درسنامه کامل تاریخ (3) ایران و جهان معاصر

تاریخ نگاری سنتی،ادامه وقایع نگاری ها و مجلس نویسی های دوره صفوی و پیش از آن محسوب می شود.

مورخان سنتی اغلب اهل شعر و ادب بودند و آثار خود را با خصوصیات ادبی تالیف می کردند.

- تاکید بر تاریخ سیاسی و نظامی و شرح طولانی زندگی شاهان،جنگ ها و فتوحات

- بی توجهی به زندگی اجتماعی و حیات فرهنگی و اقتصادی مردم 

- بی توجهی به علل و نتایج رویداد ها و تحولات تاریخی

- داشتن روحیه تملق و چاپلوسی

- تاکید بر مصنوع و متکلف نویسی و پرهیز از ساده نویسی

- بی توجهی به سنجش و نقد منابع

شیوه تاریخ نگاری دوران افشاریه و زندیه استمرار تاریخ نویسی عصر صفویان بود.

میرزا مهدی خان استرآبادی،مورخ دربار نادرشاه افشار،در کتاب هاب جهانگشای نادری و دره ی نادره فتوحات نادر را شرح می دهد و وی را ستایش می کند.

میرزا محمد صادق موسوی،نویسنده تاریخ گیتی گشا،نیز تاریخ زندیه را با اسلوبی مصنوع و دشوار همراه با تملق گویی از فرمانروایان زند نوشته است.

در دوره معاصر شکل جدیدی  از تاریخ نگاری در ایران رواج یافت که از نظر بینش و روش با تاریخ نویسی سنتی متفاوت بود.

1) جنگ های ایران و روسیه در دوران پادشاهی فتحعلی شاه قاجار و توجه زمامداران و نخبگان ایران به دنیای غرب

2) ترجمه آثار اروپایی از زمان عباس میرزا (ولیعهد فتحعلی شاه) 

3) تاسیس مدرسه دارالفنون و ایجاد دارالطباعه دولتی و دارالترجمه همایونی در زمان ناصرالدین شاه

4) گسترش فعالیت علمی شرق شناسان،کتیبه های بیستون و طاق بستان رمزگشایی شد و اطلاعات دقیق و جدید درباره تاریخ ایران به دست آمد.

• زمامداران و نخبگان ایران با مقایسه وضعیت ایران و غرب در جست و جوی درک علل پیشرفت جوامع غرب و عقب ماندگی جامعه ایران برآمدند.
• محمد حسن خان اعتماد السلطنه،از مورخان مشهور عصر قاجار،یکی از چهره های برجسته فرهنگی این دوره بود که به ریاست دارالترجمه همایونی برگزیده شد. در دوره ریاست او آثار فراوانی به فارسی ترجمه شد.
• گسترش کشفیات باستان شناسی در ایران منابع نوینی را پیش روی مورخان قرار داد و زمینه تحولی عمیق و اساسی را در تاریخ نگاری سنتی ایران فراهم آورد.
• سر هنری راولینسون،سیاستمدار انگلیسی در عصر قاجار،نخستین شرق شناسی بود که با مطالعه کتیبه بیستون موفق به خواندن خط میخی شد.

• خاوری شیرازی:از پیشگامان انتقاد به تملق و متکلّف نویسی،خاوری شیرازی مورخ مشهور زمان فتحعلی شاه و نویسنده تاریخ ذوالقرنین است. او به حقیقت نویسی و مختصر نویسی علاقه نشان داد و تملق گویی را نکوهش کرد. خاوری شیرازی درباره تملق گویی نوشته است:«تاریخ نگار را هم لازم است که راست گفتاری پیشه کند...فرشته را دیو نخواند و دیو را فرشته نداند.»
• میرزا محمد جعفر خورموجی:میرزا محمد جعفر خورموجی،از مورخان عصر ناصری و مؤلف کتاب حقایق الاخبار ناصری،که از منتقدان تملق گویی بوده،نخستین کسی است که واقعیت قتل امیرکبیر را بازتاب داده است.
• محمد حسن خان اعتماد السلطنه گام های بلندی در حوزه تاریخ نویسی عصر قاجار برداشت. او در یکی از آثارش به نام صدر التواریخ،امیر کبیر را ستایش می کند.
• میرزا فتحعلی خان آخوند زاده:میرزا فتحعلی خان آخوند زاده (1228ـ 1295ق) با اینکه مورخ نبود،تاریخ نویسی سنتی را به شیوه علمی نقد کرد. میرزا فتحعلی خان آخوند زاده در رساله ایراد،شیوه تاریخ نویسی رضا قلی خان هدایت را به دلیل استفاده او از شعر در بیان رویداد ها و به کار بردن الفاظ مصنوع ادبی مورد انتقاد قرار داد.
• میرزا آقا خان کرمانی:مورخ عصر قاجار،نیز در رواج تاریخ نگاری جدید گام های موثری برداشت. او معتقد بود که مورخان جدید اروپایی با بررسی سیر حوادث و مطالعه علل و نتایج رویداد ها به قوانینی دست یافته اند که آن را «حکمت تاریخی» می نامند.

در دوره معاصر به تدریج شرایط و بستر مناسبی برای ظهور تاریخ نگاری جدید در ایران فراهم آمد.

1) استفاده از روش تحقیق علمی

2) بهره برداری از منابع و اسناد و مدارک معتبر و گزینش و نقد آن ها در ارزیابی رویداد های تاریخی

3) به کار بردن زبان ساده و بدون تکلف

4) بهره گیری از یافته های باستان شناسی،زبان شناسی،جغرافیا،جامعه شناسی و اسطوره شناسی در مطالعه تاریخ

1) گسترش مدارس جدید

2) تاسیس دانشگاه و رواج آموزش تاریخ به عنوان یک رشته علمی در دوره معاصر

3) ایجاد مراکز تحقیقاتی و نشریات تخصصی در حوزه مطالعات تاریخی

4) تالیف،ترجمه و نشر کتاب ها و مقاله های علمی فراوان

• تفاوت بینش تاریخ نگاری سنتی و جدید:اساس کار تاریخ نگاری سنتی،بررسی زندگی پادشاهان و شرح فتوحات آنان بود اما در تاریخ نویسی نوین،جنبه های گوناگون حیات انسانی اعم از سیاسی،نظامی،اقتصادی،فرهنگی و اجتماعی بررسی می شود.
• عوامل موثر بر دگرگونی بینش مورخان ایرانی:

1) انقلاب مشروطیت

2) نفوذ و دخالت کشور های استعمارگر

3) جنگ های جهانی اول و دوم و اشغال ایران

4) کودتاهای 1299 و 1332 ش

5) جنبش ملی شدن نفت و انقلاب اسلامی

• کتاب تاریخ بیداری ایرانیان:بینش انقلاب مشروطیت در کتاب تاریخ بیداری ایرانیان نوشته میرزا محمد ناظم الاسلام کرمانی ( 1280_1337 ق) دیدار شده است. نویسنده این کتاب ضمن توجه به مردم،نقش طبقات اجتماعی مختلف را در انقلاب مشروطیت نشان داده است.

منابع پژوهش دوره معاصر تاریخ ایران نسبت به دوران پیش از آن،کثرت و تنوع فراوانی دارد.

عمده ترین منابع مهم تاریخ معاصر ایران:انواع کتاب ها (تاریخی،ادبی،خاطرات،سفرنامه ها،زندگی نامه ها «تَراجم» و...)؛نشریات (روزنامه ها و مجلات)؛اسناد و منابع آرشیوی،بناها،وسایل و ابزارها.

• انواع کتاب های تاریخی:مورخان ایرانی با دو رویکرد سنتی و جدید کتاب های متعددی در موضوع تاریخ نوشته اند؛همچنین در دوره قاجار چند تن از اروپاییان که اغلب مدتی را در ایران به سر برده بودند،کتاب هایی درباره تاریخ ایران نوشتند.
• کتاب های خاطرات:این آثار حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره اوضاع سیاسی،اجتماعی،اقتصادی و فرهنگی و شرح حال رجال این دوره اند که به ندرت در سایر منابع یافت می شود.
• سفرنامه ها:در عصر قاجار،سفرنامه نویسی گسترش فراوانی یافت. از ناصر الدین شاه و مظفر الدین شاه سفرنامه های متعددی به جا مانده است.

انواع سفرنامه های عصر قاجار: 

- برخی از مقام ها و رجال سیاسی،فرهنگی و اقتصادی دوره قاجار نیز سفرنامه های جالبی نوشته اند.

- علاوه بر آن ها،عده ای از سفرا،ماموران،بازرگانان و جهان گردان خارجی هم خاطرات سفر خود به ایران را در قالب سفرنامه نوشته اند.

اهمیت سفرنامه های در تاریخ نویسی:سفرنامه ها از نظر مطالعه تاریخ اجتماعی،اقتصادی و فرهنگی اهمیت فوق العاده ای دارند و حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره موضوع های اقتصادی مانند مالیات،گمرک،راه ها،مسائل اجتماعی از قبیل آداب و رسوم،پوشاک و تغذیه و مباحث فرهنگی،دینی،هنری و معماری هستند.

• نشریه (روزنامه) به عنوان رسانه گروهی،یکی از ابداعات تاثیر گذار تمدن جدید غربی بود که در دوره قاجار به ایران راه یافت. نشریات از طریق آگاهی بخشی عمومی،تاثیرات فکری،فرهنگی،اجتماعی و سیاسی زیادی بر جامعه ایرانی گذاشتند.
• اولین روزنامه ایران را میرزا صالح شیرازی،یکی از دانشجویان اعزامی انگلستان با عنوان کاغذ اخبار تهران منتشر کرد (1253 ق.)
• امیر کبیر برای رشد آگاهی های سیاسی و اجتماعی مردم و توسعه فکری و فرهنگی جامعه،روزنامه وقایع اتفاقیه را منتشر کرد که بعدا به روزنامه دولت علیه ایران تغییر نام داد.
• به دلیل ماهیت استبدادی حکومت قاجار و نبود آزاردی بیان،برخی از روزنامه نگاران در خارج از کشور اقدام به نشر روزنامه هایی به زبان فارسی کردند.
• پس از پیروزی انقلاب مشروطه،نشریات رشد سریعی پیدا کردند.
• بسیاری از احزاب و گروه های سیاسی،اجتماعی و مذهبی نشریات مخصوص به خود را منتشر کرده اند و پژوهش گران با مراجعه به این منابع سودمند می توانند دیدگاه ها و مواضع آنان را بررسی کنند.

• اسناد تاریخی:اسناد تاریخی از مهم ترین منابع پژوهش تاریخی به شمار می آیند و شامل کلیه مکاتبات حکومتی،فرمان ها،معاهدات سیاسی،نامه های شخصی و اداری،اسناد مالی و قضایی،گزارش های اقتصادی،فرهنگی،نظامی و حقوقی می شوند.
• آرشیو ملی:با توجه به اهمیت اسناد در پژوهش های تاریخی،در بسیاری از کشور های جهان محلی برای نگهداری،حفاظت،مرمت،طبقه بندی و آماده سازی آن ها و استفاده محققان ایجاد شده است که به آن آرشیو گفته می شود.
• آرشیو ملی هر کشور محل نگهداری اسناد و مدارک با ارزش و معتبر مربوط به آن کشور است.
• اهمیت اسناد در تاریخ نویسی:اسناد حاوی اطلاعاتی بسیار ارزشمند و منحصر به فرد درباره مسائل و موضوع های سیاسی،اداری،اقتصادی (مالی،ملکی و معاملات) و فرهنگی،دیدگاه و عملکرد افراد،شخصیت ها،احزاب و گروه های سیاسی،اجتماعی و مذهبی است.

آثار معماری شامل بناها،خیابان ها،کوچه ها و میدان ها،اشیا و لوازم جا مانده،سکه ها،جواهرآلات،مهرها،نشان ها و سایر وسایلی که از عصر قاجار و حتی پهلوی به جا مانده است،به پژوهشگران در مطالعه و شناخت آن دوره کمک می کند.

وضعیت ایران پس از سقوط صفویان:

1) آشفتگی امور و بروز هرج و مرج و آشوب های داخلی

2) افغان ها به دلیل ناتوانی در تسلط بر تمام قلمرو صفوی و ناآشنایی با اصول کشور داری،نتوانستند حاکمیت مقتدری تشکیل دهند

3)  بخش هایی از شمال و غرب میهن ما توسط روسیه و عثمانی

• ایل افشار از ایل های قزلباش بود که در به سلطنت رساندن حکومت صفویان نقش داشتند. در عصر صفوی،بخشی از این ایل را برای محافظت از  مرز های خراسان در برابر هجوم ازبکان به نواحی شمال آن دیار کوچاندند.
• پس از تسلط افغان ها بر اصفهان،یکی از پسران شاه سلطان حسین صفوی بهنام تهماسب برای گردآوری نیرو و بازگرداندن حکومت صفویان،از پایتخت گریخت.
• سران ایل ها مانند نادر افشار و فتحعلی خان قاجار (پدربزرگ آقا محمد خان) به او پیوستند و در نخستین گام،خراسان را تصرف کردند.

 پس از کشته شدن فتحعلی خان قاجار،نادر که جنگاوری شجاع و متهور بود،ابتکار عمل را به دست گرفت و فرماندهی سپاه تهماسب را عهده دار شد. او طی چندین جنگ افغان ها را شکست داد. نادر سپس مهیای نبرد با روسیه و عثمانی شد. سپاه تحت فرمان او در چندین جنگ بر ارتش قدرتمند عثمانی پیروز شد و سرزمین های اشغال شده ایران را آزاد کرد. روس ها نیز با مشاهده توان نظامی نادر و جنگجویانش،پیش از برخورد نظامی،نیروهای خود را از ایران بیرون بردند.

مقدمات به قدرت رسیدن نادر: پیروزی های برق آسای نادر در جنگ های داخلی و خارجی زمینه نشستن او بر تخت شاهی را فراهم آورد. او نخست تهماسب دوم را به بهانه بی کفایتی از سلطنت خلع کرد. سپس بزرگان کشور،علما و سران ایل ها و طوایف را به شورای دشت مغان فراخواند و شرایطی را برای پذیرفتن سلطنت مطرح کرد.

1) موروثی شدن سلطنت در خاندان او

2) حمایت نکردن بزرگان و رؤسای طوایف از خاندان صفوی

3) حل اختلافات مذهبی با دولت عثمانی

1) کارشکنی های عثمانی

2) گرفتاری های داخلی و خارجی نادر

او که سرداری بی باک و دارای نبوغ نظامی فوق العاده بود،در زمانی که آشوب های داخلی و هجوم ارتش های بیگانه موجودیت کشور ما را به خطر انداخته بود،وارد میدان شد و ایران را از خطر ها و تهدید های جدی نجات داد.

- اشتغال پیوسته او به جنگ

- گرفتن مالیات های اضافی از مردم برای تامین هزینه های جنگ

- بدگمانی وی به نزدیکان و بزرگان کشور و برخورد خشن با آنان در سال های پایانی حکومتش

پس از مرگ نادر،دو تن از برادر زادگان نادر (عادل شاه و ابراهیم شاه) یکی پس از دیگری به عنوان جانشین او برای مدت کوتاهی مدعی حکومت شدند. سپس نوبت به نوه او (شاهرخ) رسید. وی از قلمرو وسیع نادر،به شهر مشهد بسنده کرد و حکومتش تا زمانی که آقا محمد خان قاجار آن را از میان برداشت (1212 ق)،ادامه یافت.

• کریم خان زند رئیس طایفه زند از طایفه های لُر بود که پس از کشته شدن نادرشاه،درصدد کسب قدرت برآمد.
• کریم خان از ادامه لشکرکشی و جنگ برای در اختیار گرفتن سایر مناطق ایران دست کشید و همین امر،موجبات آرامش،رونق و آبادانی قلمرو او به ویژه شیراز پایتخت زندیان را فراهم آورد.
• کریم خان،برخلاف سنت معمول،از پذیرفتن عنوان شاه امتناع کرد و خود را وکیل مردم ایران (وکیل الرعایا) خواند.

بعضی از خصوصیات اخلاقی کریم خان مانند مدارا با دشمنان،همدردی با مردم،ساده زیستی و رفتار مناسب با اقلیت های دینی و مذهبی باعث شده است که نام و نشان نیکی از او در تاریخ ایران به جا بماند.

با مرگ کریم خان زند (1193ق/1779م) دوباره آشوب ایران را فراگرفت. افرادی از طایفه زند برای رسیدن به تاج و تخت با هم به رقابت و ستیز برخاستند و صفحه خونین دیگری از تاریخ ایران را رقم زدند؛به گونه ای که در کمتر از 15 سال هفت تن از این خاندان به قدرت رسیدند.

نتایج کشمکش های جانشینان کریم خان: فروپاشی سیاسی و اقتصادی و آسیب دیدن توان نظامی و اداری کشور

دلیل: غرور،اشتباهات نظامی و روی گردانی بزرگانی چون ابراهیم خان کلانتر،از دربارش.

• مناسبات سیاسی و اقتصادی ایران با جهان خارج در دوران افشاریه و زندیه به علت درگیری های داخلی و بی ثباتی سیاسی نسبت به عصر صفوی کاهش چشمگیری یافت.
• مهم ترین مسائل خارجی ایران در این دوره،برخورد های سیاسی نظامی با همسایگان غربی روسیه و عثمانی بود.
• در دوره افشاریه و زندیه،مناسبات سیاسی و اقتصادی و ارتباطات فرهنگی ایران با کشور های اروپایی چندان رونقی نداشت.

نادر برای انگلیسی ها معافیت های گمرکی در نظر گرفت و درصدد برآمد از دانش آنان در زمینه تاسیس نیروی دریایی در دریای مازندران و خلیج فارس استفاده کند. به همین منظور،جان التون انگلیسی را استخدام کرد. در دوره کریم خان زند هیئت هایی از فرانسه و انگلستان برای گرفتن امتیاز و ایجاد مراکز تجاری به ایران آمدند اما چون با او به توافق نرسیدند،گشایشی در روابط صورت نگرفت.

• سازمان اداری و دیوانی ایران در عصر افشاریه و زندیه به دلایل زیر اعتبار و قوت سابق را نداشت:حاکمیت عناصر ایلی،غلبه تفکر نظامیگری،بی ثباتی سیاسی،کوتاه بودن دوران استقرار سلسله های مذکور.
• وضعیت امور اداری اقتصادی در دوره نادرشاه: حکومت نادرشاه بر اقتدارگرایی مطلق شاه و تمرکز بر امور نظامی و ارتش متکی بود و نهادهای اداری در عصر حکومت او رونق چندانی نداشتند. نادرشاه در امور اداری و اقتصادی ،بیشتر از دوستان و نزدیکانش به عنوان مشاور، استفاده می کرد و به وزارت و دیوان سالاری توجهی نداشت. این بی توجهی به نظام اداری تا جایی بود که او شهری را به عنوان پایتخت خود انتخاب نکرد.

•  دلایل ضعف و رکود کشاورزی و اقتصادی در دوره ی پس از سقوط صفویان و نادرشاه:

1) تداوم جنگ ها و و آشوب های داخلی

2) اشغال بخش هایی از نواحی غربی و شمالی ایران توسط عثمانی و روسیه 

3) تشکیلات نظامی به نیروی رزمنده به کاهش شدید نیروی انسانی در بخش کشاورزی انجامید  

4) مالیات های سنگینی که از مردم برای تأمین هزینه های نظامی گرفته میشد.

•  در دوره کریم خان زند اقداماتی برای بهبود وضع کشاورزی و بازرگانی صورت گرفت و شهرهای شیراز و بندر بوشهر به مراکز مهم تجارت داخلی و خارجی تبدیل شدند.
• عوامل مؤثر در رونق اقتصادی در دوره ی کریم خان:

1) آرامش و ثبات سیاسی نسبی  

2) کاهش مالیات ها

3) دربار کم تجمل

4) تلاش کریم خان برای تثبیت قیمت کالاها

• وضعیت علم ،ادبیات و آموزش در دوره افشار و زند: در عصر افشار و زند به سبب آشفتگی های سیاسی و اجتماعی، علم و آموزش رونق دوران صفویان را نداشت. در پی سقوط صفویه، مدارس و حوزه های علمیه اصفهان و شهرهای دیگر تعطیل شدند یا از رونق افتادند. عده ای از علما و طلاب که از هجوم افغان ها جان سالم به در برده بودند، به عتبات عالیات مهاجرت کردند. با این حال در نتیجه آرامش و ثبات نسبی که در زمان کریم خان زند به وجود آمد، فعالیت های علمی و آموزشی کمی رونق گرفت و مدرسه های جدیدی ساخته شد.
• شعر و ادب فارسی در دوره زندیه تحول چشمگیری یافت که محققان از آن با عنوان «نهضت بازگشت ادبی» یاد کرده اند. چهره های برجسته این سبک ادبی به سبک خراسانی و شیوه شعرایی چون فرخی، عنصری، سعدی و حافظ شعر می سرودند.

• به علت آشفتگی سیاسی و اجتماعی کشور پس از صفویان، امکان رشد و ترقی هنر و معماری دور از انتظار بود.
• در زمان حکومت نادرشاه و دوره استقرار کریم خان زند در شیراز اقدامات قابل توجهی صورت گرفت.
•  ورود هنرمندان و صنعتگران هندی پس از فتوحات نادر در هند موجب تلفیق هنر ایرانی و هندی شد.
• مدارا و احترام کریم خان نسبت به هنرمندان و علما نیز موجب رونق هنر و معماری در زمان او شد.
•  در دوره نادر شهر اصفهان بازسازی شد و در منطقه کلات که محل نگهداری خزاین نادر بود،بناهای باشکوهی مانند کاخ خورشید ساخته شد.
•  مجموعه مسجد و بازار و حمام وکیل،ارگ کریم خانی و بازسازی آرامگاه حافظ، سعدی و باغ دلگشا گوشه ای از اقدامات عمرانی کریم خان در شیراز است.
• در دوره زند نوعی از بناها با کاربرد تفریحی گسترش یافت که به کلاه فرنگی معروف بود و آن بنایی کوچک و گاهی تزیینی بود که در وسط باغ ها یا تفریحگاه ها ساخته می شد.
• در نقاشی و نگارگری، به ویژه در عصر کریم خان زند تحولی بزرگ به وجود آمد و نقاشان به تدریج هنر خود را با معیارهای هنری اروپا تطبیق دادند.
• مکتب نقاشی شیراز که در دوره مغولان شکل گرفته بود، در زمان زندیه به اوج رونق و زیبایی رسید و نقاشان برجسته ای مانند محمد صادق، اشرف و میرزا بابا آثار زیبایی آفریدند. 

