پیدا می کنند تا موجب لغزش شوند.

ذوب تدریجی برف امکان نفوذ بیشتری را فراهم می کند و موجب اشباع مواد رسوبی سطح دامنه ها و از بین رفتن مقاومت آنها و سرانجام حرکتشان می شود.

زمین لرزه:

لرزش های ناشی از وقوع یک زلزلهٔ شدید موجب گسیختگی مواد منفصل از سطح پایدار زیربنای دامنه می شود. برای مثال، پس از وقوع زلزلهٔ سال 1369 در منطقهٔ رودبار و منجیل صدها لغزش روی داد که براثر آنها بسیاری از راه های ارتباطی مسدود شدند.

فورانهای آتشفشانی:

خروج و انباشته شدن خاکسترهای آتشفشانی با ضخامت زیاد بر سطح دامنه ها و سپس وقوع بارش، موجب اشباع آنها می شود. دوغاب گلی حاصل به صورت روانه های بسیار سیال درمی آید که بسیار خطر آفرین اند. 

فعالیت های انسانی روی دامنه ها:

ساخت و ساز بر روی دامنه ها باعث افزایش وزن دامنه ها، فشار روی آنها و ناپایداری شان می شود. همچنین فعالیت های کشاورزی، خاک برداری و زیر برُی دامنه های پرشیب برای ساخت جاده نیز از دخالت های انسانی در وقوع زمین لغزش هاست. زیربرُی دامنه برای ساخت جاده باعث می شود که دامنه، تکیه گاه خود را از دست بدهد و دچار زمین لغزش شود.

در دره های پرشیب کوهستانی، رودها با حفر و فرسایش کناره آبراهه ها، تکیه گاه دامنه را از بین می برند و باعث لغزش در آن می شوند. این نوع لغزش از فراوان ترین نوع لغزش های دامنه ای به حساب می آید.

زمین لغزش در ایران:

ایران کشوری کوهستانی است و دامنه های مستعد زمین لغزش در آن بسیار زیادند. به همین علت، وقوع زمین لغزش همه ساله خسارت های زیادی به مزارع و سکونتگاه های استقرار یافته در مناطق پایکوهی وارد می کند.

خشکسالی یک دوره کم آبی است که طی آن یک منطقه با کمبود غیرمنتظره بارش و ذخیره آبی مواجه می شود. این دوره می توانداز چند ماه تا چند سال تداوم داشته باشد.
تاکنون تعاریف متعددی در باره خشکسالی و انواع آن از سوی صاحب نظران ارائه شده است و در این زمینه توافق نظری وجود ندارد.

الف) خشکسالی آب و هوایی:

معمول ترین نوع خشکسالی، خشکسالی آ ب وهوایی است. اگر میزان بارش در یک منطقه از حدمیانگین بارندگی ساالنه آن منطقه (که براساس یک دوره 30ساله به دست می آید) کمتر باشد می توان گفت خشکسالی در آن منطقه رخ داده است. به ویژه اگر این کم شدن بارش در یکی دو سال بعدی تداوم داشته باشد.

ب) خشکسالی زراعتی:

در این نوع خشکسالی میزان ریزش های جوی کمتر از میانگین بارش منطقه نیست اما با توجه به این که نیاز آبی انواع گیاهان متفاوت است، ممکن است بارش ها نیاز آن نوع زراعت یاکشت را تأمین نکنند ومنطقه دچار خشکسالی زراعتی شود.

ارتباط میان خشکسالی و نوع اقلیم:

خشکسالی ممکن است در هر نوع آب و هوایی اتفاق بیفتد.برای مثال اگر در یک منطقه مرطوب در شمال ایران که میانگین بارندگی ساالنه آن 2000 میلیمتر است بارش 1000 میلیمتر رخ دهد خشکسالی رخ می دهد و بر خی گونه های گیاهی خشک می شوند. در حالی که همین مقدار 1000 میلیمتر برای سواحل جنوبی ایران بیش از بارش معمول آن بوده و دوره مرطوب یا تر سالی را پدید می آورد.
خطرات خشکسالی بیش از خشکی است. زیرا پوشش گیاهی یازندگی جانوری هر منطقه با نوع آب وهوای آن، خشک یا مر طوب سازگار شده است و وقتی بارش منطقه کمتر از میانگین می شود موجودات زنده نمی توانند با شرایط جدید سازگار شوند.