وضعیت دوگانه متضاد سده های هفدهم تا نوزدهم میلادی دو سوی عالم: در جانب شرق سه حکومت مسلمان یعنی ایران، عثمانی و گورکانیان هند دوران ضعف خود را سپری می کردند و در جانب غرب، امپراتوری ها و دولت های روسیه، فرانسه و انگلستان در مسیر قدرت و شکوفایی قرار داشتند.

• امپراتوری عثمانی در قرن ۱۸ م بر بخش های وسیعی از شمال آفریقا و آسیای غربی تا اروپای شرقی حکومت می کرد.
• هم زمان با روی کار آمدن حکومت افشاریه، این دولت دورانی از ضعف را میگذراند.
• عوامل ضعف امپراتوری عثمانی: گستردگی قلمرو و تنوع اقوام و ادیان و مذاهب، سیاست های خشن و نادرست عثمانی ها در برخورد با اقلیت های قومی و مذهبی، دخالت های زنان حرم سرا در امور کشوری و فساد سران سپاه
• مرد بیمار اروپا: کشورهای اروپایی به ویژه روسیه، انگلیس، فرانسه و اتریش هر کدام برای کسب منافع و به بهانه دفاع از حقوق اقلیت ها، در امور داخلی عثمانی دخالت می کردند و این امر به ضعف بیشتر این امپراتوری منجر میشد؛ تا جایی که این کشور در ۱۹ م مرد بیمار اروپا لقب گرفت.
• سیاست عثمانی: دولت عثمانی در برابر هر نوع اصلاحات و حتی دستاوردهای علمی مقاومت میکرد و از قبول پیشنهاد وحدت مذهبی نادرشاه و حل اختلافات مذهبی درون جهان اسلام نیز سرباز میزد.
• افول عثمانی، که همزمان با دگرگونی های سیاسی و شکوفایی تمدنی اروپاییان بود، تأثیر زیادی در پیشبرد سیاست های استعماری غرب در مشرق زمین داشت.

• حکومت گورکانیان هند یا مغولان کبیر را محمد بابر، نواده تیمور گورکانی، تأسیس کرد (۹۳۲ ق/۱۵۲۶ م)
• حکومت محمد بابر نقش مهمی در گسترش اسلام و زبان فارسی در هندوستان داشت.
• در قرن ۱۸ م، حکومت گورکانی هند همانند امپراتوری عثمانی رو به ضعف نهاد.
• عوامل اصلی ضعف و انحطاط گورکانیان هند: اختلاف و دشمنی میان هندوها و مسلمانان، سوء مدیریت و ضعف شاهان، دسته بندی و توطئه های درباریان و ورود استعمارگران به این سرزمین
• پرتغالی ها و اسپانیایی ها نخستین استعمارگرانی بودند که به هند وارد شدند.
• در سده ۱۸م، دولت های فرانسه هلند و انگلستان نیز وارد هندوستان شدند و با تأسیس شرکت های بزرگ تجاری با نام کمپانی هند شرقی فعالیت های استعماری خود را گسترش دادند.
• استعمارگران اروپایی به تدریج با دامن زدن به اختلافات دینی و قومی در هند، بخش هایی از آن سرزمین را تصرف کردند.
• میان استعمارگران در هند رقابت شدیدی وجود داشت و جنگهایی میان آنان در گرفت که با پیروزی انگلستان به پایان رسید.

انگلیسی ها با غارت سرزمین ثروتمند هند قدرت خود را در جهان توسعه دادند و برای حفظ سلطه خویش، اقدام به دست اندازی برسرزمین های جاور و مناخله در امور کشورهای همسایه هند از جمله ایران کردند. سرانجام در سال 1875 م پس از سرکوب شورش سربازان هندی، دولت انگلستان رسما هند را جزئی از قلمرو خویش اعلام کرد و ملکه انگلستان به امپراتریس هند و بریتانیا ملقب شد.

•  انگلستان، انقلابی آرام برای نظام مشروطه؛
• از قرن ۱۳م در انگلستان مجلس (پارلمان) به وجود آمده بود.
• در سال ۱۶۴۶م میان مجلس به رهبری الیور کرامول و چارلز یکم، پادشاه انگلستان، جنگی در گرفت که به پیروزی مجلس انجامید. کرامول نظام پادشاهی را برانداخت و خود رئیس جمهور شد.
• کرامول سپس به دلایل مذهبی با مجلس درگیر شد و آن را منحل کرد.

پادشاه انگلستان، که سلطنت را موهبت الهی میدانست، به مجلس توجهی نداشت. از این رو، بار دیگر با یکدیگر ستیز کردنـد تـا اینکه مجلس پیروز شد (۱۶۸۸م) این اتفاق در تاریخ انگلستان به انقلاب باشکوه شهرت دارد.

• بزرگترین دستاورد این انقلاب که این بود که منشأ الهی سلطنت نفی و مجلس منشأ قدرت و تعیین کننده اختیارات پادشاه شناخته شد.
• انگلستان در دوران حکومت طولانی ملکه ویکتوریا به قدرت اول جهان تبدیل شد و به بخش های بزرگی از آفریقا، آسیا، اقیانوسیه و آمریکای شمالی دست یافت.

• سرزمین ایالات متحده آمریکا تا قرن ۱۸ شامل سیزده ایالت در ساحل اقیانوس اطلس بود که مستعمره انگلستان به شمار میرفت. جمعیت این سرزمین شامل مهاجران اروپایی بود که به دلایل مذهبی، سیاسی و اقتصادی به آنجا مهاجرت کرده بودند.
•  قیام و استقلال آمریکا: وضع مالیات های سنگین توسط دولت انگلیس و تحریکات فرانسویان، مردم این سرزمین به فرماندهی جورج واشینگتن 1 برای رسیدن به استقلال وارد جنگ با انگلستان شدند (۱۷۷۵م) این جنگ سرانجام با پیروزی مستعمره نشینان و استقلال ایالات متحده به پایان رسید (۱۷۸۳م) و جورج واشینگتن به عنوان نخستین رئیس جمهور این کشور انتخاب شد (۱۷۸۹م)
• دولت ایالات متحده پس از استقلال این کشور با پیشروی به سوی غرب و کشتار وسیع سرخ پوستان، که ساکنان اصلی آمریکا بودند، سرزمین های وسیعی را تصاحب کرد.
• این دولت همچنین با بهره گیری از نیروی کار بردگان آفریقایی اقتصاد خود را توسعه بخشید و در سده ۱۹ م به پیشرفتهای وسیع سیاسی، اقتصادی و صنعتی دست یافت.

• سرزمین ایالات متحده آمریکا تا قرن ۱۸ شامل سیزده ایالت در ساحل اقیانوس اطلس بود که مستعمره انگلستان به شمار میرفت. جمعیت این سرزمین شامل مهاجران اروپایی بود که به دلایل مذهبی، سیاسی و اقتصادی به آنجا مهاجرت کرده بودند.
•  قیام و استقلال آمریکا: وضع مالیات های سنگین توسط دولت انگلیس و تحریکات فرانسویان، مردم این سرزمین به فرماندهی جورج واشینگتن 1 برای رسیدن به استقلال وارد جنگ با انگلستان شدند (۱۷۷۵م) این جنگ سرانجام با پیروزی مستعمره نشینان و استقلال ایالات متحده به پایان رسید (۱۷۸۳م) و جورج واشینگتن به عنوان نخستین رئیس جمهور این کشور انتخاب شد (۱۷۸۹م)
• دولت ایالات متحده پس از استقلال این کشور با پیشروی به سوی غرب و کشتار وسیع سرخ پوستان، که ساکنان اصلی آمریکا بودند، سرزمین های وسیعی را تصاحب کرد.
• این دولت همچنین با بهره گیری از نیروی کار بردگان آفریقایی اقتصاد خود را توسعه بخشید و در سده ۱۹ م به پیشرفتهای وسیع سیاسی، اقتصادی و صنعتی دست یافت.

• عوامل انقلاب کبیر فرانسه: سبب شکست نظامی از انگلستان -صرف منابع مالی هنگفت در سرزمین آمریکا -ظهور روشنفکران و فلاسفه تحت تأثیر عصر روشنگری اروپا- غفلت لویی شانزدهم از احوال مردم- تجملات و ولخرجی های او و درباریان
• طبقات اجتماعی فرانسه در آستانه انقلاب:

الف) طبقه ممتاز شامل اشراف و زمین داران بزرگ که علاوه برداشتن امتیازات بسیار، از پرداخت مالیات معاف بودند.

ب) طبقه متوسط که اغلب تحصیل کرده بودند و مشاغلی همچون وکالت، نویسندگی، طبابت، روزنامه نگاری و تجارت داشتند. آن ها از اینکه طبقه ممتاز برایشان امتیازی قائل نبود، به شدت ناراضی بودند.

پ) طبقه فقیر جامعه که در این زمان جمعیت بسیار زیادی بودند و بار اصلی مالیات ها و خدمات نظامی بر دوش آنان بود. اینان حکومت لویی شانزدهم، پادشاه فرانسه، و طبقه ممتاز را عامل سیه روزی خود میدانستند.

• دایرة المعارف نویسان فرانسه و نظریات آنها: ولتر از اطاعت انسان از عقل و مبارزه با خرافات سخن میگفت - مونتسکیو از تفکیک قوای سیاسی و حقوق بشر دفاع میکرد. - روسو نیز بر اهمیت انتخابات تأکید میکرد و تشکیل حکومت را حاصل قراردادی اجتماعی میدانست.

• اسرانجام در ۱۴ ژوئیه ۱۷۸۹ مردم اغلب بینوا و خشمگین پاریس با حمله به زندان باستیل انقلاب خود را آغاز کردند. انقلابیون سرانجام لویی شانزدهم، پادشاه مستبد فرانسه، را وادار به امضای قانون اساسی جدید و پذیرش نظام مشروطه سلطنتی کردند.
• مدتی بعد، انقلابیون تندرو پادشاه را عزل و نظام جمهوری را برقرار نمودند. آنان سپس لویی و همسرش، ماری آنتوانت را اعدام کردند.
• علت جنگ دولت های اروپایی با فرانسه پس از پیروزی انقلاب: اعدام سپس لویی و همسرش، ماری آنتوانت و افکار و شعارهای آزادی خواهانه انقلابیون موجب ترس و خشم دولت ها در کشورهای اروپایی شد.
• چگونگی قدرت گیری ناپلئون: طی این جنگ ها یکی از فرماندهان ارتش فرانسه به نام ناپلئون بناپارت با پیروزی های درخشانی که به دست آورد، به شهرت رسید. او با اجرای یک کودتا به قدرت یافت (۱۷۹۹م) و ا و سپس به عنوان امپراتور فرانسه انتخاب شد. در دوران حکومت ناپلئون (۱۸۰۴ - ۱۸۱۴م ) تحولات سیاسی و نظامی زیادی در اروپا و ایران صورت گرفت.

• تا اواخر قرن ۱۸ م عامل اصلی تولید نیروی بازوی انسان بود.
• انقلاب صنعتی: در انقلاب صنعتی نیروی محرکه آب و سپس بخار جایگزین نیروی جسمی انسان شد.
• تحولات انقلاب صنعتی: این انقلاب با اختراع و تکمیل ماشین بخار در انگلستان آغاز گردید. نخستین تحول صنعتی در نساجی و پارچه بافی صورت گرفت. سپس این انقلاب در کشاورزی، حمل و نقل و دیگر بخش های تولید نیز رخ داد و در نتیجه آن، تولیدات صنعتی افزایش قابل توجهی یافت.
• انقلاب صنعتی موجب تغییر مناسبات انسانی، اجتماعی و اقتصادی در اروپا و جهان شد: زیرا در نتیجه صنعتی شدن، کشورهای اروپایی به مواد اولیه، نیروی کار ارزان، بازار فروش محصولات، سرمایه مادی فراوان و حمایت دولت ها نیاز پیدا کردند.

الف) گسترش استعمار و غارت کشورهای آسیایی و آفریقایی

ب) افزایش استثمار و بهره کشی از کارگران (در داخل اروپا)

- گسترش بی رویه شهرها

- رشد سریع جمعیت

- به وجود آمدن فاصله طبقاتی

- نارضایتی های اجتماعی و اقتصادی

- آلودگی های زیست محیطی

• روسیه تا پیش از به قدرت رسیدن پترکبیر (۱۶۲۸ – ۱۷۲۵م) منزوی بود، اما سیاست و اقدام های پترکبیر، این کشور را متحول کرد و در مسیر پیشرفت و توسعه طلبی سیاسی و نظامی قرار داد.
• برنامه پترکبیر برای قدرتمند ساختن روسیه:استخدام کارشناسان اروپایی – تاسیس مدارس و دانشگاه های جدید – تقویت ارتش به ویژه نیروی دریایی – گسترش سرزمین روسیه و دستیابی به دریا های آزاد برای کسب منافع تجاری و سیاسی
• اقدامات جانشینان پترکبیر و نتیجه آن: سبب در نواحی شرقی اروپا و حوزه دریاهای بالتیک، سیاه و مازندران (خزر) اقدامات نظامی وسیعی انجام دادند. این اقدامات موجب جنگ های متعدد روسیه با ایران، عثمانی و برخی کشور های اروپایی، نظیر فرانسه، شد.

• چگونگی به قدرت رسیدن آقا محمدخان: آقا محمدخان پسر بزرگ محمد حسن خان قاجار بود که پس از کشته شدن پدرش، به عنوان گروگان در شیراز، پایتخت کریم خان زند، به سر می برد و حتی مورد مشورت کریم خان قرار می گرفت. آقا محمدخان پس از مـرگ کریم خان فرصت را غنیمت شمرد و از شیراز به استرآباد ( گرگان) رفت و با متحد کردن افراد ایل قاجار، آماده رویارویی با زندیان شد. او نخست نواحی شمالی و مرکزی ایران را تصرف کرد و تهران را پایتخت خود قرار داد، سپس با غلبه بر لطفعلی خان زند و سرکوب طغیان حاکم گرجستان، در سال 1210ق/1174ش در زهرا تاج گذاری کرد.
• اقدامات آقا محمدخان قاجار پس رسیدن به سلطنت:

1) حمله به خراسان با هدف برچیدن بساط حکومت جانشینان نادرشاه و دستیابی به غنائم و گنجینه جواهرات وی،راه خراسان را در پیش گرفت.

2) لشکر کشی به قفقاز به منظور برقرار کردن نظم و امنیتت

• ستایش و نکوهش آقا محمدخان در تاریخ: بی تردید، سخت کوشی و تلاشهای بی وقفه آقا محمدخان برای ایجاد یکپارچگی سیاسی و بازگرداندن حاکمیت دولت مرکزی به سرتاسر قلمرو ایران در خوره ستایش است ولی به سبب بی رحمی و کینه توزی اش در برخورد با مخالفان و رقیبان، که تا حدودی ریشه در ستم هایی داشت که در زمان کودکی و نوجوانی بر او رفته بود، در تاریخ نام او به نکویی برده نمی شود.

• پس از مرگ آقا محمدخان، برادرزاده اش باباخان که به فتحعلی شاه معروف شد، زمام امور را به دست گرفت.
• سال های نخست سلطنت فتحعلی شاه به سرکوب شورش های داخلی و تحکیم پادشاهی در خاندان قاجار گذشت.
• مشکلات دوران حکومت فتحعلی شاه: از یک سو با تهاجم نظامی گسترده روسیه و از سوی دیگر با رقابت دولت های انگلستان و فرانسه برای نفوذ سیاسی و اقتصادی در ایران مواجه بود.
• فتحعلی شاه در حفظ یکپارچگی کشور و سامان دادن به اوضاع داخلی موفق بود اما در مقابله با تهاجم نظامی و نفوذ سیاسی کشورهای اروپایی ناکام ماند..

• فتحعلی شاه پسرش، عباس میرزا، را به جانشینی خود برگزیده بود اما به دنبال مرگ زودهنگام او مقام ولیعهدی به محمد میرزا، فرزند عباس میرزا رسید.
• برکناری و قتل میرزا ابوالقاسم قائم مقام: ایستادگی او در مقابل زیاده خواهی های انگلیسی ها و تلاش برای کاستن از دخالت ناروای محمدشاه و درباریان در امور کشور، اسباب دسیسه گری مخالفانش را فراهم آورد و شاه را نسبت به این وزیر بزرگ بدبین کرد و پس از هفت ماه برکنار و به قتل رسید و حاجی میرزا آقاسی به جای او نشست.

• پس از مرگ محمدشاه، ولیعهد او، ناصرالدین میرزا، با درایت میرزا تقی خان فراهانی بر تخت شاهی نشست.
• ناصرالدین شاه جوان در آغاز سلطنتش، میرزا تقی خان را با لقب امیر کبیر به مقام صدر اعظمی برگزید.
• اقدامات امیر کبیر: علاوه بر سامان دادن به اوضاع کشور، برنامه منسجمی را برای اصلاح امور سیاسی و اقتصادی کشور تهیه کرد و بخشی از آن را به اجرا در آورد.
• امیرکبیر نیز با توطئه و دسیسه مخالفان داخلی و خارجی به سرنوشت قائم مقام دچار شد و اصلاحاتش به نتیجه مطلوب نرسید.
• ناصرالدین شاه شور و اشتیاق فراوانی به نوگرایی و اخذ تمدن اروپایی داشت.
• ناصرالدین شاه در دوران پادشاهی خود طی سه مسافرت خارجی، از چندین کشور اروپایی دیدن کرد.
• میرزا حسین خان سپهسالار، یکی از صدر اعظم های عصر ناصری، نقش مؤثری در تشویق شاه برای سفر به فرنگ و اخذ تمدن اروپایی داشت.
• برنامه های اصلاح گران سپهسالار، به سبب مخالفت های داخلی و تردیدهای شاه به جایی نرسید.
• علت عدم تغییرات اساسی در نتیجه اصلاحات ناصرالدین شاه: از نتایج سیاسی آن، که کاهش قدرت و اختیارات نامحدود شاه بود، به شدت وحشت داشت. برای مثال او مدرسه دارالفنون را نماد ترقی قلمداد می کرد و علاقه فراوانی به انتشار کتاب و روزنامه داشت اما در عین حال، از نشر اندیشه سیاسی جدید و ترویج افکار مشروطه طلبی و جمهوری خواهی در ایران سخت بیمناک بود. از این رو، اصلاحات عهد او به تغییر اساسی منجر نشد.
• در زمان ناصرالدین شاه نیز دولت های روسیه و انگلستان نفوذ سیاسی خود را در ایران افزایش دادند و برای کسب امتیازات اقتصادی در کشور ما به رقابت برخاستند.
• ناصرالدین شاه در آستانه پنجاهمین سالگرد سلطنتش، میرزا رضا کرمانی که از هواداران ستم کشیده سید جمال الدین اسدآبادی بود،او را به قتل رساند.

• ویژگی نظام سیاسی و اداری ایران تا دوره قاجار: 

1. نظام حکومتی ایران تا پیش از انقلاب مشروطه، پادشاهی مطلقه و استبدادی بود.  
2. در چنین نظامی، شاه در رأس هرم قدرت قرار داشت و از اختیارات نامحدود برخوردار بود؛
3. عزل و نصب مقام های حکومتی و اعلام جنگ و صلح از جمله اختیار او به شمار می رفت. 
4. در واقع، شاه هر سه قوه قانون گذاری، اجرایی و قضاوت را در انحصار خود داشت.  
5. شاهان قاجار خو خود را مالک جان و مال ایرانیان می شمردند و انتظار داشتند که همگان، از صدر اعظم تا مردم عادی، فرمانشان را بی چون و چرا اطاعت کنند.

• شاهان قاجار در عمل نمی توانستند به طور کامل و همیشه قدرت استبدادی واختیارات نامحدود خود را به کار ببرند:

1. فاقد ابزارهای لازم، مانند نظام اداری کارآمد و ارتش ثابت و حرف های، برای اعمال قدرت مطلقه بودند.
2. نفوذ اجتماعی و دینی روحانیت و مراجع شیعه
3. قدرت سیاسی و نظامی ایلات  
4. نفوذ و دخالت قدرت های استعمارگر دامنه قدرت اختیار شاهان را تا حدودی محدود می کرد.  
5. نفوذ زیادی در دربار و بیرون از آن توسط زنان حرمسرا به همراه ندیمه ها و خدمتکاران

• بعد از شاه، وزیر اعظم یا صدر اعظم قرار داشت.
• اختیارات صدراعظم در عصر قاجار: صدر اعظم بر پایه اختیاراتی که شاه به او می داد، می توانست در تمام امور کشور اظهار نظر و مداخله کند، به حضور شاه برسد و برای وی نامه بنویسد. این صاحب منصب عالی مرتبه همچنین امکان این را داشت که از موقعیت خود به اصلاح امور کشور، رونق کسب و کار و رفاه مردم بهره ببرد.

• وضعیت حاکمان ایالات و ولایات در دوره قاجار: والیان و حاکمان ایالات و ولایات، شهرها و روستاها عمدتاً از میان خاندان های زمین دار، اعیان یا بزرگان محلی، سران ایلات و عشایر و شاهزادگان قاجاری برگزیده می شدند. حاکمان ایالات و ولایات تا حدودی خودمختار بودند و بخش اعظم درآمد منطقه تحت فرمان خویش را برای خود نگه می داشتند. شاهان قاجار از طریق برقراری پیوند ازدواج با خاندان های زمین دار، بزرگان محلی و مقام های بلندپایه حکومتی به دنبال گسترش نفوذ و استحکام سلطنت خود بودند.
• اداره ایالت آذربایجان با مرکزیت شهر تبریز، همواره به عهده ولیعهد بود. والیان و حکام نیز، همچون پادشاه، با زیردستان خود رفتاری مستبدانه داشتند.

• نظام اداری ایران در اوایل عصر قاجار بسیار کوچک بود و به چهار اداره یا وزارت خانه ی قدیمی مالیه، جنگ، عدلیه و امور خارجه محدود می شد.
• در دوران ناصرالدین شاه و تحت تأثیر مواجهه ایران با تمدن غربی، وزارتخانه های دیگری به تشکیلات اداری افزوده شد.
• وضعیت وزارتخانه ها در دوره قاجار: در آن زمان وزارت خانه ها اغلب مکان و تجهیزات، کارکنان حقوق بگیر، دوایر محلی و حتی بایگانی منظم نداشتند و دامنه فعالیتشان به ندرت از پایتخت فراتر می رفت. اداره این وزارتخانه ها اغلب به شکل موروثی در اختیار خانواده های سرشناسی بود که با یکدیگر رقابت داشتند و گاه سمت های اداری را میان خود خریدوفروش می کردند.
• پر سابقه ترین و گسترده ترین آن ها، وزارت مالیه به ریاست مستوفی الممالک بود.
• مستوفیان مسئولیت محاسبه و گردآوری مالیات ها و نظارت بر املاک دیوانی و سلطنتی (خاصه) را بر عهده داشتند.
• سازمان قضایی عصر قاجار از دو گونه محاکم تشکیل شده بود:  

1. محاکم عُرف که به تخلفات و جرایم سیاسی و امنیتی مانند شورش، سرقت، نزاع و عدم پرداخت مالیات رسیدگی میکردند. این محاکم را قضات و مأمورانی اداره می کردند که از مقام های حکومتی فرمان می بردند و حقوق می گرفتند.  
2. محاکم شرع که دعاوی مدنی مانند دعواهای خانوادگی، ملکی و ارث را حل و فصل می کردند. در این محاکم، روحانیان قضاوت می کردند و هزینه های رسیدگی بر عهده طرفین دعوا بود.

• آقا محمدخان قاجار با استفاده از جنگاوران این خود و دیگر ایل های متحد آن، قدرت را به دست گرفت.
• ویژگی ارتش آقا محمد خان: این ارتش مجهز به تیر و کمان، گرز، شمشیر و تفنگ های فتیله ای بود و به ندرت از توپخانه استفاده می کرد.
• علل تجدید سازماندهی و مدرن کردن ارتش به سلاح های جدید توسط عباس میرزا: ارتش ایلیاتی قاجار در جنگ با ارتش های   اروپایی و به خصوص ارتش روسیه، که حرفه ای، آموزش دیده و مجهز به سلاح های آتشین جدید بود، ناکارآمدی خود را نشان داد.
• تلاش های عباس میرزا به دلیل پیمان شکنی دولت فرانسه، بدعهدی دولت انگلیس و موانع و مشکلات داخلی بی نتیجه ماند.
• در اوایل عصر ناصری، امیرکبیر، صدراعظم باکفایت ایران، با جدیت تمام برای تشکیل ارتش حرفه ای و دائم اقداماتی انجام داد.
• یکی از مقاصد امیرکبیر از تأسیس مدرسه دارالفنون، آموختن دانش نظامی جدید و اشاعه آن و نیز تقویت توان جنگی و دفاعی کشور بود.
• ناصر الدین شاه امتیاز تأسیس یک واحد نظامی حرفه ای با عنوان بریگاد قزاق را به روشیه واگذار کرد.نیروی قزاق تشکیلات نظامی منسجم و منظمی بود که تا اواخر حکومت قاجار تحت فرماندهی افسران روسی فعالیت می کرد.

نفرات این نیرو در اوج گسترش کمتر از ۱۰هزار نفر بود و بیشتر به عنوان نیروی نگهبان شخص شاه و خاندان سلطنت و دفع کننده شورش ها و اعتراض های داخلی عمل می کرد و در حفظ مرزها و مقابله با هجوم خارجی کارایی چندانی نداشت.

• هم زمان با شکل گیری حکومت قاجار در ایران، قدرتهای اروپایی (روسیه، انگلستان و فرانسه) رقابت شدیدی را برای تسلط بر دیگر کشور ها، از جمله ایران، آغاز کردند.
• علت غافلگیری زمامداران و مردم در مقابل حملات: زمامداران و مردم ایران که از تغییر و تحولات و پیشرفت های جوامع و کشورهای اروپایی نا آگاه کم اطلاع بودند.

• دولت روسیه از زمان پتر کبیر، سیاست توسعه طلبانه ای را باهدف تسلط بر سرحدات شمالی ایران و عثمانی آغاز کرد.
• اقتدار نظامی نادرشاه و سپس آقا محمدخان مدت کوتاهی روس ها را وادار به عقب نشینی نمود..
• سرآغاز جنگ های ایران و روسیه در زمان فتحعلی شاه: در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار و پس از آنکه حاکم گرجستان خود را تحت حمایت دولت روسیه قرار داد، روس ها به منطقه قفقاز لشکرکشی کردند و گرجستان را تصرف نمودند.

• علل شکست ایران در جنگ های دوره ی اول: عدم توازن قدرت نظامی و اقتصادی دو کشور،ضعف سیاسی حکومت قاجار و پیمان شکنی دولت های فرانسه و انگلستان، به پیروزی روسیه و انعقاد معاهده گلستان انجامید.
• عباس میرزا، فرمانده سپاه در جنگهای دوره اول و دوم بود.

• علل شروع دوره دوم جنگ های ایران و روسیه: یکی مشخص نبودن خطوط مرزی در عهدنامه گلستان و ادعاهای ارضی جدید روس ها و دیگری فریاد کمک خواهی مردم مسلمان شهرها و روستاهایی بود که به واسطه معاهده گلستان تحت سلطه و ستم روس ها قرار گرفته بودند.
• علل شکست ایران در دوره دوم جنگ های ایران و روسیه: روسیه با تمام قوا و تجهیزات نظامی خود وارد عرصه کارزار شد و در شرایطی که انگلستان برخلاف تعهداتش از کمک نظامی و الی به ایران خودداری می کرد همچنین فتحعلی شاه در تأمین تدارکات سپاه و بی کفایتی و سستی برخی از فرماندهان، مانند آصف الدوله و سرانجام حکومت قاجار را وادار به پذیرش معاهده ترکمانچای کرد.
• نتایج قراردادهای گلستان و ترکمانچای:

1. مناطق وسیعی از سرزمین های حاصلخیز ایران در غرب دریای کاسپین (خزر) کـه شــامل ولایات گرجستان ،داغستان ،ارمنستان، نخجوان و اران با شهرها و روستاهای آباد و پرجمعیت بود، به روسیه واگذار شد. 
2. رود ارس مرز دو کشور قرار گرفت. به علاوه، ایران در عهدنامه گلستان از داشتن کشتی جنگی در دریای کاسپین (خزر) محروم شد.  
3. در معاهده ترکمانچای نیز متعهد گردید که مبلغ ۵میلیون تومان غرامت به دولت روسیه بپردازد ۴- به اتباع آن کشور نیز حق مصونیت قضایی (کاپیتولاسیون) بدهد.

• عهدنامه آخال: روس ها مناطق وسیعی از سرزمین های ایرانی در شرق دریای کاسپین (خوارزم و ماوراءالنهر) را تسخیر و عهدنامه آخال( ۱۲۹۹ق/ ۱۸۸۱م) را بر حکومت قاجار تحمیل کردند.
• در رقابت با انگلستان امتیازات اقتصادی و سیاسی متعددی مانند تأسیس بانک استقراضی، شیلات شمال و تأسیس نیروی قزاق را گرفت.

• سلطه استعماری انگلستان بر هندوستان در سده 18م، موجب توجه بیشتر انگلیسی ها به ایران شد.
• چگونگی نفوذ انگلستان در ایران دوره قاجار: در اوایل دوره قاجار دولت انگلیس کوشید با اعزام سفیران کارکشته به ایران و امضای معاهدات مجمل و مفصل، نفوذ سیاسی و اقتصادی خود را در میهن ما گسترش دهد مانع آن شود که کشورهای رقیبش از طریق ایران به هندوستان برسند. انگلستان همچنین با حضور در خلیج فارس و تسلط بر برخی از جزایر ایرانی، زمینه را برای گسترش نفوذ و دخالت سیاسی، نظامی و اقتصادی خود در این منطقه راهبردی (استراتژیک) فراهم آورد.

• از اواخر عهد فتحعلی شاه، دولت انگلیس درصدد برآمد که با جدا کردن سرزمین های شرقی ایران، منطقه ای حائل و تحت نفوذ خود در  مرز های هندوستان به وجود آورد.
• اقدام انگلستان برای جدایی سرزمین های شرقی از ایران: در زمان محمدشاه و ناصرالدین شاه از حاکم نافرمان هرات و دیگر امیران شورشی افغان حمایت کرد و با اقدامات سیاسی و نظامی خود مانع سرکوب این شورش ها توسط سپاه ایران شد.
• انگلستان سرانجام با تحمیل معاهده پاریس به حکومت قاجار ،افغانستان و هرات را از ایران جدا کرد (۱۲۷۳ق) انگلیسی ها سپس با قرارداد گلداسمیت، مناطقی از سیستان و بلوچستان را نیز از ایران جدا و ضمیمه خاک هندوستان کردند که خود بر آن فرمان می راندند.

• در دوران سلطنت ناصرالدین شاه، انگلیسی ها در رقابت با روسیه امتیازهای رویتر، بانک شاهنشاهی و توتون و تنباکو (رژی یا تالبوت) را از ایران گرفتند.
• نتیجه واگذاری امتیازات: واگذاری امتیازات موجب نگرانی مردم، به ویژه بازرگانان و روحانیان، از تسلط بیگانگان بر اقتصاد و منابع تولید کشور شد و اعتراضات و جنبش هایی را برانگیخت. مهمترین این جنبش ها، قیام های به رهبری حاج ملاعلی کنی و میرزاحسن آشتیانی علیه امتیازهای رویتر و تنباکو بود..

• علت حمله فرانسه به مستعمرات انگلستان: هم زمان باروی کار آمدن قاجارها در ایران، ناپلئون بناپارت در فرانسه قدرت گرفت. ناپلئون که سیاست توسعه طلبانه ای را در اروپا و جهان دنبال می کرد، با مانع بزرگی همچون انگلستان روبه رو شد که به دلیل جزیره ای بودن و برخورداری از نیروی دریایی قدرتمند، توان رویارویی مستقیم با آن را نداشت. از این رو نخست مصر را تصرف کرد و سپس شدد حمله به هندوستان برآمد.
• ایجاد رابطه ناپلئون با ایران: از آنجا که ایران مناسب ترین راه دستیابی ناپلئون به هند بود. فتحعلی شاه که درگیر جنگ با روسیه بود و به متحد قدرتمندی نیاز داشت، از پیشنهاد امپراتور فرانسه برای برقراری رابطه استقبال کرد. در نهایت عهدنامه فین کنشتاین (۱۲۲۲ق/۱۸۰۷م) بین دو کشور بسته شد.
• پس از عهدنامه فین کنشتاین نظامی از فرانسه برای تعلیم و تجهیز سپاه به ایران آمد و در مدت کوتاهی اقدامات مفیدی در این زمینه انجام شد.
• اتحاد سیاسی و نظامی و فرانسه زیاد دوام نیاورد: زیرا ناپلئون اندکی بعد مام تعهدات خود در برابر ایران را زیر پا گذاشت و با روسیه صلح کرد؛ هیئت نظامی فرانسوی در ایران فراخواند و حکومت قاجار را در مقابل روس ها تنها گذاشت.

• در عصر قاجار دو کشور مسلمان ایران و عثمانی به سبب درگیری های مستمر با دولتهای اروپایی، مجال کمتری برای دشمنی و جدال با یکدیگر داشتند.
• در زمان فتحعلی شاه و محمدشاه، به سبب اختلافات مرزی، بدرفتاری عثمانیان با زائران ایرانی عتبات عالیات و مشکلات تجاری، تنشهایی میان دو کشور بروز کرد اما با وساطت دولت های انگلستان و روسیه مذاکراتی میان ایران و عثمانی صورت گرفت و قراردادهای صلح ارزنه الروم اول و دوم میان آن ها بسته شد و به کشمکش ها پایان داد.
• کشور عثمانی یکی از مسیرهای آشنایی ایرانیان با پیشرفت های اروپا و تحولات نظام جهانی بود.
• در اواخر دوره قاجار با شکل گیری دسته بندی های سیاسی نظامی تازه در اروپا و نفرت تاریخی مردم ایران از انگلستان و روسیه، عثمانی توانست با شعار «اتحاد اسلام» بخشی از اندیشمندان ایرانی را به سمت خود جلب کند.

 حکومت قاجار برای کاستن از نفوذ و دخالت های روزافزون روسیه و انگلستان در امور ایران، تلاش می کرد که با کشورهای دیگر مانند آمریکا، اتریش، ایتالیا و بلژیک ارتباط برقرار کند اما به سبب سنگ اندازی روس ها و انگلیسی ها و بی رغبتی این کشورها در این باره موفقیت چندانی بـه دست نیاورد.

​​​​​​​

• شیوه های زندگی در عصر قاجار:

الف) روستاییان: جمعیت روستایی اغلب افرادی بودند که زمین نداشتند و در اراضی مالکان کار می کردند. برخی از گزارش ها نشان از آن دارد که روستاییان کم وبیش تحت ستم اربابان و مأموران مالیاتی بوده اند.

ب) ایلات و عشایر در رأس ایلات سران ایل قرار داشتند و تمام مناسبات و روابط حکومت و ایل زیر نظر آنها انجام می گرفت. افراد ایل به سبب کارهایی که برای رهبران خود انجام می دادند، نسبت به روستاییان وضعیت بهتری داشتند. آنان همواره به عنوان نیروهای مسلح در مواقع جنگ یکی از منابع تأمین نیروی نظامی حکومت قاجار به شمار می رفتند. سران ایلات اغلب در مناطق تحت نفوذ خود به طور مستقل حکومت می کردند.

پ) شهرنشینان: در شهرها گروه های اجتماعی مختلفی از قبیل مقام ها و کارگزاران حکومتی، علما و دانشمندان، بازرگانان، اصناف و پیشه وران و کارگران می زیستند. شماری از شهرنشینان را افراد بیکار و تهیدست تشکیل می دادند.

• وضعیت روحانیون در عصر در عصر قاجار: روحانیون از دیرباز به دلیل بافت و ساختار مذهبی جامعه سنتی ایران در میان اقشار مختلف مردم نفود فراوانی داشتند و متکفل امور دینی بودند. روحانیون به سبب نظارت بر موقوفات و دریافت وجوهات شرعی از نظر مالی مستقل از حکومت بودند. معمولا این قشر به دلیل عدم وابستگی به حکومت، در مقاطعی از تاریخ معاصر ایران در برابر قدرت های خارجی ایستادگی کردند و اقدامات شاهان و درباریان قاجار را به چالش کشیدند.
• وضعیت بازار در عصر قاجار: بازارها هسته اصلی نظام اقتصادی و اجتماعی شهرها بودند و شالوده زندگی اجتماعی و اقتصادی را در مراکز شهری تشکیل می دادند. هر حرفه کسب و کاری در بازار داشت و هر صنف در یک راسته فعالیت می کرد. اهالی شهرها در محلات مختلف زندگی می کردند. افراد نسبت به محلات خود به شدت احساس تعلق و افتخار می کردند.
• عوامل تمایز و تفاوت اهالی یک شهر در عصر قاجار: عوامل گوناگون قومی، مذهبی و شغلی

• شیوه های تولید در عصر قاجار:

الف) شیوه تولید سهم بری دهمانی: آن ساکنان روستاها و کشاورزان از تولید، سهم معینی را دریافت می کردند. روستاییان بی زمین اغلب روی اراضی مالکان کار می کردند . آنان در ازای بهره برداری از ملک ارباب، گاه تا یک سوم محصول را به عنوان بهره مالکنه به او تحویل می دادند. بخشی را نیز به عنوان مالیات به دولت می پرداختند و بخشی هم سهم خودشان می شد.

ب) شیوه تولید خرده کالایی دولتی و خصوصی: این روش ویژه اقتصاد شهری بود. این گروه از کارگران و اصناف و تولید کنندگان شهری در کارگاه ها و مراکز تولید شهری به کار اشتغال داشتند.

پ) شیوه تولید شبانکارگی (شبانی) یا ایلیاتی: این روش مختص ایلات و کوچ نشینان بود؛ نظیر تولید گوشت، پوست، پشم، گلیم، فرش ایلاتی و لبنیات

• سقوط صفویان و آغاز بحران های شدید سیاسی و نظامی، کشور ما در عرصه اقتصادی و تولید دچار رکود فراوانی شد.
• با به قدرت رسیدن قاجاریه و فروکش کردن جنگ های داخلی، مجدداً در اوایل دوره قاجار صنایع دستی در ایران رشد و رونق یافت.
• در زمان قاجار، به علت جنگ های ناپلئون کالاهای صنعتی اروپایی چندان به ایران وارد نمی شد.
• در این زمان صنایع دستی ایران مانند منسوجات ابریشمی، شال، مخمل زری باف، ظروف سفالی و لعاب دار، منبت کاری، قلم کاری، خاتم کاری و انواع اسلحه گرم و سرد، باکیفیت خوب تولید می شدند.
• با پایان یافتن جنگ در اروپا و سرازیر شدن سیل کالاهای اروپایی، صنایع دستی ایران به تدریج رو به انحطاط رفت.
• کالاهای اروپایی، به ویژه محصولات صنعتی انگلستان، صدمه شدیدی به صنایع ایران وارد آورد..
• در دوره صدارت امیر کبیر تلاش های زیادی برای احیای صنایع دستی ایران صورت گرفت اما با مرگ او این تلاش ها پیگیری نشد.

• کشاورزی ایران اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی مانند گذشته یک کشاورزی معیشتی نبود. برخی محصولات مثل ابریشم، تریاک، تنباکو، پنبه و برنج چند برابر تولید می شدند.
• جنگ داخلی آمریکا موجب افزایش تولید و صادرات پنبه از ایران به روسیه شد.
• بازرگانان روسی و ارمنی با حمایت های مالی، نصب دستگاه های پنبه پاک کنی، توزیع بذر و بالا بردن استانداردهای تولید به روند افزایش صادرات پنبه کمک کردند.
• در آستانه جنگ جهانی اول، زمین های وسیعی از ایران زیر کشت پنبه بوده و میزان تولید بیش از ۳۰ هزار تن برآورد شده است.
•  نتایج تجاری شدن کشاورزی ایران در دوره ی قاجار: تجاری شدن کشاورزی ایران، در عصر قاجار تغییر چندانی در فنون کشاورزی ایران ایجاد نکرد اما موجب افزایش درآمد مالکان و مشارکت روز افزون تجار ایرانی و خارجی در صدور تولیدات برخی از محصولات کشاورزی، نظیر پنبه و تریاک شد.

• در دوره سلطنت ناصر الدین شاه با ورود محصولات جدید کشاورزی از اروپا به ایران، تحولی عظیم در شیوه تغذیه ایرانیان ایجاد شد.
• محصولات غذایی جدیدی مثل گوجه فرنگی، نخودفرنگی و سیب زمینی در غذای خانوارهای ایرانی جا خوش کرد و سیب زمینی به یکی از محصولات مهم کشاورزی تبدیل شد.
• در زمان مظفر الدین شاه برای مقابله با قحطی، کشاورزان به کشت سیب زمینی تشویق می شدند.

• از نیمه دوم عصر قاجار رکودی در صنایع دستی ایران به وجود آمد اما تولید فرش و صادرات آن به کشورهای جهان، به ویژه اروپا و آمریکا، رشد چشمگیری پیدا کرد.

• عوامل رونق صادرات فرش از نیمه دوم عصر قاجار:

- ارزانی نیروی کار

- طرح و نقش های زیبا و متنوع

- هنرمندی و ظرافت بافندگان ایرانی

- تقاضای بازار جهانی

- سرمایه گذاری خارجی در تولید و تجارت

- صنعت صادرات ابریشم

- کمبود طلا و نقره برای تأمین مالی واردات کالا از اروپا و سایر کشور ها

• شهرهای تبریز ،کاشان، همدان، اصفهان، کرمان، اراک و ولایت های کردستان و آذربایجان از مهم ترین مراکز قالی بافی در دوره قاجار بودند.
• تجار داخلی و سرمایه گذاران خارجی در شهرهای تبریز و اراک کارگاه های کوچک و بزرگ فرش دایر کرده بودند.

• در دوره قاجار نیز نظام تعلیم و تربیت سنتی ایران تداوم و گسترش یافت.
• ویژگی تعلیم و تربیت سنتی دوره ی قاجار: در آن زمان سواد آموزی مقدماتی در مکتب خانه ها یا از طریق معلمان خصوصی و یا معلمان سرخانه انجام می گرفت. دانش آموزانی که توانایی مالی و علاقه به ادامه تحصیل داشتند، وارد مدرسه های قدیم و جوزه های علمیه می شدند. در این مراکز آموزشی، علوم نقلی و عقلی تعلیم داده می شد.
• مدرسه های مروی و سپهسالار (مدرسه عالی شهید مطهری کنونی) از جمله مراکز علمی و آموزشی مهم و بررسی این دوره بودند.