آسیب پذیری مناطق خشک و نیمه خشک درمقابل خشکسالی:

به طور کلی مناطق خشک و نیمه خشک جهان در مقابل خشکسالی ها حساس تر و آسیب پذیرتر هستند. ایران از نظر خطر خشکسالی در بین کشورهای جهان رتبه بالایی دارد.

میزان وسعت منطقه وقوع خشکسالی:

وسعت منطقه وقوع خشکسالی ممکن است در سطح یک ناحیه کوچک، یک استان یا کل یک کشور باشد.
این دو نقشه پهنه بندی خشکسالی آب وهوایی را نشان می دهد. با توجه به دو نقشه زیر پی می بریم مناطقی که دچار خشکسالی می شوند تغییر می کنند و ثابت نیستند. ترسالی نیز زمانی روی می دهد که میزان بارندگی سالانه بیش ازحد میانگین بارش در آن منطقه باشد.

1) کاهش یا از بین رفتن محصوالت کشاورزی و بروز قحطی و گرسنگی مهمترین پیامد خشکسالی است.
2) مهاجرت ساکنان مناطقی که دچار خشکسالی می شوند به سایرمکان ها و تخلیه شدن روستاها
3) از بین رفتن پوشش گیاهی وجانوران یا مهاجرت برخی گونه ها
4) کاهش یا خشک شدن ذخایر آب سطحی و زیرزمینی زیر زمینی
5) افزایش ریزگردها و حرکت آنها به سمت سکونتگاه ها

خشکسالی شدید درشرق ایران:

یکی از خشکسالی های شدید که در سال های 1345-1346 در شرق ایران در ناحیه جنوب خراسان وسیستان و بلو چستان رخ داد منجر به قحطی شد و در نتیجه آن عده زیادی ازگرسنگی جان دادند. هر چند امروزه به دلیل پیشرفت وسایل حمل ونقل و سازمان های امدادرسان از مرگ و میرهای ناشی از قحطی کاسته شده اما باز هم خشکسالی به ویژه در مناطق فقیر تلفات انسانی را به دنبال دارد.

الف) گرم شدن آب و هوای کره زمین و بی نظمی های بارش در نتیجه تغییرات اقلیمی
ب) افزایش جمعیت وافزایش مقدار مصرف آب و عدم مدیریت وبهره برداری صحیح از منابع آب سطحی و زیر زمینی

به فرایندهایی مانند زلزله و سیل مخاطرات طبیعی می گویند. اصولا هرگونه عامل محیطی که سالمتی و حیات انسان ها و موجودات زنده را تهدید کند یا به اموال و دارایی های انسان ها خسارت وارد آورد، مخاطره است.

بحران پیشامدی است که به صورت ناگهانی و گاهی شدید رخ می دهد و به وضعیت خطرناک و ناپایدار برای فردیا جامعه می انجامد.

پیامدهای وقوع بحران های طبیعی:

بحران باعث به وجود آمدن شرایطی می شود که برای برطرف کردن آن نیاز به اقدامات اساسی و فوری و فوق العاده است. مخاطرات طبیعی مانند زلزله وسیل و ... می توانند بحران به وجود بیاورند.

مدیریت مخاطرات طبیعی:

مدیریت مخاطرات، کلیه اقداماتی است که به کمک آنها بتوان از بروز حوادث ناگوار پیشگیری کرد یا در صورت بروز آن حوادث، بتوان آثار آنها را کاهش داد و شرایط الزم برای امداد رسانی سریع و بهبود اوضاع را فراهم کرد. مدیریت مخاطره در سه مرحله، یعنی قبل از وقوع، حین وقوع و بعد از وقوع مخاطره صورت می گیرد.
مسئولیت مدیریت بحران درکشور:
در کشور ما مسئولیت مدیریت بحران بر عهده »سازمان مدیریت بحران« وابسته به »وزارت کشور« است.در همه استان ها اداره کل مدیریت بحران وجود دارد که زیر نظر استانداری آن استان فعالیت می کند.
وظایف سازمان مدیریت بحران کشور:
این سازمان که بخشی از فعالیت های آن مر بوط به مخاطرات طبیعی است، وظیفه آمادگی و پیشگیری از بحران ها، مدیریت آنها و ارائه کمک های اولیه به آسیب دیدگان و ساماندهی و بازسازی مناطق آسیب دیده را به عهده دارد و در انجام وظایف خود از کلیه ظرفیت های موجود مانند وزارتخانه ها و سازمان های دولتی و نیروهای نظامی و انتظامی و سازمان های امدادی و ...کمک می گیرد و فعالیت های آنها را برای مقابله با بحران هماهنگ می کند.

به طورکلی زمین لرزه ها غیرقابل پیش بینی هستند اما انسان تلاش می کند بتواند این حادثهٔ ناگوار را پیش بینی کند. اگر از بزرگ ترها بپرسید که چه علائمی قبل از زمین لرزه می تواند ما را از خطر آن آگاه کند، ممکن است پاسخ بدهند که در زمان های نزدیک به وقوع آن جانوران واکنش هایی غیر عادی از خود نشان می دهند؛ برای مثال، سگ ها بی وقفه پارس می کنند یا موش ها از لانه هایشان فرار می کنند. علت این امر نیز تفاوت در حساسیت حواس جانوران نسبت به انسان است.

شانه های وقوع زمین لرزه:

الف) کاهش لرزش های کوچک زمین در راستای گسل ها:

این لرزش ها را فقط دستگاه های حساس لرزه نگار می توانند ثبت کنند. زمانی که این لرزش ها متوقف شوند، امکان تجمع انرژی بیشتر می شود و ممکن است در اثر تخلیهٔ یکبارهٔ انرژی، زمین لرزهٔ شدیدتری رخ دهد.
ب) تغییر در آب های زیرزمینی:

پیش از وقوع زمین لرزه ممکن است در اثر فشار بر لایه های پوستهٔ زمین، سطح آب زیرزمینی (در چاه ها، چشمه ها و قنات ها) بالا یا پایین برود یا ترکیب شیمیایی آنها تغییر یابد. همهٔ اینها می توانند نشانه هایی از وقوع احتمالی زلزله باشند.
پ) بررسی تغییر اندازهٔ فاصله بین شکستگی های پوستهٔ زمین:

به وسیلهٔ دستگاه های دقیق و عکس های هوایی و تصاویر ماهواره ای، راه دیگری برای پیش بینی احتمالی وقوع زلزله است.
ت) امروزه با استفاده از وسایل پیشرفته مانند سیستم های هشدار لرزه ای می توان علائم را قبل از وقوع زلزله دریافت و وقوع آن را اطلاع رسانی کرد.

مدیریت زمین لرزه در قبل از وقوع زمین لرزه:

ساختمان ها باید مقاوم سازی شوند و اصول طراحی و مهندسی ساختمان و مقررات مربوط به آنها رعایت گردد.
از ساختن سکونتگاه ها و مراکز فعالیت انسانی و شهرها دراطراف مناطقی که گسل ّهای فعال دارند، جلو گیری شود.
مراکز امداد و نجات و پناهگاه ها و چادرها و لوازم اضطراری متناسب با تمرکز جمعیت در مناطق مختلف توزیع و تأسیس شود.
راهکارهای مقابله با زمین لرزه برای گروه های مختلف مردم به روش های مختلف آموزش داده شود (آموزش همگانی).
در سطح خانه، مدرسه و محل کار نیز کارهای زیر را انجام می دهیم:
نقاط امن پناه گیری را در خانه، مدرسه، محل کار و ... شناسایی کنیم .
قفسه های کتاب و اشیا و گلدان های آویز، لوله آبگرمکن و ... وسایلی که ممکن است با لرزش سقوط کنند را محکم کنیم.
کیف کمک های اولیه تهیه کنیم و آن را در محل مناسب قرار دهیم.

مساکن روستایی وشهری در زمان وقوع زمین لرزه:

در زمان وقوع زلزله، مساکن روستایی بیش از ساختمان های شهری آسیب می بینند. زیرا مصالح به کار رفته در ساختمان های شهری نسبت به سکونتگاه های روستایی از مقاومت بیشتری برخوردارند.ساختمان هایی که براساس اصول مهندسی ساخته می شوند درزمان وقوع زلزله کمتر آسیب دیده و تلفات انسانی خیلی کمتری به دنبال دارند.