• در نتیجه گسترش ارتباط ایرانیان با کشورهای اروپایی در دوره قاجار و ورود مظاهر تمدن مدرن غربی به کشور ما، به تدریج مدرسه های جدیدی به وجود آمد. نخستین مدرسه های جدید را مسیونرهای اروپایی و آمریکایی در ایران تأسیس کردند.
• دارالفنون: گل سرسبد مدرسه های جدید مدرسه دارالفنون بود که به همت امیر کبیر و با هدف آموزش علوم و فنون جدید به دانشجویان ایرانی در داخل کشور، بنیان نهاده شد. دارالفنون در واقع نخستین مدرسه عالی بود که در رشته های نظامی، پزشکی، ریاضی و هندسه، فیزیک، شیمی و معدن فعالیت می کرد.
• میرزا حسن رشدیه یکی از شخصیت های فرهنگی عصر قاجار بود که برای تأسیس مدرسه های جدید به ویژه در دوره تحصیلی ابتدایی در ایران بسیار تلاش کرد.
• هدف رشدیه از برپایی مراکز آموزشی جدید، فراهم آوردن شرایط برای سوادآموزی به فرزندان تمام قشرهای مختلف جامعه بود.
• بی بی خانم استرآبادی مدرسه دوشیزگان را به منظور تحصیل دختران در تهران تأسیس کرد (۱۲۸۵ش)
• دانش آموختگان مراکز علمی و آموزشی جدید، نقش مؤثری در انتشار و ترویج افکار نو به ویژه تفکر مشروطه خواهی و حکومت قانون داشتند.

​​​​​​​​​​​​​​

• در دوره قاجار تحولی چشمگیر در فلسفه اسلامی به وجود آمد.
• ملاعبدالله زُنوزی مؤسس حوزه فلسفی تهران و شاگرد برجسته ملاعلی نوری، از فیلسوفان مشهور این دوره است. زُنوزی دو اثر ارزشمند در موضوع فلسفه به زبان فارسی نوشت.
• نگارش آثار فلسفی به زبان فارسی در دوره صفویه به تدریج از رونق افتاده بود.
• حوزه فلسفی تهران را فیلسوفان برجسته دیگری گسترش دادند و موجب رشد و توسعه فلسفه اسلامی و شاخه های گوناگون آن مثل مکتب مشاء، حکمت اشراق و حکمت متعالیه صدرایی و عرفانی شدند.
• حاج ملاهادی سبزواری (1212-1289 ق) صاحب کتاب «اسرار الحکم» یکی دیگر از فیلسوفان نامدار دوره قاجار به شمار می رود. او این کتاب را به درخواست ناصرالدین شاه قاجار به فارسی نوشت.

• به دنبال سقوط ،صفویان، هنر نگارگری نیز در سایه جنگهای داخلی رو به افول نهاد.
• عوامل تحول اساسی در نقاشی عصر قاجار: وحدت سیاسی و استقرار امنیت و در سایه حمایت پادشاهان و دربار – ارتباط با غرب
•  فتحعلی شاه برجسته ترین هنرمندان نقاش را در تهران گردآورد و آن ها را به کشیدن پرده های بزرگ برای نصب در کاخ ها تشویق کرد.
• در دوره ناصرالدین شاه، سنت نگارگری ایرانی تحت تأثیر هنر نقاشی مدرن اروپایی قرار گرفت. سبک نوینی در نقاشی به وجود آمد و نقاشان بزرگی مانند محمد غفاری معروف به کمال الملک یا به عرصه نهادند.

• تعزیه که ریشه در آیین های باستانی داشت در عصر صفوی برای بزرگداشت حماسه کربلا و شهادت امام حسین رواج یافت.
• هنر تعزیه در دوره ناصرالدین شاه گسترش پیدا کرد. یکی از مکان های اجرای تعزیه در تهران، تکیه دولت بود.

• در دوره قاجار نمایش هایی مثل نمایش روحوضی (سیاه بازی) و بقال بازی در مراسم شادی روی حوض خانه ها، که با تخته آن را می پوشاندند، یا در برخی قهوه خانه ها اجرا می شد.
• گاهی هنرمندان با استفاده از نمایش های کمدی، مضامین جدی و انتقادهای سیاسی و اجتماعی را به صورت طنز به گوش مقامات می رساندند.

• هنر تئاتر به سبک اروپایی از دوره قاجار به همت دانشجویان اعزامی به اروپا، در ایران گسترش یافت.
• میرزا علی اکبرخان مزین الدوله (نقاش باشی) به دستور ناصرالدین شاه در محل فعلی دارالفنون یک تالار خصوصی ساخت که شاه و برخی از درباریان در آنجا از نمایش ها دیدن می کردند.
• در این دوره نمایشنامه های زیادی ترجمه شد.
• مدتی بعد، تئاتر ملی در یکی از ساختمان های تهران در خیابان لاله زار تشکیل شد.

• سنت معماری ایرانی اسلامی در دوران سلجوقی، تیموری و صفویان درخشش بی نظیری داشت.
• عوامل تداوم سنت معماری ایرانی اسلامی در عصر قاجار:

1. شرایط اقلیمی و آب و هوایی و نوع مصالح ساختمانی
2. اختراع دوربین عکاسی، مسافرانی که در عصر ناصری به اروپا می رفتند، تصاویر زیادی از بناهای آن سرزمین با خود به ایران آوردند.
3. بسیاری از معماران به سفارش دربار و ثروتمندان با استفاده از برخی از عناصر معماری فرنگی و تلفیق آن با معماری ایرانی، سبکی از معماری را به وجود آوردند که در آن عناصر و ویژگی های معماری ایرانی و اروپایی ترکیب شده بود. این بناها که به بناهای معروف شد، بیشتر به تقلید از بناهای اروپایی ساخته «کارت پستالی» (کاخ شمس العماره واقع در مجموعه کاخ گلستان به دستور ناصرالدین شاه ساخته شد (1280 ق) می شدند.
4. ورود مظاهر تمدن جدید غربی مانند تلگراف، تلفن، پست بانک، روزنامه و تئاتر نیز در گسترش سبک معماری اروپایی در ایران مؤثر بود.

• پس از رواج این مظاهر تمدن، ساختمان هایی مثل پست خانه، تلگراف خانه، تلفن خانه، بانک ها، دفاتر و روزنامه ها، تماشاخانه ها، خیابان های جدید، مدارس جدید، فروشگاه ها ، مراکز نظمیه، بیمارستان های جدید و سفارتخانه ها تحت تأثیر معماری اروپایی ساخته شدند.
• با وجود تأثیر و نفوذ سبک های فرنگی بر عناصر معماری ایرانی، بسیاری از معماران می کوشیدند در ساخت بناها قواعد و اصول معماری سنتی ایرانی را همچنان حفظ و پاسداری کنند. برای نمونه، می توان به خانه های مجلل و باشکوهی که در برخی از شهرها ساخته شد، از جمله خانه بروجردی ها در کاشان، اشاره کرد.

• انقلاب مشروطه، جنبش سیاسی و اجتماعی گسترده و قدرتمندی بود که در زمان مظفرالدین شاه به وقوع پیوست.
• آرمان و هدف انقلاب مشروطه: برقراری آزادی و برابری در کشور و با تدوین و اجرای قانون اساسی و برپایی مجلس شورای ملی، حکومت مستبد، ناکارآمد و ناسالم قاجار را به حکومتی قانونمند و کارآمد
• اهداف ایرانیان از انقلاب مشروطه: خواهان تغییر شیوه اداره کشور شدند و درصدد برآمدند که حکومت خودکامه قاجار را به سلطنتی مشروطه در چارچوب قانون و تحت نظارت نمایندگان خود در مجلس شورای ملی درآورند.

الف) سیاسی 

• زمینه ها و علل سیاسی داخلی:

- داشتن تشکیلات منسجم و کارآمد اداری

- رفتار مستبدانه شاه و زیردستان اغلب نالایق او

- بی عدالتی و دریافت مالیات های گوناگون از مردم

- ناکام ماندن اقدام هایی که برخی از صدر اعظم های نوگرا مانند میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی، میرزا تقی خان امیرکبیر و میرزا حسین خان سپهسالار برای اصلاح روش کشورداری و نوسازی نهادهای حکومتی

• زمینه ها و علل سیاسی خارجی: شکست های سیاسی و نظامی سنگین حکومت قاجار در برابر روسیه و انگلستان، که منجر به جدایی سرزمین های پهناور، آباد و پرجمعیتی از خاک ایران در شمال و شرق کشور و گسترش نفوذ و دخالت بیگانگان شد- وقتی ژاپن که کشوری آسیایی بود در جنگ با روسیه (1904 1905 ق)، به پیروزی رسید، حفارت و ضعف سلسله قاجار بیش از پیش آشکار شد؛ چون مردم ایران روسیه را کشوری شکست ناپذیر می دانستند.

ب) اقتصادی

• عوامل ضعف اقتصادی عصر قاجار و انقلاب مشروطه:

- اوضاع و شرایط اقتصادی آشفته و نابسامان ایران در عصر قاجار

- از دست رفتن مناطق حاصلخیز در عهدنامه های مختلف به خصوص معاهده های گلستان و ترکمانچای

- اعطای حقوق ویژه تجاری و واگذاری امتیازات اقتصادی گوناگون بـه بیگانگان، خاصه روسیه و انگلستان -واردات بی رویه کالاهای خارجی و حمایت نکردن دولت از صنایع داخلی، باعث رکود و تعطیلی صنایع محلی به ویژه کارگاه های نساجی شد که نتیجه آن افزایش بیکاری و فقر و کاهش بیشتر ارزش پول ایرانی بود.

- بروز قحطی های بزرگ و کمبود و گرانی آذوقه، به خصوص نان-فروش مناصب حکومتی، بالا بردن مالیات ها و استقراض از روسیه و انگلستان برای تأمین مخارج روزافزون خود- نگرانی علما و بازرگانان برای سلطه بیگانگان بر تجارت خارجی و منابع اقتصادی

پ) فکری و فرهنگی

1- آموزه های عدالت خواهانه و ظلم ستیزانه دین اسلام

عوامل برانگیختن روحیه عدالت خواهی، ظلم ستیزی و مبارزه با سلطه طلبی بیگانگان: باورها و آموزه های دینی –سیره و سنت پیشوایان مذهبی به خصوص خاطره قیام کربلا

• عوامل خیزش های سیاسی اجتماعی دوره قاجار: تأثیر آموزه های اسلامی - نقش عالمان شیعی
• نقش عالمان شیعی در بسیاری از خیزش های سیاسی اجتماعی دوره قاجار: بسیج مردم در جنگ های ایران و روس، مجازات سفیر متجاوز روسیه در تهران و قیام علیه امتیاز رویتر و جنبش تنباکو
• یکی از منادیان بیداری و وحدت اسلامی و مبارزه با استبداد داخلی و استعمار خارجی، سید جمال الدین اسدآبادی بود.

2- ترویج اندیشه های نو درباره حکومت و نشر آثار انتقادی

• در نتیجه انقلاب های فکری و سیاسی که در اروپا به وقوع پیوست، بیشتر حکومت های مستبد و خودکامه در سده های ۱۸ و ۱۹ م جای خود را به نظام های سیاسی مشروطه و دموکرات دادند.

• به دنبال مواجهه گسترده ایران با کشورهای اروپایی در عصر قاجار، به تدریج ایرانیان با تمدن جدید غرب و اندیشه سیاسی مبتنی بر آن آشنا شدند.
• چگونگی گشوده و گسترش یافتن ارتباط و آشنایی ایرانیان با اروپا: باب ارتباط و آشنایی با جنگ های ایران و روسیه گشوده شد و با آمدن اروپاییان به ایران و رفتن ایرانیان به اروپا به عنوان فرستاده سیاسی (دیپلمات)،مستشار نظامی، دانشجو، بازرگان، گردشگر و... گسترش یافت.
• عوامل رواج اندیشه مشروطه خواهی، نشر و ترویج افکار جدید در ایران:

شکست های نظامی ایران از روسیه، این گروه از ایرانیان را کنجکاو کرده بود که راز پیشرفت و نیرومندی دولت های اروپایی و دلیل عقب ماندگی کشور خویش را جست و جو کنند.

• روش کشورداری و حکومت مبتنی بر قانون در اروپا
• ورود صنعت چاپ در ایران رونق نشر کتاب و نیز انتشار روزنامه
• نوشته هایی نیز در قالب کتاب در داخل و خارج از ایران در اعتراض به اوضاع نابسامان داخلی و نقد نفوذ و سلطه بیگانگان منتشر می شد.
• عوامل عقب ماندگی ایران و ناتوانی آن در برابر دولت های اروپایی: استبداد سیاسی، نبود قانون و فساد و بی لیاقتی زمامداران
• روزنامه ها سهم بسزایی در آگاهی بخشی به مردم و آشنا کردن آن ها با مفاهیم جدید سیاسی داشتند.
• ایرانیان فرنگ رفته، نخستین هسته گروه موسوم به روشنفکران را تشکیل دادند.
• میرزا صالح شیرازی، میرزا ابوالحسن خان ایلچی، میرزا یوسف خان مستشار الدوله، ملکم خان، میرزا فتحعلی آخوندزاده و میرزا عبدالرحیم طالبوف از جمله مشهورترین روشنفکران عصر قاجار به شمار میروند.

•  به نظر برخی از مورخان، کشته شدن ناصرالدین شاه قاجار در آستانه پنجاهمین سال سلطنتش توسط یکی از مریدان سید جمال الدین اسد آبادی به نام میرزا رضا کرمانی، نقطه عطف و رویدادی مهم در تاریخ ایران است.
• مظفرالدین شاه، پسر و جانشین او، خلق و خویی متفاوت با پدر داشت؛ نرم خو و فاقد توانمندی لازم برای اداره امور بود.
• فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه در ۱۴ مرداد ۱۲۸۵/ ۱۳۲۴ ق صادر شد.

• چگونگی تدوین نظامنامه انتخابات مجلس شورای ملی: بلافاصله پس از صدور فرمان مشروطه، هیئتیی شامل نمایندگان بازرگانان، اصناف، روحانیان و روشنفکران تشکیل شد و اقدام به تدوین نظام نامه انتخابات مجلس شورای ملی کرد.
• در این نظام نامه، کسانی که می توانستند در انتخابات شرکت کنند به شش گروه (قشر) تقسیم شده بودند.
• نخستین دوره مجلس شورای ملی با حضور مظفرالدین شاه گشایش یافت (مهر 1285)
• مصوبه های مهم دوره اول مجلس: اصلاح نظام مالیاتی و لغو تیول داری یا نظام اجاره داری زمین های کشاورزی با حق دریافت مالیات، انتقال مالکیت زمین های دولتی از خزانه شاهی به وزارت مالیه و کاهش بودجه دربار شاهی.
• انتخاب هیئت وزیران: هیئت وزیران به ریاست رئیس الوزرا (نخست وزیر) توسط شاه منصوب می شدند. با تایید مجلس شورای ملی شروع به کار می کردند و در صورت عدم رضایت مجلس، از کار برکنار می شدند.

• قانون اساسی مشروطه به طرز کار مجلس شورای ملی مربوط می شد. به همین سبب، متممی برای آن تدوین شد که مشتمل بر اصول اساسی درباره حقوق و تکالیف متقابل دولت و ملت بود و محمد علی شاه با اکراه و به ناگزیر، آن را تأیید کرد.
• عمده اصول قانون اساسی مشروطه از اصول قانون اساسی کشورهای فرانسه و بلژیک اقتباس شده بود.
• قانون اساسی مشروطه و متمم آن با اصلاحیه هایی جزئی، که در دوران حکومت پهلوی در آن صورت گرفت، تا پیروزی انقلاب اسلامی (۱۳۵۷ ش) رسمیت داشت.

• پس از صدور فرمان مشروطه، به یکباره تعداد روزنامه ها و شمارگان (تیراژ) آن ها چندین برابر شد.
• ویژگی های روزنامه های عصر مشروطه: روزنامه نگاران مشروطه خواه با شور و شعف فراوان درباره مفاهیمی چون آزادی، آدمیت، برابری، عدالت، بیداری حقوق، ترقی، وطن، استقلال و .... مطلب می نوشتند و نام اغلب روزنامه های جدید نیز از همین مفاهیم گرفته شده بود؛ در حالی که در دوران پیش از مشروطه، روزنامه نگاران اجازه نداشتند یا جرئت نمی کردند که درباره این مفاهیم قلم بزنند. همانند سایر انقلاب ها، با برداشته شدن سانسور و رفع محدودیت ها، تنروی هایی نیز در عرصه نشریات بروز کرد. برخی از روزنامه نگاران از نقد اشخاص و نهادها فراتر رفتند و به تخریب، توهین و ناسزاگویی روی آوردند.

• محمد علی شاه که به دنبال مرگ به تخت سلطنت نشسته بود (دی 1285)، از همان آغاز بنای ناسازگاری را با مجلس شورای ملی گذاشت.
• عوامل روابط خصمانه دربار و مجلس در زمان محمد علی شاه: دولت روسیه آشکارا از محمد علی شاه جدید جانب داری کرد. - برخوردهای تند برخی از مشروطه خواهان و روزنامه نگاران افراطی با شاه و خانواده محمد علی شاه
• محمد علی شاه، سرانجام سوءقصد نافرجام به جان خود را بهانه قرار داد و با برقراری حکومت نظامی، توقیف روزنامه ها و منع تجمع ها، فرمان حمله به مجلس را صادر کرد.
• نیروی قزاق که تحت فرمان افسران روسی بود، مجلس را به توپ بست.
• پیامدهای به توپ بستن مجلس: واقعه، تعدادی از مشروطه خواهان از جمله آیت الله سید محمد طباطبایی و آیت الله سید عبدالله بهبهانی تبعید شدند و گروهی نیز به سفارتخانه های کشورهای خارجی پناه بردند (تیر ۱۲۸۷) چند تن از مشروطه خواهان پرشور مانند میرزا جهانگیرخان صور اسرافیل، حاجی میرزا نصر الله ملک المتکلمین و سید جمال الدین واعظ دستگیر و به دستور شاه مستند به فجیع ترین شکل کشته شدند.
• استبداد صغیر: پس از به توپ بستن مجلس و با انحلال مجلس شورای ملی بار دیگر استبداد برقرار شد. این دوره که حدود یک سال طول کشید. به دوره استبداد صغیر معروف است.

• نقش شیخ فضل الله نوری در انقلاب مشروطه: شیخ فضل الله نوری، مجتهد برجسته تهران در آغاز با مشروطه همراهی کرد. او در تدوین متمم قانون اساسی، نقش فعالی به عهده گرفت و اصل دوم آن به پیشنهاد و اصرار وی به تصویب رسید.
• اصل دوم متمم قانون اساسی: این اصل الزام میکرد که پنج نفر از مجتهدان طراز اول بر مصوبات مجلس شورای ملی نظارت کنند.
• علت مخالفت شیخ فضل الله نوری با انقلاب مشروطه: او اصول و مبانی مشروطه را مغایر و ناسازگار با اسلام شمرد و خواستار برپایی مشروطه مشروعه شد. وی ادعا میکرد که انقلاب مشروطه از مواضع اصیل و اولیه خود منحرف شده است و برخی افراد مخالف با اسلام، در پوشش مشروطه خواهی قصد دارند مبانی و ارزش های اسلامی را تضعیف و نابود کنند.
• پس از جبهه گیری شیخ فضل الله نوری در مقابل مشروطه، دو جریان فکری سیاسی قدرتمند در برابر هم صف آرایی کردند.

• از یک سو مخالفان مشروطه از جمله شيخ فضل الله نوری و شمار زیادی از روحانیان و طلاب از تهران و سایر شهرهای ایران و عتبات عالیات مثل آیت الله سید کاظم طباطبایی یزدی که علاوه بر بست نشینی و برپایی گردهمایی های اعتراضی، کتاب ها و رساله های متعددی در نقد و رد مشروطه نوشتند.
• از سوی دیگر طرف داران مشروطه شامل طیف گسترده ای از روشنفکران، روحانیان و... از جمله محمد کاظم آخوند خراسانی، شیخ عبدالله مازندرانی و میرزا حسین خلیلی تهرانی نیز به دفاع از انقلاب و نظام مشروطه پرداختند.
• هواداران مشروطه هم آثار متعددی در تأیید و وجوب مشروطه و رد دیدگاه مخالفان نوشتند که یکی از شاخص ترین آن ها نوشته آیت الله میرزای نائینی است.

​​​​​​​

• پس از کودتای محمد علی شاه علیه مجلس، شهر تبریز با هدایت انجمن ایالتی و پایمردی مجاهدان مشروطه خواه آذربایجانی، پایگاه آزادی خواهی و مقاومت در برابر استبداد و مستبدان شد در رأس این مجاهدان ستارخان و باقرخان قرار داشتند.
• اقدامات دولت در مقابل قیام تبریز و نتیجه آن: نیروهای مستبد محلی با پشتیبانی واحدهای نظامی که از تهران به تبریز اعزام شده بود، شهر را محاصره کردند و نبرد سختی در گرفت. در پی ایستادگی دلاورانه مجاهدان آذربایجانی در برابر استبداد و اعلامیه مراجع ساکن نجیف در پشتیبانی از مشروطه، آزادی خواهان در سایر نقاط ایران قوت قلب یافتند و مهیای خیزش علیه حکومت محمد علی شاه شدند.

در گیلان، مشروطه خواهان با جلب حمایت یکی از زمین داران بزرگ به نام محمدولی خان تنکابنی (سپهدار)، قدرت را به دست گرفتند و آماده حرکت به سوی تهران شدند. در مرکز ایران نیز بختیاری ها به انقلابیون گرایش یافتند. علیقلی خان سردار اسعد، برادرش صمصام السلطنه، این خان بختیاری را به هواداری از مجلس و مشروطه فراخواند جنگاوران ایل بزرگ بختیاری پس از تصرف اصفهان به قصد تسخیر پایتخت به حرکت در امدند. سرانجام نیروهای بختیاری به فرماندهی سردار اسعد و مجاهدان گیلانی با هدایت محمدولی خان تنکابتی و بیرم خان ارمنی در عملیاتی هماهنگ تهران را فتح کردند. با پناهندگی محمد علی شاه به سفارت روسیه، دوره استبداد صغیر به سر آمد (تیر ۱۲۸۸)

1. پس از فتح تهران، مجلسی از بزرگان مشروطه تشکیل شد.
2. این مجلس محمد علی شاه را از سلطنت برکنار و پسر خردسالش، احمد میرزا، را به جانشینی او برگزید.
3. همچنین، با تعیین مقرری برای شاه برکنار شده، به او اجازه داد از کشور خارج شود  .
4. یک دولت موقت را نیز برای اداره امور کشور انتخاب کرد.
5. مجلس مذکور، همچنین برای محاکمه و مجازات مخالفان مشروطه، دادگاه ویژه ای تشکیل داد. این دادگاه شیخ فضل الله نوری و چند نظر دیگر را به اعدام محکوم کرد.