بهتر است در زمان وقوع زمین لرزه خونسردی خود را حفظ کنیم و ازساختمان های بلند فاصله گرفته و به زمین های باز پناه ببریم و چنانچه داخل ساختمان هستیم بهتر است در محل مناسب و امن در ساختمان پناه بگیریم. برای مثال کنار ستون های اصلی ساختمان یاگوشه دیوارها از پنجره ها و دیوارهای داری پنجره و شیشه فاصله بگیرید. برای محافظت بدن از سقوط اجسام می توانیم به زیر میزهای چوبی محکم پناه برده و برای جابه جا نشدن میز باید پایه های ان را محکم بچسبیم.
هنگام وقوع زمین لرزه بعد از پناه گرفتن باید با دو دست از سر خود مواظبت کرده و نباید محل پناهگاه را کنیم.
از پله و آسانسور استفاده نکنیم.
اگر در خیابان هستیم از ساختمانهای بلند و تیرهای چراغ برق و تابلوی مغازه ها فاصله بگیریم و اگر درحال رانندگی هستیم خورورا در کنار خیابان یا جاده و دور از ساختمان های بلند یا تیرهای برق و متوقف کنیم و تا پایان زمین لرزه در خودرو بمانیم.

مهم ترین مشکلات پس از وقوع زمین لرزه و تاثیرات آن:

آنچه در اغلب زلزله ها سبب خسارت می شود و تلفات انسانی را بیشتر می کند، ویرانی ناشی از خود زلزله نیست بلکه مشکلاتی است که پس از وقوع زلزله رخ می دهد؛ برای مثال، آتش سوزی ها، انفجار لوله های گاز، لغزش های زمین، پس لرزه ها، اتصال کابل های برق.

پس از وقوع زمین لرزه باید مواظب پس لرزه ها باشیم، ساختمان های نیمه مخروبه ممکن است در پس لرزه ها فروبریزند.
باید سریعا برق و شیرهای آب و گاز را بسته و محل را ترک کنیم.
تا حد ممکن بر روی آوار حرکت نکنیم چون امکان دارد افرادی زیر فضای خالی آوار وجود داشته باشند که حرکت ما باعث ریزش آوار بر روی آنها شود.
اسکان موقت زلزله زدگان و برپا کردن چادرهای امداد و استقرار مراکز درمانی در مناطق مناسب و رسیدگی به مصدومان باید باسرعت و دقت انجام شود. درصورت نیاز با رعایت نظم و هماهنگی به نیروهای امدادی و به آسیب دیده ها یا گیرافتاده ها کمک کنیم.
از آنجایی که در بحران های شدید و زلزله های بزرگ، کمک رسانی از توان دولت به تنهایی خارج است، تقویت فرهنگ نوع دوستی و همیاری مردمی کمک زیادی به حل مشکلات مناطق زلزله زده می کند.

علل افزایش خسارت ناشی از سیلاب ها در کشور:

توسعه سکونتگاه ها و ساخت و سازها در حریم سیل گیر رودخانه ها
از بین بردن پوشش گیاهی
توسعه و تغییر کاربری اراضی به طور نامناسب
دخل و تصرف در بستر و حریم رودخانه ها و دشت های سیلابی

مدیریت پیش از وقوع سیلاب:

الف) روش های سازه ای
ب) روش های غیرسازه ای

الف) روش های سازه ای:

در این روش ها قبل از وقوع سیل، شدت جریان سیل براساس روش های هیدرولوژی محاسبه و تخمین زده می شود. سپس با به کارگیری روش های مهندسی با احداث سازه های مناسب نسبت به هدایت، انحراف و یا مهار سیل اقدام نمایند.

مهم ترین روش های سازه ای درمدیریت سیل:

اصلاح بسترهای رودخانه ها
ایجاد کانال های انحرافی
ایجاد دیواره های مهار کننده و پایدارکننده
احداث سدهای ذخیرهای یا هدایت کننده
اصلاح شیب آبراهه ها
نصب میله هایی حریم سیل گیر 

نصب میله هایی حریم سیل گیر:

در سال های اخیر از سوی استانداری هر استان برای رودخانه هایی که سیل خیز هستند با نصب میله هایی حریم سیل گیر تعیین کرده اند. وبرای تعیین حریم سیل گیر یک رودخانه با انجام محاسبات آماری بر اساس آبدهی گذشته یک رودخانه (حداقل ۳۵سال( بالاترین سطحی را که احتمال دارد آب رودخانه در آینده در حین وقوع یک سیل دربرگیرد درنظر می گیرند (معمولا 100 سال که به آن دوره بازگشت 100 ساله می گویند). در حریم سیل گیر تعیین شده در اطراف رودخانه اجازه ساخت و ساز داده نمی شود.