• شهادت شیخ فضل اله نوری به دست مشروطه خواهان تأثیرات زیانباری بر جامعه و فضای سیاسی ایران گذاشت و موجب گسترش اختلافات داخلی و یاس و سرخوردگی روحانیان موافق مشروطه شد.
• نیروهای اجتماعی در انقلاب مشروطه: طیف گسترده ای از گروه ها و قشرهای اجتماعی عمدتاً شهری مانند روحانیان، بازرگانان، روشنفکران، اصناف و پیشه وران، زنان و کارگران در انقلاب مشروطه مشارکت داشتند و رهبری انقلاب بیشتر در اختیار سه گروه نخست بود.
• روحانیان و بازرگانان یکپارچه نبودند و با گذشت زمان، عده ای از آنان دست از مشروطه خواهی کشیدند و برخی حتی در برابر آن ایستادند.  
• اصناف و پیشه وران (صنعتگران و مغازه داران) و قشر کارگر شهری نقش مؤثری در انقلاب داشتند.
• نقش اصناف و پیشه وران در انقلاب مشروطه: آنان با عزم و اراده ای محکم در تمام رویدادهای انقلاب از جمله بست نشینی ها و تظاهرات ها به طور گسترده حضور یافتند و با نیروهای مستبد درگیر شدند. بیشترین و داغ ترین نطق های دوره اول مجلس شورای ملی به نمایندگان اصناف و پیشه وران اختصاص داشت.
• نقش زنان در انقلاب مشروطه: زنان نیز نقش فعال و مؤثری در انقلاب مشروطه داشتند. آنان در بسیاری از رویدادهای کلیدی انقلاب در پایتخت و شهرهای دیگر حضوری پرشور داشتند و در مواردی حتی در کنار مردان، با مستبدان جنگیدند، زبان مشروطه خواه با وجود محروم شدن از حق رای، همچنان به فعالیت های اجتماعی مانند تأسیس انجمن، روزنامه و مدرسه ادامه دادند.
• چالش ها و تنگناهای حکومت مشروطه:

1. فرهنگ کهن استبدادی  
2. فقدان تشکیلات منظم و منسجم اداری و اقتصادی
3. مداخله و فشار خارجی

• موانع اساسی و بزرگ در مسیر تحقق آرمان ها و هدف های مشروطه خواهی: تفکر و روحیه انحصار طلبی، خود محوری، بی اعتنایی به قانون،تحمل نکردن افکار و سلیقه های متفاوت و ترجیح دادن منافع فردی و خانوادگی بر منافع جمعی و ملی
• وضعیت تشکیلات اداری و اقتصادی به حکومت مشروطه: هیئت وزیران شکل گرفت اما وزارتخانه و تشکیلات منسجمی وجود نداشت. از نظر مالی نیز دولت مشروطه در تنگناهای بسیاری قرار داشت و خزانه آن تقریباً خالی بود. کار گردآوری درآمدهای حکومتی هم مختل بود.  
• نمایندگان دومین دوره مجلس شورای ملی (1288- 1289 ش) چاره حل مشکلات را در استخدام کارشناسان خارجی دیدند. از این رو، چندین کارشناس امور اداری - مالی به ریاست مورگان شوستر از کشور آمریکا و تعدادی کارشناس نظامی سوئدی برای تأسیس نیروی ژاندارمری به استخدام دولت ایران در آمدند.
• پس از شروع به کار کارشناسان آمریکایی در ایران، دولت های انگلستان و به خصوص روسیه با این اقدام مخالفت کردند. در نتیجه دخالت و تهدید نظامی روسیه، دولت ایران مجبور شد به رغم مخالفت مجلس شورای ملی، کارشناسان آمریکایی را برکنار کند و به کشورشان برگرداند.
• عوامل گسترش قدرت متنفذان محلی، به ویژه سران ایلات، در مناطق مختلف کشور: ناکارآمد بودن سازمان اداری و نظامی و وجود مشکلات اقتصادی و مالی بسیار
•  روسیه پس از سرکوب انقلاب داخلی، دوباره دخالت های استعماری اش را که توام با تهدید و خشونت بود، در ایران از سر گرفت. قرار داد 1907 روسیه و انگلستان، دست روس ها را برای دخالت بی حد و حصر در امور ایران باز گذاشت.

نظامیان روس مناطقی از ایران را اشغال کردند و مرتکب جنایت های هولناکی شدند. آنان در تبریز عده ای از آزادی خواهان، از جمله ثقه الاسلام تبریزی، روحانی آزادیخواه را به دار آویختند و به شهادت رساندند. در مشهد نیز سربازان متجاوز روس حرم امام رضا را به توپ بستند و تعدادی از زائران را شهید کردند.

انگلیسی ها نیز طی سال هایی که برای ایرانیان بسیار سرنوشت ساز بود، همچون دوران جنگ های ایران و روس سیاست مزورانه ای در پیش گرفتند. آنان علاوه بر مماشات با روسیه و نادیده گرفتن دخالت ها و جنایات روس ها، اقدام به تحکیم نفوذ خود در مناطق مرکزی و جنوبی ایران کردند. از جمله، دولت انگلستان با دور زدن دولت مرکزی، با خان ها و سران ایلات ارتباط برقرار نمود و معاهده هایی امضا کرد.

• عمده تحولات تاریخ جهان به ویژه اروپا، در قرن ۱۹م متاثر از تاثیرات و پیامدهای انقلاب کبیر فرانسه و انقلاب صنعتی بود.
• مهمترین تحولات ناشی از پیامدهای انقلاب کبیر فرانسه و انقلاب صنعتی: تداوم و گسترش رقابت های استعماری، رشد اندیشه ملی گرایی (ناسیونالیسم) و ظهور قدرت های جدید.

• عوامل گسترش استعمار در جهان: انقلاب صنعتی و تولید سلاح های پیشرفته مانند توپ و کشتی های جنگی.
• دولت های استعمارگر در قرن نوزدهم میلادی:

1. دولت های استعمارگر اروپایی، به ویژه انگلستان و فرانسه، با گسترش مستعمرات خود در قاره های آسیا، آفریقا، آمریکا و اقیانوسیه 
2. دولت روسیه نسبت به همسایگان جنوبی خود یعنی ایران و عثمانی 
3. در قاره آمریکا، ایالات متحده و با بهره گیری از توان نظامی و اقتصادی اقدام به نفوذ و مداخله در امور کشورهای آمریکای لاتین (آمریکای جنوبی) کرد.

• روسیه از نظر علمی و فرهنگی به مراتب از کشورهای اروپای مرکزی و غربی عقب مانده تر بود.
• اهداف روس ها از حمله به ایران و عثمانی: ارتش روسیه در طول این قرن با هدف رسیدن به دریاهای گرم و آبراه های مهم، بارها به قلمرو امپراتوری عثمانی در شبه جزیره بالکان و حوزه دریای سیاه و نیز سرزمین های ایرانی در دو سوی دریای کاسپی (قزوین) یورش آورد و مناطق وسیعی را تسخیر و تصرف کرد.

• مردم بسیاری از کشورهای مستعمره در آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین (جنوبی) در قرن ۱۹ و نیمه اول قرن ۲۰ م در برابر سلطه استعمارگران بر سرزمینشان مقاومت کرده یا جنبش های اعتراضی به راه انداختند.
• مهم ترین جنبش های اعتراضی علیه استعمارگران: 

1. قیام مهدیون امیر سودان به رهبری مهدی سودانی در مقابل انگلیس 
2. مبارزات مردم الجزایر به فرماندهی امیر عبدالقادر بر ضد ارتش فرانسه 
3. شورش سپاهیان هندی و مبارزات ضد استعماری گاندی در هندوستان و جنبش استقلال طلبانه مردم آمریکای لاتین به رهبری سیمون بولیوار

• در سده ۱۹ م، دو جریان فکری ملی گرایی و آزادی خواهی در بسیاری از سرزمین ها و جوامع اروپایی پا گرفت و زمینه ساز شکل گیری کشورها و دولت های ملی جدیدی شد.
• تفکر ملی گرایی، مردمان و گروه های قومی را که تاریخ و فرهنگ و زبان مشترکی داشتند، برانگیخت تا باهم یکی شوند و زیر پرچم حکومتی یکپارچه و مستقل قرار گیرند. ایتالیایی ها، آلمانی ها، لهستانی ها، صرب ها و مجارها از جمله این اقوام بودند.
• چگونگی وحدت ایتالیا: تا حدود اواسط قرن ۱۹ م ایتانیا کشوری چندپاره بود که بر هر قسمت آن خاندان های مختلف، پاپ ها و یا کشورهای همسایه (اتریش و فرانسه) حکومت می کردند. در نیمه دوم این قرن، ملی گرایان ایتانیایی به رهبری کاوور و گاریبالدی قیام کردند و با استفاده از رقابتی که میان اتریش و فرانسه وجود داشت، موفق شدند ایتالیا را متحد کنند و تحت حاکمیت حکومت ملی و مستقلی در آورند.

• وضعیت آلمان پیش از تشکیل امپراتوری: آلمانی ها نیز همچون ایتالیایی ها تا میانه قرن ۱۹ فاقد حکومت یکپارچه بودند و سرزمین های اتحادیه ضعیف موسوم به اتحادیه آلمانی در کنار هم قرار داشتند. در آن زمان، ملی گرایان آلمانی خواهان یگانگی تمام آلمانی ها و تشکیل کشوری واحد بودند اما امپراتوری اتریش مجارستان، که نفوذ فراوانی بر اتحادیه آلمانی داشت، مخالف چنین وحدتی بود و شکل گیری آلمان متحد و نیرومند را تهدیدی برای خویش می دانست.
• چگونگی تشکیل امپراتوری آلمان: ایالت پروس، که یکی از بزرگ ترین و قدرتمندترین ایالت های اتحادیه آلمانی بود، پیشگام وحدت آلمان شد، ویلهلم یکم فرمانروای پروس به کمک صدر اعظم خود بیسمارک، ملقب به مرد آهنین آن ایالت، سرزمین های المانی را متحد و امپراتوری آلمان را تأسیس کرد (۱۸۷۱ م)، پروس برای رسیدن به این موفقیت بزرگ، با کشورهای دانمارک، اتریش، مجارستان و فرانسه جنگید و آنها را شکست داد.
• امپراتوری آلمان تحت هدایت ویلهلم اول و جانشین او ویلهلم دوم و مهم تر از آن درایت صدر اعظم مقتدری چون بیسمارک به سرعت به مسیر پیشرفت و اقتدار گام نهاد.
• عوامل تبدیل آلمان به کشوری صنعتی:

1. تأسیس و توسعه مدارس و دانشگاه ها 
2. برپایی صنایع جدید
3. بسط شبکه حمل و نقل و ارتباطات

• رقابت آلمان و انگلستان: آلمانی ها با ساخت تسلیحات مدرن به ویژه توپ، هواپیما، کشتی جنگی و زیردریایی، با انگلستان که در آن زمان قوی ترین نیروی دریایی را داشت، به رقابت برخاستند.

• اهداف آلمان از پیمان اتحاد سیاسی و نظامی با برخی کشورها: یک سو با هدف مقابله با تهدیدهای خارجی به ویژه خطر حمله فرانسه و از سوی دیگر برای پیشبرد سیاست های توسعه طلبانه خود در اروپا و فراسوی دریاها.
• چگونگی تشکیل اتحاد سه گانه: نخست با امپراتوری اتریش مجارستان پیمان اتحاد بست و سپس، ایتالیا را نیز وارد این پیمان کرد و اتحاد سه گانه (مثلث) را تشکیل داد (1882 م).
• اهداف فرانسه از دوستی با روسیه و انگلستان: در مقابل، فرانسه برای خروج از انزوای سیاسی و پایان دادن به برتری جویی آلمان
• چگونگی تشکیل اتفاق سه گانه: فرانسه نخست با روسیه و سپس با انگلستان پیمان های جداگانه ای منعقد کرد که آنها را دوبه دو شریک و متحد سیاسی، نظامی و اقتصادی یکدیگر قرار می داد. مدتی بعد، انگلستان و روسیه نیز با بستن معاهده ۱۹۰۷ م به اختلافات خود در ایران، افغانستان و تبت پایان دادند.

1. اختلافات مرزی و دشمنی شدید آلمان و فرانسه
2. مسابقه تسلیحاتی
3. رقابت بر سر مستعمرات
4. اقدام برای توسعه نفوذ و دخالت در منطقه شبه جزیره بالکان

• حادثه شروع جنگ جهانی اول: در پی قتل ولیعهد اتریش و همسرش به دست یک صرب ملی گرا در شهر سارایوو مرکز بوسنی، اتریش به حکومت صربستان مستقل اعلان جنگ کرد.
• در آغاز کشور های عضو اتحاد مثلث با کشور های اتفاق مثلث وارد جنگ شدند (اوت 1914/تابستان 1293 ش).
• پس از آغاز جنگ امپراتوری عثمانی و بلغارستان به اتحاد مثلث و ژاپن، یونان، پرتغال، رومانی و برخی کشور های دیگر به اتفاق مثلث پیوستند.
• ایتالیا نیز در میانه جنگ از اتحاد مثلث جدا شد و به اتفاق مثلث پیوست.

• در جبهه شرقی، روس ها به سرعت بسیج شدند و از سقوط و اشغال کشورشان توسط ارتش آلمان جلوگیری کردند.
• در جبهه غربی نیز فرانسوی ها با حمایت انگلیسی ها و سایر دولت های متفق مقاومت کردند و جنگ را به حالت فرسایشی در آوردند.

• اوضاع و شرایط نابسامان دوران جنگ جهانی اول بر نارضایتی و خشم مردم روسیه از حکومت خودکامه تزارها افزود.
• چگونگی انقلاب ۱۹۱۷ روسیه: عده ای از مخالفان به کمک واحدهایی از ارتش در پتروگراد (پایتخت) دست به شورش زدند و با تشکیل دولت موقت نیکولای دوم، آخرین تزار روس را برکنار کردند. در این میان، گروهی از انقلابیون سوسیالیست روسی معروف به بلشویک ها که در تبعید به سر می بردند، با حمایت آلمانی ها به روسیه بازگشتند. رهبر آن ها، لنین پیرو کارل مارکس ، فیلسوف معروف آلمانی بود و با نظام سرمایه داری مخالفت می کرد.
• شعارهای لنینی: تسلط کارگران بر تولید و صلح، زمین، نان و همه قدرت از آن شوراها پشتیبانی سربازان، کشاورزان و کارگران را جلب کرد.
• پیروزی انقلاب روسیه: انقلابیون بلشویک سرانجام، با تسخیر مقر حکومت موقت در پتروگراد، قدرت را به دست گرفتند (نوامبر ۱۹۱۷)

1. حکومتی کمونیستی بر پایه شوراهای کارگران و کشاورزان به وجود آورد. 
2. تمامی احزاب روسیه، به جز حزب کمونیست را غیرقانونی اعلام کرد. 
3. روسیه به اتحاد جماهیر شوروی تغییر یافت.
4. متصرفات وسیعی را در غرب و جنوب غربی روسیه به دولت های متحد واگذار کرد و در مقابل، با آنان قرارداد صلح بست و سربازان روسی را از جبهه های جنگ فراخواند.

• آمریکا تا 1917 م بی طرفی خود را در جنگ حفظ کرد.
• علت ورود آمریکا به جنگ: حمله پیاپی زیردریایی های آلمانی به ناوگان آمریکا و غرق کردن کشتی های این کشور

با ورود نیروهای تازه نفس آمریکایی به جبهه جنگ، ارتش متفقین ابتکار عمل را به دست گرفت و سربازان خسته آلمانی را عقب راند. پس از آن، دولت های متحد یکی پس از دیگری تسلیم شدند و جنگ جهانی اول پس از چهار سال و اندی به پایان رسید (نوامبر ۱۹۱۸/ پاییز 1297 ش).

• آثار و پیامدهای جنگ جهانی اول:

1. پیمان صلح ورسای
2. تشکیل جامعه ملل
3. تلفات و خسارت های انسانی و اقتصادی

پس از خاتمه جنگ، نمایندگانی از کشورهای مختلف، از جمله دولت های پیروز و شکست خورده در جنگ، با هدف عقد قرارداد صلح در کاخ ورسای پاریس گرد هم آمدند. در این میان، پیمانی که با آلمال بسته شده اهمیت بیشتری داشت.

• تصمیمات پیمان ورسای در مورد آلمان: بر اساس این پیمان، مستعمرات آلمان میان متفقین تقسیم شد و بخش هایی از خاک این کشور به فرانسه و لهستان واگذار گردید. به علاوه، آلمانی ها ملزم به پرداخت غرامت به دولت های متفق و محدود نگه داشتن توان نظامی خود شدند.
•  پیامد های پیمان صلح ورسای:

1. فروپاشی امپراتوری های اتریش مجارستان و عثمانی
2. تغییر نقشه سیاسی اروپای شرقی و خاورمیانه
3. شکل گیری کشورهای جدید

• تشکیل جامعه ملل: به پیشنهاد ویلسون، رئیس جمهوری آمریکا - با هدف تامین صلح و امنیت جهانی و جلوگیری از جنگ - با عضویت بیش از ۴۰ کشور در شهر ژنو در سوئیس تشکیل شد.

1. تلفات و مصائب جانی، جسمی و روحی
2. ویرانی منابع و مراکز اقتصادی، تولیدی و مالی اروپا و دیگر مناطق جهان
3. بیش از ۹ میلیون نظامی در این جنگ کشته و ده ها میلیون نظامی مجروح، اسیر و مفقود شدند.
4. کشته، مجروح، بیمار و یا آواره شدن میلیون ها غیر نظامی در سرتاسر جهان، براثر عملیات جنگی یا اتفاقات ناشی از جنگ مانند کمبود مواد غذایی و شیوع بیماری های همه گیر.

اوضاع ایران هم زمان با شروع جنگ جهانی اول: هم زمان با آغاز جنگ بین الملل اول، ایران وضعی آشفته داشت و حکومت مشروطه به دلیل اختلاف های سیاسی داخلی، ضعف تشکیلات اداری و نظامی، مشکلات اقتصادی و دخالت های فراینده خارجی، قادر ر و سامان دادن به امور و برقراری نظم و امنیت نبود.

• سیاست ایران در مقابل جنگ جهانی اول: دولت ایران پس از شروع جنگ جهانی اول، اعلام بی طرفی کرد اما کشورهای درگیر در جنگ، به خصوص روسیه و انگلستان، به بهانه های مختلفی آن را نقض کردند.
• بهانه روسیه و انگلستان برای لشکر کشی به ایران: در اوایل جنگ، مأموران و جاسوسان آلمانی در مناطق مختلف ایران به اقداماتی بر ضد دولت های اتفاق مثلث دست زدند.
• اقدامات روسیه و انگلستان در ایران: نظامیان روسی بخش وسیعی از نیمه شمالی کشورمان را، که بر اساس معاهده ۱۹۰۷ منطقه تحت نفوذ روسیه شناخته می شد، اشغال کردند. انگلستان نیز گروهی از افسران انگلیسی و مزدوران هندی را به ایران فرستاد و در بخش های جنوبی میهن ما، نیروی پلیس جنوب را تشکیل داد.
• قرارداد ۱۹۱۵: قرارداد ۱۹۱۵ ایران را به دو قسمت تقسیم کردند؛ نیمه شمالی متعلق به روسیه و نیمه جنوبی سهم انگلستان شد.
• با شروع جنگ بزرگ، ارتش عثمانی نیز مناطقی از غرب کشور ما را اشغال کرد و با نیروهای اتفاق مثلث درگیر شد.
• دولت موقت ملی و سرانجام آن: با نزدیک شدن ارتش روسیه به تهران، شماری از ملیون، شامل برخی از نمایندگان مجلس شورای ملی، وزیران و شخصیت های مذهبی، به کرمانشاه مهاجرت نمودند و دولت موقت ملی را در آن شهر تأسیس کردند اما به دنبال شکست سپاه عثمانی از نیروهای اتفاق مثلت، دولت موقت فروپاشید و اعضای آن پراکنده شدند.

مردم و به خصوص عشایر در قسمت های مختلف ایران مانند فارس، بوشهر و خوزستان، تحت تاثیر فتوای مراجع تقلید در برابر متجاوزان ایستادند و از استقلال وطن خویش تا سرحد جان دفاع کردند. دلاور مردان تنگستانی، دشتستانی و دشتی به فرماندهی رئیسعلی دلواری و مردم کازرون به رهبری ناصر دیوان کازرونی با شجاعت و شهامت با نیروهای انگلیسی نبرد کردند و ضربه های سنگینی به آنان وارد آوردند. عشایر عرب خوزستان نیز در «نبرد جهاد» غیورانه با قوای بیگانه جنگیدند.

1. موجب قحطی بزرگی شد که در نتیجه آن عده زیادی از هم وطنان ما به سبب گرسنگی، سوء تغذیه و بیماریهای ناشی از آن به طرز دلخراشی جان دادند.
2. کاهش جمعیت شهرها و مناطق مختلف ایران پس از خاتمه جنگ
3. ویرانی اقتصادی
4. تزلزل و بی ثباتی دولت مرکزی
5. تعطیلی مجلس شورای ملی و تضعیف بیشتر نظام مشروطه

• به دنبال پیروزی انقلاب روسیه (نوامبر 1917/ پاییز 1296) دولت بلشویکی این کشور نیروهایش را از ایران فراخواند.
• انگلستان با تقویت واحدهای نظامی خود، علاوه بر نواحی جنوبی، مناطقی از نیمه شمالی ایران را نیز اشغال کرد.

حکومت ایران در نهایت ضعف و انحطاط سیاسی و اقتصادی بود و دولت مرکزی توان اعمال حاکمیت در بسیاری از مناطق کشور را نداشت. برخی از سران ایلات و حاکمان محلی نافرمانی می کردند و شورش هایی در گوشه و کنار مملکت در حال شکل گیری بود. از نظر اقتصادی نیز دولت در تنگنای شدیدی قرار داشت و برای تامین بخش عمده ای از مخارج روزمره خود، به دریافت پول از انگلستان نیاز داشت.

انگلیسی ها فرصت را برای تحکیم نفوذ و سلطه پایدار خود و تأمین منافع دراز مدتشان در ایران مغتنم شمردند و قرارداد ۱۹۱۹ را با دولت وثوق الدوله (۱۲۹۷ - ۱۲۹۹ ش) منعقد کردند.

1. به موجب قرارداد ۱۹۱۹، اداره امور دارایی و برخی دیگر از ادارات و وزارتخانه های ایران در اختیار انگلستان قرار می گرفت.
2. همچنین مسئولیت تجدید سازمان و ایجاد ارتش یکپارچه ایران و تامین اسلحه و تدارکات آن نیز به افسران انگلیسی داده می شد.
3. در عوض، انگلستان متعهد می شد که وامی در اختیار دولت ایران قرار دهد تا تحت نظارت کارشناسان انگلیسی هزینه شود. برخی مفاد این قرارداد پیش از آنکه به تصویب مجلس شورای ملی برسد، به اجرا گذاشته شد.

• آیت الله سید حسن مدرس یکی از جدی ترین مخالفان قرارداد 1919 بود.
• دولت وثوق الدوله علاوه بر دفاع از قرارداد در مجامع سیاسی و نشریات، مخالفان را سرکوب و تعدادی از آنان را زندانی و تبعید کرد.
• اعتراض به قرارداد 1919 و مخالفت با آن ادامه یافت و یکی از علل مهم سقوط دولت وثوق الدوله بود.

• اهداف انگلستان از کودتای ۱۲۹۹: دولت انگلستان برای دستیابی به اهداف خود، درصدد تغییر حکومت ایران برآمد؛ به این منظور، برنامه کودتا طرح ريزي و اجرای آن به سفارت انگلیس و نیروهای انگلیسی مستقر در ایران و گذار شد.
• عناصر کودتای 1299: آیرون ساید، فرمانده نظامی نیروهای انگلیسی در ایران، به جست وجو در میان نیروهای فراق پرداخت و به کمک سید ضیاءالدین طباطبایی که از سیاستمداران وابسته به انگلستان بود، یکی از فرماندهان نظامی به نام رضاخان را برای این منظور، مناسب تشخیص داد.
• چگونگی انجام کودتای سیاه: آیرون ساید در قزوین با رضاخان ملاقات کرد و با توجه به اطلاعاتی که سید ضیاءالدین درباره او جمع آوری کرده بود، توانست وی را با اهداف خود هماهنگ کند. آیرون ساید بعد از آماده کردن رضاخان برای انجام کودتا، به تهران آمد و به احمدشاه چنین القا کرد که حرکت نظامی رضاخان به سوی تهران برای حفظ کشور و سلطنت ضروری است. با آماده شدن شرایط، قوای قزاق در بامداد روز سوم اسفند ۱۲۹۹ وارد تهران شدند و بی آنکه با مقاومت جدی رو به رو شوند، نقاط حساس پایتخت را تسخیر کردند.
• رضاخان که مهره نظامی کودتا بود، به عنوان در فرمانده ارتش، لقب «سردار سپه» گرفت. به فاصله کوتاهی، سید ضیاء (مهره سیاسی کودتا) استعفا کرد و به اروپا رفت؛ اما رضاخان (مهره نظامی کودتا) در مقام وزیر جنگ روز به روز بر قدرت و نفوذ خود افزود.

• چگونگی تثبیت قدرت رضاخان: رضاخان در سمت وزارت جنگ از سال ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۲ ش، با دسیسه چینی و حمایت انگلستان، موقعیت خود را تثبیت کرد. سرانجام، شاه قاجار و مجلس به ناچار به نخست وزیری او رضایت دادند.
• اقدام رضاخان برای رسیدن به قدرت: ابتدا پیشنهاد کرد به جای حکومت سلطنتی، نظام «جمهوری» در کشور برقرار شود.
• مهم ترین مخالف جمهوری خواهی رضاخان و علت و نتیجه ی مخالفت او: کسانی نظیر آیت الله مدرس، با شناختی که از رضاخان داشتند، این کار را ابزاری برای رسیدن او به قدرت می دانستند و با آن به مخالفت پرداختند و مردم را به حرکت بر ضد این پیشنهاد تشویق کردند؛ به طوری که رضاخان، سرانجام حرف خود را پس گرفت.
• اقدامات رضاخان برای حذف احمد شاه از صحنه ی سیاسی ایران: رضاخان در غیاب شاه که در اروپا به سر می برد، روزبه روز موقعیت خود را بیشترتحکیم می کرد و در عین حال، می کوشید تا با تبلیغاتی گسترده علیه احمد شاه، او را نسبت به سرنوشت مملکت بی اعتنا نشان دهد. 
• اقدام انگلستان در مقابل تصمیم احمدشاه مبنی بر بازگشت به ایران: احمدشاه پس از مدتی، تصمیم به بازگشت به ایران و حفظ سلطنت گرفت. انگلیسی ها وقتی که از تصمیم شاه برای عزیمت به ایران مطلع شدند، نزد او رفتند و ضمن مبالغه گویی در اوضاع آشفته ایران، صلاح او را در این دانستند که مدتی از رفتن به ایران چشم بپوشد تا رضاخان بتواند امنیت لازم را برای حضورش در کشور فراهم آورد.

1. سرکوبی شورش خزعل و بعضی شورش های پراکنده دیگر
2. امنیتی که رضاخان به وجود آورده بود.
3. تبلیغات طرفداران رضاخان

• چگونگی به سلطنت رسیدن رضاشاه: پس از آنکه عمال انگلیس اذهان عموم مردم را به سود رضاخان آماده کردند، سرانجام از سال ۱۳۰۴ ش، ماده واحده ای به صورت طرح در مجلس شورای ملی مطرح شد که در آن، خلع قاجاریه از سلطنت و سپردن حکومت موقت به رضاخان خواسته شده بود.
• در این ماده واحده، پیش بینی شده بود که پس از خلع قاجاریه، مجلس مؤسسان برای تغییر چند ماده از قانون اساسی تشکیل خواهد شد و تکلیف قطعی سلطنت را تعیین خواهد کرد.
• جز چهار تن از نمایندگان مجلس از جمله آیت الله مدرس و دکتر مصدق سایر نمایندگان به این طرح رای مثبت دادند.
• با حمایت همه جانبه ای که از سوی دولت های بزرگ خارجی به عمل آمد، انتخابات مجلس فرمایشی مؤسسان برگزار شد. در آذر سال ۱۳۰۴ مجلس مؤسسان با نطق رضاخان افتتاح شد و پس از شش روز بحث و گفت و گو، رضاخان را به پادشاهی ایران انتخاب و سلطنت را در خانواده او موروثی اعلام کرد.

• آغاز سلطنت پهلوی، در واقع فصل جدیدی از تاریخ ایران است که همزمان با آن، دوره نوینی از غارت کشور ما به دست بیگانگان آغاز می شود که به «استعمار نو» شهرت دارد.
• اصلاحات و اقدامات رضاشاه در دوران سلطنت: 

1. بازگشت به حکومت استبدادی
2. ایجاد ارتش منظم
3. احداث خط آهن سراسری
4. اسکان عشایر
5. یک شکل کردن لباس ها و کشف حجاب

وی از همان ابتدای کار به حذف شخصیت های آزادی خواه، مستقل و مخالف با نفوذ بیگانگان اقدام کرد و شیوه حکومت استبدادی رای فردی را پیش گرفت. او به مجلس قانون گذاری و قانون اهمیت نمی داد و تصمیمات فردی خود را به اجرا در می آورد.

1.  تمرکز قدرت سیاسی در کشور
2. سرکوب قیام های مردمی
3. تأمین کننده اهداف نظامی انگلستان

1. به وجود آوردن نیروهای سه گانه ارتش
2. نو کردن ارتش
3. تصویب قانون نظام وظیفه عمومی در سال ۱۳۰۴ ش

• از جمله اقدامات رضاشاه، احداث راه بود که بندر ترکمن را به بندر شاهپور متصل می کرد.
• هدف رضاشاه از ایجاد خط آهن سراسری: هدف آن ایجاد راهی سراسری برای انتقال سریع نیروهای انگلیسی از جنوب به شمال بود. در صورت پیشروی روس ها، انگلیسی ها با استفاده از این راه می توانستند نیروهای خود را به سرعت به شمال بفرستند و مانع نفوذ آن ها به هندوستان شوند.

• هدف و نتایج اسکان عشایر: هدف آن، مهار کردن نیروی رزمی عشایر بود. این اقدام، از رونق دامداری کشور کاست و باعث شد که کشور ما از نظر دامی به بیگانه نیازمند شود.
• کشف حجاب و عکس العمل مردم در مقابل آن: رضاشاه به نام تمدن و تجدد و مبارزه با کهنه پرستی، به یک شکل کردن لباس ها و نیز برداشتن حجاب بانوان اقدام کرد؛ اما مردم مسلمان ایران در برابر این اقدامات دست به مقاومت زدند که از آن جمله باید از قیام مردم مسلمان مشهد در مسجد گوهرشاد نام برد که در جریان آن، عده زیادی کشته و مجروح شدند.
• مبارزه رضاشاه با سنت های اسلامی: رضاشاه که تصور می کرد مهم ترین راه پیشرفت و توسعه کشور تقلید از غرب و اشاعه فرهنگ غربی است. پس از مسافرت به ترکیه و آشنایی با آتاتورک، رئیس جمهور آن کشور، به تقلید از او به مبارزه با همه سنت های اسلامی پرداخت. او در این راه حتی مأموران مخصوص در کوچه و خیابان شهر گماشت که وظیفه داشتند به زور چادر را از سرزنان بکشند.

1. روحانیون نیز لباس های مخصوص خود را کنار بگذارند.
2. به دستور وی، دفترخانه های شرعی تعطیل شدند. 
3. دخالت روحانیون در مسائل اجتماعی اکیداً ممنوع اعلام شد.  
4. عزاداری سیدالشهدا قدغن شد. 
5. از انجام پذیرفتن بسیاری از آداب مذهبی به شدت جلوگیری به عمل آمد.

• مدرس، روحانی مبارز و خستگی ناپذیری که آرزویش نجات ایران از چنگال استبداد و استعمار بود، در دوران نخست وزیری رضاخان و پس از به سلطنت رسیدن او، یگانه دشمن سرسخت و جدی وی به شمار می رفت.
• علل مخالفت (تبعید و قتل) مدرس: وجود مدرس در تهران خطری جدی برای ادامه حکومت رضاشاه به حساب می آمد. از سوی دیگر، رضاشاه می دانست که نمی تواند مدرس را مانند دیگر مخالفان، بدون توجه به عکس العمل مردم به راحتی از بین ببرد.
• چگونگی تبعید و شهادت مدرس: در مهرماه ۱۳۰۷ مأموران شهربانی به منزل این روحانی والامقام هجوم بردند و او را به خواف تبعید کردند. مدرس سال ها در خواف زندانی بود. سرانجام پس از فراهم شدن زمینه، وی را از خواف به کاشمر بردند و پس از مدت کوتاهی، در ۱۰ آذر ۱۳۱۶ او را در همان مسموم کردند و به شهادت رساندند.

• اهداف انگلستان از کمک به آلمان پس از جنگ جهانی اول: هم زمان با آغاز سلطنت رضاشاه، انگلیسی ها تصمیم گرفتند با تقویت کشور آلمان که همچنان گرفتار مصائب جنگ جهانی اول بود، کمی از مشکلات اقتصادی کشور یاد شده بکاهند و با این همکاری، مانع از افتادن آلمانی ها به دام کمونیسم شوند.
• علت گشودن درهای کشور ایران به روی سرمایه های آلمانی: از نظر انگلیسی ها، در آن شرایط، بهترین راه مساعدت به آلمان این بود که سیاستمداران انگلیسی به روسای کشور های تحت سلطه خویش دستور دهند تا امکان فعالیت های تجاری و صنعتی آلمان را در این کشور ها فراهم سازند؛ به همین دلیل، رضاشاه در های کشور ایران را به سوی سرمایه های آلمانی گشود.

زمینه های شروع جنگ جهانی دوم:

1. صلح ناپایدار و ناخشنودی از قراردادهای صلح ورسای
2. ضعف جامعه ملل
3. بحران اقتصادی
4. ظهور حکومت های خودکامه تک حزبی و نظامی گرا

علت ناپایداری پیمان های صلح ورسای: آلمانی ها که پیمان صلح ورسای را تحقیر آمیز و ناعادلانه می دانستند، از همان ابتدا در صدد تغییر یا لغو آن برآمدند.

عوامل ضعف و ناتوانی جامعه ملل در جلوگیری از جنگ دوم جهانی:

1. جامعه ملل که برای کمک به حل و فصل اختلافات کشورها و جلوگیری از دشمنی و جنگ میان دولت ها به وجود آمده بود، فاقد قدرت کافی برای تحقق این هدف بود و تصمیماتش ضمانت اجرایی لازم را نداشت. 
2. حضور نداشتن برخی از کشورها در این نهاد بین المللی نقش مهمی در ناکامی آن داشت. آمریکا که خود پیشنهاد تأسیس جامعه ملل را داده بود، به عضویت آن در نیامد. خروج ژاپن، آلمان و ایتالیا و نیز اخراج شوروی از جامعه ملل، موجب بی اعتباری بیشتر این نهاد بین المللی شد.

• یکی از مسائل مهم جهان و به خصوص اروپا در دورن پس از جنگ جهانی اول، بازسازی ویرانی های ناشی از جنگ و ایجاد رونق و رفاه اقتصادی بود.
• برخی از کشورها، مانند انگلستان، به اتکای منابع خود و ثروت مستعمراتش حدودی از عهده این کار برآمدند.
• آلمان از جمله کشورهایی بود که در نخستین سال های پس از جنگ جهانی اول شرایط اقتصادی وخیمی داشت؛ زیرا علاوه بر خرابی های حاصل از جنگ، مستعمراتش را از دست داده و محکوم به پرداخت غرامت های سنگین شده بود.

ایالات متحده که اقتصادش در جنگ کمتر آسیب دیده بود، اقدام به اعطای وام به دیگر کشورها، از جمله آلمان، کرد اما ناگهان خود گرفتار بحران و رکود اقتصادی عظیمی شد (۱۹۲۹ - ۱۹۳۲م) که در پی آن، اقتصاد جهان نیز به هم ریخت و مشکلات فراوانی به وجود آمد. مسائل و مشکلات اقتصادی تأثیر بسزایی در روی کار آمدن حکومت های دیکتاتوری، به خصوص در اروپا داشت.

پس از پایان جنگ جهانی اول، امید به استقرار نظام های آزاد و دموکرات در اروپا و سایر نقاط جهان چندان دوام نیاورد و رژیم های دیکتاتوری یکی پس از دیگری سر برآوردند.

• پس از مرگ لنین (1924 م)، ژوزف استالین، دبیر کل حزب کمونیست، رقیب قدرتمند خود (تروتسکی) را از سر راه برداشت و قدرت را در شوروی به دست گرفت.
• اقدامات استالین:

1. استالین با تحکیم موقعیت سیاسی خود، قدم در مسیر دیکتاتوری گذاشت. او عده زیادی از بلشویک های قدیمی اندیشمندان، افسران ارتش، اعضای حزب کمونیست، دیپلمات ها و مردم عادی را که در برابرش مقاومت و مخالفت می کردند، به مرگ محکوم کرد یا به اردوگاه های کار اجباری در سیبری فرستاد که هیچ گاه از آنجا بازنگشتند.
2. حکومت استالین با اجرای برنامه های مختلف اقتصادی و فرهنگی، تغییر و تحول چشمگیری در شوروی ایجاد کرد. یکی از این برنامه ها، طرح اشتراکی کردن مزارع کشاورزی بود که با اعمال قدرت و خشونت بسیار آغاز شد. 
3. علاوه بر این، برنامه ای را باهدف صنعتی کردن سریع کشور به اجرا در آورد.

• اساس برنامه صنعتی استالین: اساس برنامه استالینغ بر تولید کالاهای سرمایه ای و سلاح های جنگی استوار بود. با اجرای این برنامه، تولید ماشین آلات صنعتی، نفت، برق فولاد و زغال سنگ به طرز فوق العاده ای افزایش یافت.
•  سیاست خارجی استالین: حکومت استالین در عرصه خارجی به دنبال گسترش مرزها و تسلط بر برخی کشورها و سرزمین های اروپای شرقی بود با وجود بی اعتمادی و دشمنی ای که میان شوروی و آلمان وجود داشت، دو کشور با یکدیگر پیمان عدم تجاوز امضا کردند( ۱۹۳۹م).

• مشکلات ایتالیا در سال های پس از جنگ جهانی اول: تورم، بیکاری، اعتصاب و ناآرامی های کارگری 
• به قدرت قدرت رسیدن موسولینی: چون حکومت پادشاهی مشروطه ایتالیا نمی توانست مشکلات را حل و فصل کند، روزنامه نگار و سیاستمداری به نام بنیتو موسولینی، که رهبر حزب کوچکی موسوم به «فاشیست» بود، از فرصت استفاده کرد و قدرت را در آن کشور به دست گرفت.
• فاشیست ها: فاشیست ها یک گروه ملی گرای افراطی بودند که می خواستند دولت تک حزبی قدرتمند و متمرکزی در ایتالیا ایجاد کنند. آن ها برای آزادی و دموکراسی ارزش و اعتباری قائل نبودند.
• پادشاه ایتالیا به تشویق صاحبان صنایع، زمین داران و نظامیان، که خواستار دولتی مقتدر بودند موسولینی را به نخست وزیری منصوب کرد (۱۹۲۲ م).
• اقدامات موسولینی:

1. موسولینی پس از پیروزی در انتخابات مجلس که در فضایی آکنده از زور، ارعاب و تقلب برگزار شد.
2. در مدت کوتاهی با از بین بردن احزاب رقیب، قدرت را یکپارچه و خود را دوچه، به معنای رهبر،نامید.
3. او نیز همچون سایر دیکتاتور ها به کمک وسایل ارتباط جمعی و شگرد های تبلیغاتی گوناگون، مردم را تحت نظارت و مراقبت کامل حکومت درآورده بود.
4. با استفاده از یک سازمان امنیتی و پلیسی، معترضان و مخالفان را سرکوب می کرد.

• محبوبیت موسولینی در ایتالیا: موسولینی تا حدود زیادی به وعده های خویش درباره کاهش بیکاری و تورم و پایان دادن به اعتصاب ها عمل کرد. از این رو، تا زمانی که ایتالیا درگیر جنگ جهانی دوم نشده بوده، بسیاری از مردم این کشور شیفته وی بودند.

در بُعد روابط خارجی، موسولینی سودای احیای دوباره امپراتوری روم باستان و تسلط بر دریای مدیترانه و شمال آفریقا را در سر می پروراند. تجاوز نظامی این کشور به اتیوپی (۱۹۳۵م) در آفریقا با تکیه بر همین تفکر صورت گرفت.

• شرایط به قدرت رسیدن هیتلر: پس از خاتمه جنگ بین الملل اول، حکومت جمهوری در آلمان شکل گرفت. بسیاری از آلمانی ها از این حکومت به سبب امضای پیمان تحقیر آمیز ورسای و گسترش رکود و بیکاری ناخشنود بودند.
• هیتلر ( ۱۸۸۹ ۱۹۴۵ م) رهبر حزب نازی بود و مهارت فراوانی در برانگیختگی احساسات مردم و جنجال آفرینی داشت.
• وعده های هیتلر: وی با شور و حرارت بسیار مشکلات آلمان را به همراه راه حل های آن توضیح می داد و بر لغو پیمان ورسای و تجدید غرور و اقتدار ملی تأکید می کرد.
• نازی ها: نازی ها همچون فاشیست ها، ملی گرایانی افراطی و نژادپرست بودند و یکی از شعارهای آنان که تاثیر زیادی بر آلمانی ها گذاشت، شعار «آلمان بیدار شو» بود.
• حامیان هیتلر در رسیدن به قدرت: پس از موفقیت نازی ها در انتخابات مجلس، هیتلر با حمایت صاحبان صنایع، اشراف زمین دار و افسران ارتش صدراعظم آلمان شد (۱۹۳۳). 
• اقدامات هیتلر پس از رسیدن به قدرت:

1. با قبضه کامل قدرت، نظام دیکتاتوری تک حزبی را در کشور برقرار کرد و خود را پیشوا خواند.
2. در این زمان، تمام حزب های سیاسی به جز حزب نازی منحل و نیروی پلیس و سازمان های دولتی از افراد غیر نازی پاک سازی شدند.
3. همچنین مسئولیت تأمین امنیت داخلی به عهده سازمان پلیس مخفی مخوفی موسوم به «گشتاپو» گذاشته شد و اردوگاه های کار اجباری برای مخالفان به برپا گردید.

1. ساخت شبکه وسیعی از جاده ها و راه آهن
2. ایجاد مؤسسات عمومی و راه اندازی کارخانه های بزرگ به خصوص صنایع تسلیحاتی از جمله طرح های عمرانی و اقتصادی بود که به اجرا درآمد و به بحران رکود و بیکاری در آلمان پایان داد.
3. در بُعد نظامی نیز هیتلر به سرعت ارتش و تشکیلات نظامی را گسترش داد و به سلاح ها و فناوری های پیشرفته جنگی مجهز کرد.
4. در بُعد روابط خارجی، نازی ها به رهبری هیتلر علاوه بربستن پیمانهای دو و چندجانبه با برخی کشورها برنامه های توسعه طلبانه سرحدی و سرزمینی خود را به پیش بردند.