ب) روش های غیرسازه ای:

این روش ها علاوه بر اینکه تأثیرات منفی کمتری بر محیط زیست دارند، در دراز مدت مفیدتر بوده و بسیار کم هزینه تر هستند.

مهمترین روش های غیرسازه ای:

اجرای روش های آبخیز داری و تقویت پوشش گیاهی حوضه و نفوذ دادن آب باران در حوضه ها.
تعیین حریم توسعه برای رودخانه ها، تعیین محدوده های سیل گیر و نقشه های حریم سیل گیری و پرهیز از ساخت و ساز در محدوده سیل گیر.
ایجاد پایگاه های نجات و امداد در مناطق سیل خیز.
نصب دستگاه های هشداردهنده سیل در مناطق سیل خیزاطالع رسانی به موقع به مردم این مناطق.

مکان یابی برای اسکان موقت و برپا کردن چادرهای امداد واستقرار
مراکز درمانی در مناطق دور از دسترس سیلاب برای رسیدگی به مصدومان
مرمت فوری راه های ارتباطی برای دریافت خدمات و امداد وتجهیزات موردنیاز پس از سیلاب توزیع امکانات و تجهیزات موردنیاز مصدومین به ویژه استقرار تانکر های آب آشامیدنی بهداشتی برای جلوگیری از شیوع بیماری ها ی عفونی

مقایسه گستره زمین لغزش ها با زمین لرزه:

گستره زمین لغزش ها بسیار کمتر از مخاطراتی مانند زمین لرزه است. یعنی عرض و طول اغلب توده های لغزشی کمتر از یک کیلومتراست بنابراین خسارات آن خیلی فراگیر نیست. با این وجود ضررهای ناشی از آن باید به حداقل کاهش یابد. از این رو نیازمند اقدامات مدیریتی در سه مرحله است یعنی قبل از وقوع، حین وقوع و بعد از وقوع زمین لغزش است.

مراحل مدیریت زمین لغزش:

الف) اقدامات قبل از وقوع زمین لغزش:
برای ساختمان سازی باید از شیب های تند، لبه های پرتگاهی، کناره های پرشیب رودخانه ها و دامنه های پر شیب دره ها پرهیز کرد.
قبل از ساخت و ساز در سطوح شیب دار، مطالعات خاک شناسی و پایداری زمین انجام پذیرد.کارهای ایمن سازی مانند مقاوم سازی لوله های انتقال انرژی، پایدارسازی سطوح شیب دار و نظایر آن انجام پذیرد.

ب) اقدامات حین وقوع زمین لغزش:
باید به سرعت از مسیر لغزش و جریان گل و الی خارج شد.
به سازمان های امداد و نجات اطالع رسانی نمود و به کسانی که برای ترک محل به کمک نیازدارندامدادرسانی کرد.

پ) اقدامات بعد از وقوع زمین لغزش:
تعمیر و بازسازی منطقه به ویژه در صورت تخریب تأسیسات زیربنایی مثل خطوط آب، برق و گاز.
شبکه زهکشی سطح توده لغزشی ساماندهی شود به طوری که نفوذپذیری آن کاهش یابد. زیرا اصلاح و مرمت شبکه زهکش یسطح لغزش باعث می شود که نفوذ آب باران کاهش یافته وبه سرعت تخلیه شود.
لازم است استعداد مجدد لغزش دوباره ارزیابی شود تا ازخطرات آتی پیشگیری به عمل آید.

وضعیت خشکسالی درکشور:

ایران کشور پهناوری است که میانگین بارندگی ساالنه آن حدود 224 تا 27۵ میلیمتر است، در حالی که میانگین بارندگی خشکی های زمین 800 میلیمتر است. بخش وسیعی از کشورما در قلمرو آب وهوای خشک جهان قرار می گیرد. حدود 10 درصد از سطوح کشاورزی کشور بارندگی بیش از 500 میلیمتر در سـال دارنـد (نیاز به آبیاری ندارند) و 90درصد باقیمانده نیازمند آبیاری هستند.

مهم ترین عامل تهدید کشور:

برخلاف بخش های اقتصادی دیگر، مانند صنعت و خدمات، در بخش کشاورزی مهمترین عامل تهدید کننده خشکسالی اسـت.
مهمترین راهکارها در مدیریت خشکسالی:
صرفه جویی در مصرف آب و پرهیز از مصرف بی رویه آب های سطحی و زیرزمینی موجود
افزایش راندمان آبیاری در کشاورزی و استفاده از روش های آبیاری تحت فشار
پرهیز از کشت محصولاتی که به آب زیاد نیاز دارند و کاشت گیاهان مقاوم به خشکی و محصولاتی که به آب کمتری نیاز دارند
جمع آوری و ذخیره سازی آب باران به روش های مختلف
تغذیه مصنوعی سفره های آب زیرزمینی
مدیریت آبخیزداری و حفاظت از مراتع و پوشش گیاهی و کنترل فرسایش خاک
مدیریت فاضلاب ها و پساب ها و استفاده مجدد از آب

در سال های اخیر انتقال ابیاری کشاورزی از سطحی به زیر زمینی واستفاده از لوله های تراوش کننده بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. در این روش لوله ها تراوا در زیززمین درناحیه ریشه قرار گرفته و توسط این لوله های زیرزمینی تراوا آب وکود وسم واکسیژن مستقیما در اختیار ریشه گیاه قرار می گیرد.کل سیستم مانن روش آبیاری قطره ای ست منتها در این روش به جای الترالهای حامل قطره چکان ها یا روزنه ها، لوله های تراوا (تراوش کننده) در زیر زمین ودرناحیه ریشه گیاه قرار می گیرد.

مزایای آبیاری زیر زمینی:

صرفه جویی در مصرف انرژی (6 بار تا 8 بار)
صرفه جویی در مصرف کود وسم (تا 50 درسد)
عدم نیاز به تسطیح
مصونیت لوله های تروا از گرما وسرما
افزایش محصول ( تا دو یا سه برابر گزارش شده است)
صرفه جویی در مصرف آب
از بین رفتن تدریجی علف های هرز درباغات
جلوگیری از شیوع آفات
قابل کنترل واتوماتیک
قابل اجرا بودن در باغات وحتی گلدان های منازل
کاهش آلودگی زیست محیطی
مصونیت از آسیب وسرقت
عدم مزاحمت برای ماشین آلات وکارگران

عبارت است از روشی که در آن آب از لوله هایی در مزرعه جریان پیداکرده و سپس وارد قسمتی به نام آبپاش می شود در موقع خروج از آن قطرات آب در هوا پخش می شود وبه صورت باران بر روی خاک می ریزد. آبیاری بارانی دارای روش ها ودستگاه های مختلفی می باشد که با توجه به وضعیت اقتصادی، پستی وبلندی زمین، وجود و یا عدم وجود نیروی انسانی لازم ومقدار آب مورد نیاز ، انواع سیستم های آبیاری بارانی طراحی و اجرا می شود.

انواع دستگاه های آبیاری قطره ای عبارتند از:
دستگاه آبیاری غلتان، دستگاه آبیاری عقربه ای، دستگاه آبیاری قرقره ای (سنترپیوت)، روش کلاسیک

مزایای آبیاری بارانی:

توزیع به موقع وبه اندازه یکنواخت آب، کود و سم
صرفه جویی در مصرف آب وافزایش راندمان تا %75
نیاز کمتر به نیروی انسانی
آبیاری با منابع کم آبی (در آبیاری سطحی مقدور نمی باشد)
جلوگیری از رواناب و فرسایش خاک
امکان آبیاری اراضی شیب دار (بدون تسطیح)
افزایش عملکرد محصول وبهبود کیفبیت آن
امکان آبیاری در خاک های کم عمق که امکان تسطیح وجود ندارد
قابل اندازه گیری بودن دقیق مقدار آب مصرفی
قابل استفاده بودن در اهداف دیگر (مثل جلوگیری از یخبندا، سرما زدگی درختان ، خنک کردن محیط گیاه درهوای گرم)