• انقلاب میجی: ژاپنی ها در نیمه دوم قرن ۱۹ م با عزم و اراده ای محکم به اصلاحات اساسی و اخذ تمدن جدید غربی اقدام کردند. در این دوره، که  به انقلاب میجی معروف گردید، ژاپن از نظر سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی متحول شد.
• تحولات دوره میجی: در چارچوب قانون اساسی جدید، حکومتی مشروطه زمام امور را به دست گرفت و این کشور را به سرعت در مسیر توسعه صنعتی و تحول اقتصاد کشاورزی هدایت کرد.
• نتایج تحولات دوره ی میجی در ژاپن: در نتیجه این تحولات، ۱.ژاپن در ابتدای سده ۲۰ م به کشوری نیرومند تبدیل شد. ۲.سیاست خارجی تهاجمی در پیش گرفت.
• پیروزی ژاپن بر امپراتوری روسیه (جنگ ۱۹۰۴-۱۹۰۵م)، انگیزه و جسارت ژاپنی ها را برای حمله به دیگر کشورها تقویت کرد.
• ژاپن در جنگ جهانی اول به اتفاق مثلث پیوست اما در مقایسه با انگلستان، فرانسه و آلمان زیان عمده ای متحمل نشد و اقتصادش در سال های پس از جنگ همچنان شکوفا بود.
• از آنجا که اقتصاد ژاپن وابسته به واردات مواد خام بود، رشد صنعتی این کشور با قدرت نظامی و دریانوردی ارتباط تنگاتنگی داشت.

در فاصله دو جنگ جهانی، نظامیان هدایت سیاست داخلی و خارجی ژاپن را در اختیار گرفتند و آن را به سمت و سوی توسعه طلبی نظامی سوق دادند. همچنین، به کشورهای همسایه از جمله چین لشکرکشی کردند، از جامعه ملل خارج شدند و به همراه آلمان و ایتالیا کشورهای محور را شکل دادند.

• دولت های محور پیش از جنگ جهانی دوم: ۱- ایتالیا 2- آلمان 3- ژاپن

• در اول سپتامبر ۱۹۳۹ / شهریور ۱۳۱۸، ارتش آلمان برق آسا به لهستان  یورش برد و نیمه غربی کشور را تصرف کرد. بلافاصله انگلستان و فرانسه که با عنوان متفقین شناخته می شدند، به آلمان اعلان جنگ کردند.

• علت حمله هیتلر به شوروی: بن بست جنگ با انگلستان در جبهه غرب، هیتلر را واداشت که جبهه دیگری در شرق بگشاید. از این رو، ارتش نازی با نادیده گرفتن پیمان عدم تجاوز به شوروی، برق اسا به خاک این کشور، که تا آن زمان در جنگ بی طرف مانده بود، هجوم برد (ژوئن 1941).
• عکس العمل ارتش شوروی در مقابل حمله آلمان: ارتش استالین که غافلگیر شده بود، ضربات و تلفات سنگینی را متحمل شد و آلمانی ها تا نزدیکی مسکو پیش رفتند، اما روس ها به خود آمدند و سرسختانه در برابر آلمانی ها مقاومت کردند.
• ایستادگی ارتش شوروی (روس ها) در برابر آلمان ها: آنان با بهره گیری از سرمای زودهنگام زمستان و کمک های تدارکاتی و تسلیحاتی انگلستان و آمریکا، که از طریق خاک ایران به آن ها می رسید، پیشروی نیروهای آلمانی را متوقف و حملات متقابل خود را آغاز کردند. در نتیجه ایستادگی روس ها، ارتش هیتلر از حالت تهاجمی خارج شد و موضع دفاعی گرفت.

• در جنگ جهانی دوم ژاپنی ها عملیات نظامی گسترده ای در شرق و جنوب شرقی آسیا کردند و سرزمین ها و جزایر بسیاری را به تصرف در آوردند.
• حمله ژاپن به ناوگان ایالات متحده آمریکا: ژاپنی ها سرمست از پیروزی ها در شرق و جنوب شرقی آسیا، جسورانه به ناوگان ایالات متحده آمریکا در پرل هاربر واقع در اقیانوس آرام نیز یورش بردند و ضربه سختی به آن زدند.

• چگونگی پایان جنگ: سرانجام، با ورود نیرو های متفقین به برلین، هیتلر خودکشی کرد. ارتش شوروی بخش شرقی و نیروهای انگلیسی و آمریکایی قسمت غربی آلمان را به اشغال خود در آوردند (مه ۱۹۴۵).
• دادگاه نورنبرگ: نیروهای متفقین تعدادی از فرماندهان و سران حکومت نازی را نیز دستگیر و سپس در دادگاه نورنبرگ به عنوان جنایتکار جنگی محاکمه و مجازات کردند.
• پس از به زانو درآمدن نازی ها، جنگ با ژاپن ادامه یافت.
• حمله آمریکا به ژاپن: در حالی که نشانه های شکست و تسلیم شدن ژاپنی ها آشکار شده بود، هواپیماهای آمریکایی دو شهر هیروشیما و ناگاساکی ژاپن را با بمب های اتمی ویران کردند و جنگ جهانی دوم با این حادثه وحاک به پایان رسید (اوت ۱۹۴۵).

• جنگ جهانی دوم مهلک ترین و مخرب ترین رویداد در تاریخ بشر است.
• آثار و نتایج جنگ جهانی دوم: 

1. کشته شدن حدود ۴۰ تا ۵۰ میلیون نفر انسان پراتور این جنگ
2. بسیاری از کشورهای اروپایی و برخی از کشورهای جنوب شرقی آسیا که درگیر جنگ شده بودند، به شدت صدمه دیدند و آسیب های اقتصادی فراوانی به آنها رسید.
3. گرسنگی، بیماری های مسری، آوارگی و اختلال های روحی و روانی نیز از دیگر مصیبت های ناشی از جنگ بود.

• تلفات روسیه و آلمان در این جنگ بیش از سایر کشورها بود.

• وقتی جنگ جهانی دوم در گرفت، دولت ایران اعلام بی طرفی کرد.
• روابط ایران و آلمان همزمان با جنگ جهانی دوم: در آن زمان، کشور ما روابط بازرگانی گسترده ای با آلمان داشت و تعداد زیادی از کارشناسان (تکنسین های) آلمانی در ایران مشغول کار بودند.
• اعتراض حکومت رضاشاه: تلاش های انگلستان برای جلوگیری از دادوستد آلمان با کشورهای بی طرف، اعتراض حکومت رضاشاه را برانگیخت و باعث شد که ایران از طریق شوروی به تجارت با آلمان ادامه دهد.
• اتحاد شوروی و انگلستان در جنگ دوم جهانی در مقابل ایران: با حمله هیتر به شوروی (ژوئن ۱4۹۱/تیر ۱۳۲۰) معادله جهانی به زیان ایران به هم خورد و یک بار دیگر، شوروی و انگلستان علیه میهن ما متحد شدند. در پی هجوم ارتش نازی به خاک شوروی، حفاظت از منابع نفت باکو برای روس ها و منابع نفت جنوب ایران برای انگلیسی ها اهمیت حیاتی یافت. از سوی دیگر، خاک ایران مناسب ترین مسیر برای رساندن کمک های تسلیحاتی و تدارکاتی متفقین به نیروهای شوروی بود.
• علت اشغال ایران در جنگ جهانی دوم: در حالی که ارتش آلمان در خاک شوروی به سوی ایران پیشروی می کرد، دولت های شوروی و انگلستان از حکومت ایران خواستند که آلمانی ها را اخراج کند و به اقدامات خصمانه علیه هیتلر دست بزند، چون حکومت رضاشاه به این درخواست توجهی نکرد، نیرو های شوروی و انگلستان در سوم شهریور 1320 (اوت 1941) از شمال و جنوب به ایران هجوم آوردند.ارتش ایران مقاومتی نکرد و به سرعت تسلیم شد.
• پس از اشغال ایران توسط نیروهای متفقین، رضاشاه به نفع پسرش، محمدرضا وادار به کناره گیری از سلطنت شد و به جزیره موریس در جنوب
  اقیانوس هند تبعید گردید.

• توافق های سران متفقین پس از جنگ جهانی دوم: 

1. شوروی تسلط سیاسی نظامی خود را بر اروپای شرقی اعمال کرد.
2. آلمان نیز به دو بخش شرقی و غربی تقسیم شد؛ روس ها نیمه شرقی و
3. نمایندگان ۵۰ کشور در شهر سان فرانسیسکوی آمریکا گرد هم آمدند و درباره تأسیس سازمانی جهانی با عنوان ملل متحد به توافق رسیدند.

• تشکیل سازمان ملل متحد: نمایندگان ۵۰ کشور در شهر سان فرانسیسکوی آمریکا گرد هم آمدند و درباره تأسیس سازمانی جهانی با عنوان ملل متحد که مسئولیت صلح و همکاری میان کشور ها را عهده دار شود، به توافق رسیدند (آوریل تا ژوئن 1945)

• تقسیم جهان بعد از جنگ جهانی دوم: پس از جنگ جهانی دوم، آمریکا با تکیه بر قدرت سیاسی، اقتصادی و نظامی فزاینده خود رهبری جهان غرب یا کشورهای دارای نظام سرمایه داری (بلوک غرب) را بر عهده گرفت. شوروی نیز رهبر کشورهای کمونیستی (بلوک شرق) شد..
• عصر جنگ سرد: اتحاد و همکاری شوروی با دیگر قدرت های متفق در زمان جنگ جهانی دوم به سبب ضرورت مقابله با دشمن مشترک، یعنی فاشیسم و نازیسم، صورت گرفته بود. از این رو، با از میان رفتن دشمن مشترک، رقابت و بی اعتمادی شدیدی میان شوروی و کشورهای اقماری آن از یک سو، و آمریکا و کشورهای تحت حمایت آن از سوی دیگر در گرفت و تا سقوط دیوار برلین و فروپاشی نظام کمونیسم ادامه یافت (۱۹۸۹) م). این دوره از تاریخ به عصر جنگ سرد معروف شده است.
• ویژگی های جنگ سرد:

1. مسابقه های تسلیحاتی و علمی
2. برقراری اتحادها و پیمان های سیاسی نظامی مانند ناتو و ورشو
3. جنگ تبلیغاتی شدید
4. رقابت های اقتصادی
5. پرهیز از برخورد نظامی مستقیم با یکدیگر پرهیز می کردند.

• بازسازی و رونق اقتصادی اروپا: جنگ بخش وسیعی از اروپا را ویران و اقتصاد آن را نابود کرد اما کشورهای اروپای غربی پس از پایان جنگ بی درنگ باکارسخت، برنامه ریزی مؤثر و هوشمندانه، انجام دادن اصلاحات اجتماعی و دریافت کمک های اقتصادی از آمریکا، بازسازی را آغاز کردند و به سرعت در مسیر رشد و رونق علمی، فناوری و اقتصادی قرار گرفتند؛ از جمله، آلمان غربی در کمتر از ۲۰ سال به قدرت صنعتی و اقتصادی بزرگی در جهان تبدیل شد. از نظر سیاسی نیز دموکراسی توسعه پیدا کرد و حکومت های آزاد و مردمی گسترش یافتند.

• ژاپن، صنعتی ترین کشور آسیا، پس از شکست در جنگ جهانی دوم به اشغال آمریکا درآمد.
• عوامل موفقیت ژاپن پس از جنگ جهانی دوم: قانون اساسی جدید آن کشور، دموکراسی را تقویت و قدرت سیاسی را از اختیار امپراتور و فرماندهان نظامی خارج کرد و به نمایندگان منتخب ملت سپرد. ژاپنی ها نیز با سخت کوشی و برنامه ریزی دقیق به موفق ترین قدرت پیشرو اقتصادی در جهان تبدیل شدند.
• یکی از تحولات مهم جهان پس از جنگ جهانی دوم، به قدرت رسیدن کمونیست ها در چین بود.
• چگونگی تأسیس جمهوری خلق چین: پس از شکست و تسلیم ژاپن، جنگ داخلی در چین میان ملی گرایان و کمونیست ها شدت گرفت. در این میان، آمریکا از ملی گرایان و شوروی از کمونیست ها پشتیبانی می کردند. سرانجام، کمونیست ها به رهبری مائو بر ملی گراها پیروز شدند و جمهوری خلق چین را تأسیس کردند.
• حکومت و حزب کمونیست چین با وجود داشتن رابطه دوستانه با حکومت و حزب کمونیست شوروی، همواره سیاستی مستقل را دنبال کرده است.

با پایان گرفتن جنگ جهانی دوم، فریاد استقلال طلبی و مخالفت با استعمار در بسیاری از کشورهای مستعمره بلند شد.

• قیام های استقلال طلبی: در هندوستان حزب کنگره ملی به رهبری مهاتما گاندی انگلستان فرسوده و زخم خورده از دو جنگ جهانی به ناچار تسلیم کرد (1947 م) جنبش های استقلال طلبانه در جنوب شرقی آسیا و قاره آفریقا عمدتاً به نحو مسالمت آمیزی به وقوع پیوستند و در کمتر از یک دهه (۱۹۵۵ ۱۹۶۵م) بیش از ۳۰ کشور مستقل آسیایی و آفریقایی از مستعمره های اروپاییان سر برآوردند. در الجزایر، دولت فرانسه تلاش کرد با استفاده از نیروی نظامی، جنبش استقلال خواهی را سرکوب کند اما مردم آن کشور پس از سال ها مبارزه سخت بر استعمار پیروز شدند و به استقلال دست یافتند (۱۹۶۲ م).

• اشغال کشور مسلمان فلسطین و تأسیس رژیم غاصب اسرائیل یکی از مسائل مهم منطقه خاورمیانه و جهان اسلام در سده ۲۰ م است.
• چگونگی تشکیل دولت اسراییل:

- مهاجرت گروه های کوچکی از یهودیان به فلسطین در اوایل دهه ۱۸۸۰م آغاز شد.

- انگلستان در سال ۱۹۱۷ م صدور اعلامیه بالفور نظر مساعد خود را با ایجاد سرزمین یهودی در فلسطین اعلام کرد.

- در دوران قیمومیت انگلستان بر فلسطین در سال های پس از جنگ جهانی اول، یهودیان بیشتری به این کشور مهاجرت کردند و با خرید و تصرف زمین های وسیع، بر اقتصاد آنجا مسلط شدند. 

- پس از آنکه سازمان ملل متحد پیشنهاد تقسیم سرزمین فلسطین به دو کشور یهودی و عربی را تصویب کرد، دولت صهیونیستی اسرائیل شک لگرفت ( ۱۹۴۸ م).

• مبارزات ضد اسراییل: با تشکیل دولت اسرائیل، مردم  فلسطین مبارزه برای آزادی سرزمین خویش را از اشغال صهیونیست ها آغاز کردند. برخی از کشورهای عرب، مانند مصر، سوریه و اردن، در حمایت از فلسطینیان با اسرائیل که مورد حمایت دولت های غربی به خصوص آمریکا و انگلستان بودند، وارد جنگ شدند اما شکست خوردند.
• پیمان های صلح با اسراییل: انور سادات، رئیس جمهور مصر، نخستین رئیس یک کشور عرب و مسلمان بود که با وساطت آمریکا با اسرائیل پیمان صلح امضا کرد. بعدها ياسر عرفات، رئیس سازمان آزادی بخش فلسطین، نیز به روند سازش پیوست.
• با این حال، قيام فلسطینیان علیه صهیونیست ها به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران باقوت و قدرت ادامه دارد.

• با پیشرفت و گسترش صنعت در یک صد و پنجاه سال اخیر، نفت به عنوان مهم ترین منبع تأمین انرژی اهمیت فوق العاده ای یافت.
• جنگ های جهانی اول و دوم اهمیت و ارزش دسترسی به منابع نفت و تسلط بر آن را بیش از گذشته برای سیاستمداران و رهبران کشورهای قدرتمند آشکار ساخت.
• در اوایل سده 20 م، کشف منابع نفت در منطقه خاورمیانه توجه کشورهای استعمارگر و صاحبان صنایع بزرگ را بیش از گذشته به این منطقه و از جمله کشور ما که سومین ذخایر نفت جهان را دارد، جلب کرد.
• دست یافتن به طلای سیاه در ایران نیز باعث تغییر و تحولاتی بنیادین در امور اقتصادی، سیاسی و اجتماعی شد.

• قرارداد دارسی: در زمان مظفر الدین شاه، امتیاز کشف و استخراج نفت و گاز در سرتاسر ایران به مدت 60 سال به یک سرمایه دارانگلیسی به نام ویلیام ناکس دارسی واگذار شد (1280 ش/ 1901 م)  در مقابل، او تعهد کرد که ۲۰ هزار لیره نقد، ۲۰ هزار لیره به شکل سهام و ۱۶ درصد سود خالص سالانه به دولت ایران پرداخت کند.
• فعالیت های انگلیسی ها برای یافتن منابع نفت در مناطق مختلف ایران، با فوران نخستین حلقه چاه نفت در منطقه مسجدسلیمان به نتیجه رسید (۱۲۸۷ش/ ۱۹۰۸ م) پس از آن، شرکت جدیدی به نام شرکت نفت پارس و انگلیس تشکیل شد.
• اقدامات شرکت نفت پارس و انگلیس:

1. این شرکت چاه های زیادی در منطقه مسجدسلیمان حفر کرد
2. خط لوله ای هم از آنجا تا آبادان کشید.

• چگونگی تسلط کامل انگلستان بر نفت ایران: دولت انگلستان پس از آنکه از ارزش منابع عظیم نفت ایران و اهمیت آن برای نیروی دریایی خوداگاه شد، ۵۱ درصد سهام شرکت نفت پارس و انگلیس را خریداری کرد و حق نظارت کامل بر آن شرکت را به دست آورد ( ۱۹۱۴ م). بدین گونه این شرکت به بازوی پرقدرت اقتصادی و سیاسی دولت انگلیس تبدیل شد.
• علت لغو یک طرفه قرارداد دارسی توسط رضاشاه: پس از انقلاب مشروطه، همواره میان دولت ایران و انگلیس اختلافات دامنه داری درباره نحوه عملکرد شرکت نفت ایران و انگلیس و پرداخت سهم ایران وجود داشت.
• نتیجه ی قرارداد 1312 (1933): در قرارداد جدید، سهم ایران نسبت به قرارداد قبلی اندکی افزایش یافت و منطقه جغرافیایی قرارداد به میدان های نفتی شناخته شده جنوب کشور محدود گردید، اما در عوض، ۳۰ سال به مدت قرارداد افزوده شد.

• اقدامات نیروهای متفقین در شهریور ۱۳۲۰:

1. برکناری و تبعید رضاشاه از کشور
2. کنترل مستقیم راه های خلیج فارس به مرز های شوروی و حفاظت از چاه ها و تأسیسات نفت جنوب را به دست گرفتند.
3. آنان همچنین برخی از شخصیت های ایرانی هوادار دولت های محور و تعدادی از آلمانی های فعال در ایران را بازداشت کردند.

• وعده های متفقین پس از اشغال ایران در شهریور ۱۳۲۰: متفقین ضمن تأکید بر اینکه در اداره امور کشور مداخله نخواهند کرد، تمامیت ایران را تضمین کردند و وعده دادند که ظرف شش ماه پس از پایان جنگ، نیروهایشان را از ایران بیرون خواهند برد.
• عوامل اعتراض های خیابانی متعدد پس از اشغال ایران توسط متفقین در شهریور ۱۳۲۰: کمبود و گرانی مواد غذایی و به ویژه نان در زمان جنگ جهانی دوم
• اقدامات محمدرضا شاه پهلوی در ابتدای سلطنتش برای تحکیم قدرتش:

1. از جمله هنگام ادای سوگند در مجلس شورای ملی سوگند خورد که مطابق قانون اساسی به عنوان یک پادشاه مشروطه فقط سلطنت کند نه حکومت.
2. او همچنین املاکی را که پدرش تصرف کرده بود، در اختیار دولت گذاشت تا آن ها را به صاحبانشان بازگرداند.
3. علاوه بر این، به مراجع تقلید اطمینان داد که حجاب را محدود یا ممنوع نخواهد کرد.

در فاصله سال های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲،

1. شاه فقط بر ارتش مسلط بود و نظارت و قدرت اداری و اجرایی کشور در اختیار مجلس شورای ملی و هیئت دولت بود
2. اعیان و اشراف زمین دار و غیر زمین دار در مجلس، کابینه و در سطح محلی، قدرت و نفوذ زیادی داشتند .
3. در این دوره، مطبوعات و احزاب نیز به صورت گسترده و با شور و شوق فراوان فعالیت می کردند و نقش مؤثری در تحولات سیاسی و اجتماعی داشتند.

• در دوران اشتغال ایران، دولت های آمریکا و شوروی برای کسب امتیاز استخراج نفت در مناطقی که در خارج از محدوده قرارداد ۱۳۱۲ ش / ۱۹۳۳ م ایران و انگلیس قرارداشتند، از جمله نفت شمال، به شدت با هم رقابت می کردند.
• مهم ترین اقدام مجلس در هنگام رقابت شدید آمریکا و شوروی برای کسب امتیاز استخراج نفت: شورای ملی (دوره چهارده) به پیشنهاد دکتر محمد مصدق طرحی را به تصویب رساندند که دولت را از مذاکره و انعقاد قرارداد با کشورهای خارجی در خصوص نفت ایران بدون تأیید و تصویب مجلس منع  می کرد(1323 ش).
• سیاست موازنه منفی و موازنه ی مثبت: این مصوبه در حکم اتخاذ سیاست «موازنه منفی» یعنی ایستادگی در برابر امتیاز خواهی دولت های سلطه جو، بود و دقیقاً خلاف سیاست «موازنه ی مثبت» تلقی می شد، که تسلیم شدن در برابر قدرت های بزرگ و اعطای امتیاز به آن ها را توصیه می کرد.
• اقدام احمد قوام برای خروج نیروهای شوروی از ایران و نتیجه ی آن: پس از پایان جنگ جهانی دوم، شوروی نمی خواست بدون گرفتن امتیاز، نیروهایش را از ایران خارج کند؛ از این رو، احمد قوام (قوام السلطنه) نخست وزیر وقت، طی موافقت نامه ای امتیاز نفت شمال را به شوروی واگذار کرد . لازم بود این موافقت نامه به تأیید و تصویب مجلس شورای ملی برسد، اما نمایندگان مجلس نه تنها موافقت نامه مذکور را رد کردند بلکه واگذاری هرگونه امتیاز استخراج نفت و مشتقات آن را به خارجی ها ممنوع کردند.