آبیاری قطره ای عبارت است از روشی که طی آن آب با فشار کم از روزنه یا قطره چکان از شبکه خارج و به صورت قطره ای پای بوته یا درخت، ریخته می شود. فشار لازم در این سیستم به وسیله پمپ یا اختلاف ارتفاع تأمین می شود. این سیستم شامل قسمت های مختلف از جمله قسمت تأمین فشار وکنترل مرکزی (پمپ، دستگاه های تصفیه آب شامل سیکلون و فیلتر شنی، مخزن کود ومواد شیمیایی) لوله های اصلی وفرعی و قطره چکان ها می باشد. در این روش این امکان به وجود می آید تا عمل آبیاری نا جد رفع نیاز آبی گیاه انجام شود و به میزان زیادی از اتلاف آب به صورت نفوذ عمقی ، ایجاد رواناب وتبخیر کاسته می شود. این روش بیشتر در باغات مورد استفاده قرار می گیرد ولی اخیراً از این سیستم تیپ برای گیاهان ردیفی از جمله چغندر قند، ذرت و حتی پنبه مورد استفاده قرار گرفته ودرکشور ما نیز به صورت موفقیت آمیزی توسعه پیدا کرده است.

مزایای آبیاری قطره ای:

از بین رفتن مشکلات علف های هرز وهزینه مبارزه با آن

صرفه جویی در مصرف آب وافزایش راندمان تا %90
عدم نیاز به تسطیح
نیاز به نیروی انسانی کمتر
توزیع به موقع واندازه آب وکود
افزایش عملکرد محصول
بهبود کیفیت محصول وبازار پسندی آن
قابل اتوماتیک بودن سیستم آبیاری
ضرورت توسعه روش های آبیاری تحت فشار
توسعه اراضی آب کشور با توجه به کمبود منابع آب موجود جز از طریق صرفه جویی در مصرف آب موجود امکان پذیر نمی باشد. افزایش سطح زیر کشت از طریق صرفه جویی در مصرف آب وبالا بردن راندمان آبیاری می تواند مورد توجه قرار گیرد.

کاربرد سنجش از دور در مطالعات جغرافیایی:

تعریف سنجش از دور:
سنجش از دور، دانش و فن جمع آوری اطلاعات از پدیده های سطح زمین به طور غیر مستقیم با استفاده از سنجنده ها و پردازش اطلاعات دریافت شده است.
عوامل تحول درعلم سنجش از دور:
در گذشته از عکس برداری های هوایی توسط بالون ها و هواپیماهادر نقشه برداری و مطالعه پدیده های روی زمین و تغییرات آن ها فراوان استفاده می شد. به تدریج با پیشرفت در فن آوری های ماهواره ای و فن آوری های رایانه ای وورود اطلاعات رقومی (دیجیتال) و پردازش توسط آن ها تحول بزرگی در سنجش از دور پدید آمد.

امواج الکترومغناطیس:

به طور کلی سطح زمین بخشی از پرتوهایی را که از منابع گوناگون مانند خورشید دریافت می کند به صورت امواجی بازتاب می دهد که به آن امواج الکترو مغناطیس گفته می شود.
روش ذخیره و پردازش و نمایش اطلاعات از سطح زمین:
امروزه می توان با استفاده از دریافت بازتاب های طیف الکترو مغناطیسی پدیده های سطح زمین بوسیله سنجنده ها، اطالعاتی را از سطح خشکی ها و دریاها ذخیره و پردازش نمود و نمایش داد.

تاکنون ده ها ماهواره از سوی کشورهای مختلف جهان و با اهداف متفاوت از جمله اهداف نظامی، هواشناسی، مخابراتی، منابع زمینی ونظایر آن در جو زمین و باالتر از آن قرار داده شده اند. این ماهواره ها توسط دستگاه های سنجنده خود در حال رصد و برداشت اطالعات زمینی هستند.

ماهواره های منابع زمینی لندست:

این نوع ماهواره ها تقریبا هر 16 روزیک بار به دور کره زمین می چرخند وبنابر این در طول این 16 روز ازتمام سطح زمین تصویر برداری می کنند.
تصاویری که ماهواره ها از سطح زمین برداشت می کنند در زمینه های مختلف از جمله مطالعات انرژی (نفت، گاز، معادن) و منابع طبیعی (کشاورزی جنگلداری، مرتع ، مدیریت سواحل)، هواشناسی و مطالعات جوی، مطالعات توسعه شهری، مطالعات زیست محیطی، مخاطرات طبیعی و سایرموضوعات جغرافیایی کاربرد دارند و روز به روز کار برد آنها در حال گسترش است.

دستگاه سنجنده ماهواره:

دستگاه های سنجنده نصب شده بر روی ماهواره ها قادر هستند بازتاب پدیده های سطح زمین را در طیف های مختلف الکترومغناطیس دریافت کنند.

انواع طیف های الکترومغناطیسی:

طیف های مرئی:
بخش کوچکی از این طیف ها مرئی و قابل رویت بوده و توسط چشم انسان قابل دریافت است. در واقع اشیایی که روزمره می بینیم در محدوده طیف مریی ساطع شده از اشیاء است.
طیف های نامرئی:
اما سنجنده های ماهواره ها قادر هستند طیف های نامرئی مانند مادون قرمز (فروسرخ)، ماوراء بنفش (فرا بنفش)، رادار و امواج ماکروویو را نیز دریافت و ثبت نمایند. بنابراین برخی ازپدیده های سطح زمین که برای چشم انسان قابل مشاهده نیست به صورت تصاویر رقومی (دیجیتالی) ماهواره ای قابل ثبت و نمایش هستند.

مهم ترین پدیده های نامرئی:
پدیده های نامرئی مانند انرژی زمین گرمایی، گازهای موجود در جو، جریان هایی هوایی، رطوبت موجود در جو و حتی پدیده هایی مانند آفات و بیماری های گیاهی و نظایر آن نیز قابل شناسایی است.

روش تهیه تصاویر ماهواره ای:

طیف های مختلف بازتاب شده (مرئی ونامرئی) از سطح زمین توسط سنجنده های ماهواره ای به صورت رقومی دریافت و ثبت می شود. سپس این داده های رقومی به ایستگاه های زمینی مانند گیرنده های موجود در سازمان فضایی ایران ارسال می شود. درمرحله بعد داده های رقومی دریافت شده توسط نرم افزار های رایانه ای پیشرفته تحلیل شده و تبدیل به تصاویر مورد نیاز می شود.
نوع طیف های نرم افزار گوگل ارث:
تصاویر قرار داده شده در نرم افزار گوگل ارث اغلب در طیف مرئی تهیه شده اند و پدیده هایی را نشان می دهند که در سطح زمین قابل مشاهده با چشم است.

در عکس بالا، تصاویر ماهواره ای تهران و اطراف نشان داده شده است.

استفاده از سنجش از دور در مطالغات مخاطرات طبیعی:

می توانیم جایه جایی مواد سطح دامنه ها و حرکت توده های زمین لغزش را به طور دقیق یعنی در حد سانتیمتر اندازه گیری کنیم. این تصاویر در سایر زمینه ها مانند مخاطره فرونشست، سیل و زمین لرزه نیز کاربرد دارند.
از طریق تصاویر ما قادر خواهیم بود جهت حرکت سامانه های باران زا و زمان دقیق رسیدن آن را در هر منطقه ای حداقل چند روزقبل پیش بینی کنیم. سپس با استفاده از تصاویر ماهواره های منابعزمینی می توان حدود سیل گیر رودخانه ها را تعیین کنیم . همچنین از طریق تصاویر تهیه شده توسط سنجنده ماهواره ای، می توان دستورالعمل های دقیقی برای تعیین حریم فعالیت های انسانی و مرزاستقرار سکونتگاه ها را در اطراف رودخانه ها تدوین نمود.
می توان از طریق تصاویر ماهواره ای موقعیت گسل های لرزه خیز را شناسایی نموده و با استفاده از تصاویر رادارای تغییرات دوره ای آنها را پایش نمود. معموالً خطوط گسلی مهم به واسطه انرژی عظیمی که در امتداد آنها نهفته است قبل از وقوع زمین لرزه دچارتنش می شوند. تنش های موجود موجب تولید گرما در امتداد خط گسل می شود. از این رو تصاویر حرارتی ماهواره ای قادر هستنداین تغییرات دمایی را در اطراف خطوط گسل ثبت نموده و هشدارهای لازم را بدهند.

با مقایسۀ زمانی تصاویر ماهواره ای می توان تغییرات محیطی را در زمان های متوالی بررسی کرد و مناطق در معرض مخاطره را شناسایی نمود.
تصویر ماهواره ای سمت چپ قسمتی از مسیر رود بزرگ می سی سی پی را 15 روز پیش از وقوع سیلاب بزرگ سال 1993 نشان می دهد. در تصویر سمت راست وقوع سیلاب و زمین های تحت پوشش سیلاب نشان داده شده است.