عکس العمل نمایندگان مجلس به اعطای امتیاز نفت شمال: نمایندگان مجلس شورای ملی در مخالفت با اعطای امتیاز نفت شمال به شوروی، دولت را مکلف ساختند که برای گرفتن تمامی حقوق ملی در موضوع نفت جنوب، مذاکره کند و اقدامات لازم را انجام (مهر ۱۳۲۶) این اقدام به معنای اعلام نارضایتی رسمی و علنی از قرارداد نفتی ایران با انگلستان (قرارداد ۱۹۳۳ م / ۱۳۱۲ ش) و تلاش برای تجدید نظر در آن به حساب می آمد. سپس، اعتراض به این قرارداد و انتقاد از آن در محافل سیاسی و مطبوعاتی ایران آغاز شد.

• چگونگی امضای قرارداد الحاقی: پس از مذاکراتی که میان نماینده دولت ایران و نماینده شرکت نفت ایران و انگلیس با هدف بازنگری در قرارداد نفت جنوب و تأمین منافع ایران صورت گرفت، قرارداد الحاقی تدوین و  امضا شد.
• علل مخالفت نمایندگان مجلس با آن: این قرارداد معاهده نفتی ۱۳۱۲ ش را اندکی تعدیل کرد اما بازهم تامین کننده حقوق و منافع کشور ما نبود. به همین سبب، معدودی از نمایندگان مجلس شورای ملی که مخالف قرارداد بودند، مانع رای گیری درباره آن شدند.
• در مجلس شانزدهم نیز اقلیتی از نمایندگان عضو جبهه ملی به رهبری دکتر مصدق با مخالفت مؤثر خود از تصویب قرارداد الحاقی جلوگیری کردند.
• علل مهم مخالفت با قرارداد الحاقی گس گلشائیان:
• نادیده گرفتن حقوق مادی مردم ایران
• نقض حاکمیت ملی و استقلال کشور
• مشروعیت بخشیدن به تسلط بیگانگان بر منابع و صنعت نفت

• نمایندگان مخالف قرارداد الحاقی در مجلس شانزدهم، ضمن مخالفت با این قرارداد، طرح ملی شدن صنعت نفت ایران را پیشنهاد کردند.
• مخالفان قرارداد الحاقی: این طرح با استقبال گسترده شخصیت ها، قشرها و گروه های مختلف سیاسی، ملی و مذهبی روبه رو شد و بسیاری از مطبوعات نیز از آن پشتیبانی کردند. 
• اقدام آیت الله کاشانی در حمایت از ملی شدن نفت: آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی، که سابقه ی طولانی در مبارزه با استعمار انگلستان داشت، با جدیت تمام از جنبش ملی شدن صنعت نفت حمایت کرد. وی در اعلامیه ای، مبارزه برای ملی شدن نفت را تکلیف دینی و وطنی ملت ایران برشمرد و تعدادی از علما نیز نظر او را تایید کردند.
• عکس العمل انگلستان و جبهه ی مخالف برای جلوگیری از ملی شدن نفت: در جبهه مقابل نیز انگلستان و عوامل داخلی اش برای حفظ منافع استعماری خود و جلوگیری از دستیابی ملت ایران به حقوق خویش به تکاپو افتادند. سپهبد حاجیعلی رزم آرا در مقام نخست وزیر (تیر تا اسفند 1329) از سیاست انگلستان جانب داری می کرد و با ملی شدن صنعت نفت به شدت مخالف بود. 

• چگونگی ملی شدن نفت: پس از اعدام انقلابی رزم آرا به دست خلیل طهماسبی یکی از اعضای جمعیت فداییان اسلام (16 اسفند) مهم ترین مانع بر سر راه ملی شدن صنعت نفت برداشته شد. چند روز بعد از آن، نخست مجلس شورای ملی (24 اسفند 1329) و سپس مجلس سنا در 29 اسفند  طرح ملی شدن صنعت نفت را تصویب کردند و جنبش ضد استعماری ملت ایران در گام نخست به پیروزی رسید.
• عوامل موثر بر خیزش مردم ایران در نهضت ملی شدن نفت:

1. پیروزی جنبش های ضد استعماری مردم هندوستان علیه انگلستان به عنوان استعمار پیر
2. موفقیت حرکت های استقلال طلبانه در برخی از کشورهای آسیایی و آفریقایی

• حامیان مصدق در رسیدن به نخست وزیری: در اردیبهشت 1330، دکتر مصدق با حمایت گسترده افکار عمومی، اتحاد و همکاری تنگاتنگ نیروهای ملی و مذهبی و پشتیبانی قاطع آیت الله کاشانی، نخست وزیر شد تا قانون ملی شدن صنعت نفت و خلع ید از شرکت نفت ایران و انگلیس را با قاطعیت به اجرا در آورد.
• اقدام مهم مصدق برای اجرای قانون ملی شدن نفت: دولت دکتر مصدق پس از روی کار آمدن، بی درنگ هیئتی را به ریاست مهندس مهدی بازرگان به خوزستان فرستاد تا مراکز و تاسیاست نفتی را از حوزه اختیار شرکت نفت ایران و انگلیس خارج کند.
• اجرای قانون ملی شدن نفت نقطه عطفی در تاریخ معاصر و مبارزه مردم ایران برای رهایی از سلطه استعمار و نجات سرمایه های ملی از تسلط بیگانگان به شمار می رود.

• اقدامات سیاسی، اقتصادی و نظامی انگلستان برای ممانعت از ملی شدن نفت:

1. تحریک کارگران صنعت نفت به اعتصاب گسترده از طریق منع شرکت نفت ایران و انگلیس از پرداخت فوق العاده دستمزد آنان؛
2. فرستادن کشتی های جنگی خود به خلیج فارس و بنادر ایران و تهدید نظامی؛
3. طرح شکایت از ایران در مجامع بین المللی؛
4. تهدید اقتصادی ایران با تعطیلی شعب بانک انگلیس، خارج کردن سرمایه های شرکت نفت و تحریم خرید نفت.

• عکس العمل دولت دکتر مصدق برای مقابله با تهدیدها و تحریم های اقتصادی و نتیجه آن: دولت دکتر مصدق برای مقابله با تهدیدها و تحریم های اقتصادی انگلستان، برنامه اقتصاد بدون نفت را اجرا کرد. دکتر مصدق که خود حقوقدان بود، با حضور در مجامع بین المللی از حقانیت ملت ایران دفاع می کرد. نتیجه: دفاع منطقی و مستدل نخست وزیر و وکلای حقوقی ایران باعث شد که شورای امنیت سازمان ملل متحد و سپس دیوان بین المللی لاهه به سود کشور ما رای صادر کنند.
• علت قطع رابطه سیاسی دولت ایران پس از ملی شدن نفت با لندن: دولت ایران پس از پیروزی در در دادگاه لاهه، از انگلستان خواست که بدهی های شرکت نفت و خسارت های ناشی از تاخیر و غیره را بپردازد و چون دولت انگلیس این تقاضا را نپذیرفت، اقدام به قطع رابطه سیاسی با لندن کرد.

• علت استعفای مصدق از نخست وزیری: در تیر 1331 دکتر مصدق برای کاستن از نفوذ و قدرت دربار و مقابله با کارشکنی های آن در اداره امور کشور، از محمدرضا شاه پهلوی خواست که اختیار وزارت جنگ و فرماندهی ارتش را به او بسپارد و چون شاه با این تقاضا مخالفت کرد، از مقام خود استعفا نمود. شاه نیز بی درنگ احمد قوام را مامور تشکیل دولت کرد. 
• علت استعفای مصدق از نخست وزیری، رهبر قیام و نتیجه: پاسخ خلاصه:

- علت: استعفای مصدق از نخست وزیری - رهبر قیام: آیت الله کاشانی - نتیجه: کناره گیری قوام و دکتر مصدق دوباره نخست وزیر شد و وزارت جنگ به فرماندهی نیروهای مسلح را در اختیار گرفت. همچنین، شاه را از برقراری ارتباط مستقیم با سفرای خارجی منع کرد.

• نهضت ملی شدن صنعت نفت با اتحاد و یکپارچگی احزاب و گروه های سیاسی و مذهبی مختلف و بر محور مبارزه با استعمار انگلیس آغاز شد.
• عوامل بروز اختلاف و تفرقه در نهضت ملی شدن نفت و نتیجه آن: بر اثر غلبه روحیه لجاجت، خودمحوری،قدرت طلبی، و منفعت جویی های فردی و گروهی به تفرقه و دشمنی تبدیل شد. - نتیجه اینکه اهداف نهضت ملش شدن نفت به فراموشی سپرده شد.
• اقدامات دشمنان برای نابودی دولت مصدق: دشمنان خارجی و عوامل داخلی آنان با بهره گیری از تداوم و گسترش اختلاف و نزاع میان دکتر مصدق و آیت الله کاشانی و یاران و نزدیکان این دو شخصیت ملی و مذهبی، بر تلاش هایشان برای نابودی نهضت و سرنگونی دولت دکتر مصدق افزودند. 

• سیاست آمریکا در قبال دولت مصدق: در این زمان، دکتر مصدق امیدوار بود که دولت آمریکا در ماجرای نفت از ایران پشتیبانی کند اما آمریکا که از زمان جنگ جهانی دوم سیاست فعالی را درباره ایران در پیش گرفته بود، سرانجام از دولت انگلستان جانب داری کرد و با آن کشور در براندازی دولت مصدق متحد شد.
• طراحی کودتای 28 مرداد حاصل توافق آمریکا و انگلیس بود.
• زمینه های انجام کودتا علیه مصدق:

1. توافق دولت انگلیس و آمریکا، سرنگونی دولت مصدق و انتصاب سرلشکر فضل الله زاهدی به نخست وزیری
2. بر اساس طرح مشترک انگلیس و آمریکا، ایجاد آشوب های خیابانی در ایران و به راه انداختن جنگ روانی علیه مصدق در مطبوعات در دستور کار شبکه جاسوسی دو کشور قرار گرفت.
3. علاوه بر آن، طراحان کودتا از طریق اشرف پهلوی و جنرال نورمن شوارتسکف آمریکایی، محمدرضا پهلوی را که در ابتدا در پذیرش کودتا مردد بود، متقاعد کردند که با کودتا موافقت کند.
4. با ورود مامور ویژه سیا به ایران در اواسط تیر 1332 و ملاقات او با فضل الله زاهدی، مقدمات اجرای کودتا فراهم شد.

• چگونگی انجام کودتای 28 مرداد: سرانجام، با نقشه و حمایت سیاسی و مالی دولت های انگلستان و آمریکا و عوامل داخلی آنان، در 28 مرداد 1332 واحدهایی از ارتش به فرماندهی فضل الله زاهدی علیه دولت دکتر مصدق اقدام به کودتا کردند. کودتا چیان که از پشتیبانی سازماندهی شده گروه هایی از طرفداران شاه و در بار ا برخوردار بودند، مراکز مهم دولتی را در پایتخت تسخیر و دولت دکتر مصدق را سرنگون کردند.
• نتایج کودتای 28 مرداد 1332:

1. زاهدی نخست وزیر شد و اعلام حکومت نظامی کرد.
2. دکتر مصدق و تعدادی از همکاران و یاران نزدیکش دستگیر و سپس محاکمه شدند.
3. احزاب و گروه های سیاسی و روزنامه های مخالف، غیرقانونی اعلام شدند و منحل گردیدند.

یک سال و اندی پس از کودتای 28 مرداد، حکومت پهلوی با انگلستان و آمریکا درباره مسئله نفت به توافق رسید و به موجب قراردادی، تولید و فروش نفت ایران را به کنسرسیومی از شرکت های نفتی انگلیسی، آمریکایی، هلندی و فرانسوی واگذار کرد. نتیجه: بر اساس این قرارداد مقرر شد که کنسرسیوم به مدت 25 سال نفت ایران را استخراج کند و به فروش برساند و در مقابل، نیمی از سود خالص خود را به کشور ما بپردازد.

• نهضت مقاومت ملی و مهم ترین اقدام آنان: با وجود جو سرکوب و اختناق پس از کودتا، گروهی از شخصیت های ملی و مذهبی و از جمله تعدادی از استادان دانشگاه تشکلی به نام نهضت مقاومت ملی را پایه گذاری کردند و با قرارداد جدید نفتی به مخالفت برخاستند که منجر به اخراج شماری از آنان از دانشگاه شد. آیت الله کاشانی نیز به این قرارداد اعتراض کرد.
• روز دانشجو: در 16 آذر 1332 گروهی از دانشجویان دانشگاه تهران در اعتراض به برقراری روابط سیاسی مجدد با انگلستان و سفر معاون رئیس جمهور آمریکا (ریچارد نیکسون) به ایران تظاهرات کردند که در جریان آن سه تن از دانشجویان به شهادت رسیدند.

• چگونگی فراهم شدن زمینه تسلط بر ایران و حفظ و تقویت حکومت پهلوی: در سال های پس از کودتای 28 مرداد 1332 تا اوایل دهه  1340 دولت آمریکا با وادار کردن حکومت پهلوی به اجرای برنامه های پیشنهادی خود، زمینه تسلط بر ایران و حفظ و تقویت این حکومت را فراهم کرد.
• برنامه های آمریکا برای زمینه تسلط بر ایران و حفظ و تقویت حکومت پهلوی:

1. پیوستن ایران به پیمان بغداد (سنتو)
2. تاسیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک)
3. اعطای کمک های نظامی و مالی به ایران
4. اجرای بعضی اصلاحات در کشور ما.

• اهداف آمریکا از اجرای برنامه های زمینه تسلط بر ایران و حفظ و تقویت حکومت پهلوی: اهداف آمریکا از اجرای برنامه های زمینه تسلط بر ایران و حفظ و تقویت حکومت پهلوی
• نخستین مرحله برنامه های  اصلاحی با عنوان اصلاحات ارضی در سال 1340، در زمان نخست وزیری علی امینی آغاز شد.

• زمینه اجرای اصلاحات در سال 1340: با رحلت آیت الله بروجردی در فروردین 1340، شاه فرصت را برای ادامه اصلاحات در ایران مناسب دید.
• علت برکناری علی امینی از نخست وزیری و جانشین وی: رقابت شاه و علی امینی، نخست وزیر وقت، سرانجام به برکناری امینی انجامید و امیر اسدالله عَلَم که مورد اعتماد شاه بود، نخست وزیر و مامور اجرای اصلاحات شد.
• در آغاز، اصلاح قانون انتخابات انجمن های ایالتی و ولایتی در دستور کار دولت علم قرار گرفت.
• با تصویب نامه هیئت دولت، تغییرات زیر در قانون انتخابات انجمن های ایالتی و ولایتی ایجاد شد:

الف) برداشتن دو قید مسلمان بودن و مرد بودن از شرایط انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان

ب) حذف قید سوگند خوردن به قرآن مجید و تبدیل آن به سوگند خوردن به کتاب آسمانی

• اصول شش گانه انقلاب سفید: در ادامه اجرای اصلاحات، شاه اصول شش گانه ای را با عنوان انقلاب سفید مطرح کرد و آن را به تصویب دولت رساند. این اصول با تبلیغات فراوان، در بهمن 1341 به همه پرسی گذاشته شد و مورد استقبال دولت های آمریکا، انگلستان و شوروی قرار گرفت.

• اولین مرحله فعالیت سیاسی و مبارزه امام خمینی با اعتراض به تصویب نامه انتخابات انجمن های ایالتی و ولایتی آغاز شد.
• هدف امام از مخالفت با انجمن های ایالتی و ولایتی: در دیدگاه حضرت امام، این تصویب نامه موجب تضعیف اسلام و افزایش حضور بهائیان در حکومت می شد. از این رو، ایشان پس از رایزنی با علمای بزرگ قم با آن به مخالفت پرداخت و دولت را مجبور به لغو آن کردند.
• عکس العمل امام و روحانیت در مقابل همه پرسی انقلاب سفید: پس از مطرح شدن انقلاب سفید و همه پرسی آن، امام خمینی و تعدادی از علما، نخست از شاه در این باره توضیح خواستند اما با بی اعتنایی و توهین او مواجه شدند. پس با انتشار اعلامیه ای همه پرسی فرمایشی را غیرقانونی اعلام کردند. بیشتر مراجع دینی نیز به دعوت امام خمینی همه پرسی را تحریم کردند. در تهران و قم تظاهرات گسترده ای برپا شد و رژیم پهلوی با استفاده از نیروی نظامی، قیام مردم تهران و قم را سرکوب کرد.

امام خمینی به همراه مراجع دیگر، در اعتراض به عملکرد حکومت، عید نوروز 1342 را عزای عمومی اعلام کردند و به افشای اقدامات شاه پرداختند. اوج این حرکت اعتراضی در مدرسه فیضیه قم اتفاق افتاد که با یورش ماموران حکومتی به خشونت کشیده شد. در حمله ماموران به مدرسه فیضیه قم و مدرسه طالبیه تبریز تعدادی از طلاب شهید و مجروح شدند. به دنبال این جنایت، امام خمینی، در سخنرانی خود خطاب به شاه، او را به طور مستقیم سرزنش کردند و تقیه و سکوت در مقابل ظلم حکومت را حرام دانستند.

• نکات مهم امام به سخنرانان مذهبی در خرداد 42 و عکس العمل رژیم: خطر اسرائیل را برای مردم توضیح دهند و آسیب های وارد شده بر جامعه اسلامی و مراکز دینی را بازگو کنند. در مقابل، حکومت هم سخنرانان مذهبی را ملزم کرد که علیه شاه و اسرائیل چیزی نگویند.
• سخنرانی امام: برخلاف تصور و خواست حکومت، مردم در عاشورای این سال با سر دادن شعارهایی حمایت خود را از امام خمینی علنی ساختند. با وجود محدودیت های امنیتی، امام خمینی طی نطقی در عصر عاشورا در قم، شخص شاه را مخاطب قرار دادند و از تسلط آمریکا و اسرائیل بر حکومت پهلوی پرده برداشتند.
• قیام پانزده خرداد 42: این سخنرانی باعث خشم رژیم و دستگیری و انتقال امام به تهران شد. خبر دستگیری امام مردم و روحانیون و مراجع را به واکنش واداشت. اعتراضات زیادی در شهرهای مختلف ایران برپا شد؛ مردم در قم، تهران و ورامین به خاک و خون کشیده شدند و به دنبال آن عده ای از مبارزان زندانی، اعدام و یا تبعید شدند.
• نتایج قیام پانزده خرداد:

1. هدف مبارزه تغییر کرد و سرنگونی رژیم پهلوی هدف نهایی مبارزان شد.
2. حضور امام خمینی در صحنه مبارزه موجب شد بسیاری از روحانیون به مبارزات سیاسی روی بیاورند.
3. علاوه بر روحانیون و دانشگاهیان، اقشار دیگری از جامعه نیز به جمع مبارزان پیوستند.
4. رهبری امام خمینی به عنوان مرجع دینی برجسته تر شد و مبارزان به نقش و قدرت مذهب در این زمینه توجه بیشتری نشان دادند.

• بازگشت امام به تهران: امام خمینی در پی اعتراض مردم و علمای دینی، پس از تحمل ده ماه زندانی و حصر آزاد شدند. حضور دوباره ایشان در قم مبارزان را به ادامه مبارزه امیدوار کرد.
• تصویب کاپیتولاسیون: پس از آنکه دو مجلس سنا و شورای ملی قانون مصونیت قضایی و سیاسی اتباع آمریکایی مقیم ایران (کاپیتولاسیون) را تصویب کردند، بار دیگر انتقاد از رژیم بالا گرفت. بر اساس توافقنامه بین المللی وین، ماموران سیاسی یک کشور در کشور دیگر از معصونیت سیاسی و قضایی برخوردارند. با تصویب قانون کاپیتولاسیون، مستشاران نظامی آمریکا و خانواده های آنان نیز در ایران از مصونیت سیاسی و قضایی برخوردار شدند.
• سخنرانی در مقابل تصویب کاپیتولاسیون و تبعید امام: امام خمینی در سخنرانی پرشوری به تصویب این قانون اعتراض کردند(4 آبان 1343). مخالفت صریح امام با قانون مذکور، حکومت پهلوی را چنان به وحشت انداخت که ایشان را در سحرگاه 13 آبان 1343 در قم دستگیر و به کشور ترکیه تبعید کرد. محل تبعید امام یازده ماه بعد تغییر یافت و ایشان از ترکیه به عراق فرستاده شدند.

• وضعیت رژیم پهلوی پس از تبعید امام خمینی: پس از تبعید امام خمینی و سرکوب شدید مخالفان، اوضاع سیاسی آرامتر شد. همچنان با بهبود وضع اقتصادی در دوران طولانی نخست وزیری امیر عباس هویدا، حکومت پهلوی برای تقویت و تحکیم پایه های اقتدار خود به اقداماتی نمایشی دست زد.
• فعالیت های فرهنگی رژیم پهلوی بعد از تبعید امام: در زمینه فرهنگی نیز رژیم پهلوی کوشید میان فرهنگ ایرانی و فرهنگ اسلامی تقابلی مصنوعی ایجاد کند. پیرو همین سیاست و به بهانه ناهمخوانی تاریخ هجری شمسی با فرهنگ ایرانی، تاریخ شاهنشاهی را جایگزین تقویم هجری شمسی کرد.

• مهم ترین فعالیت های سیاسی علیه رژیم پهلوی:

1. امام خمینی در طول دوران تبعید در نجف اشرف با صدور اعلامیه به مناسبت های مختلف و فرستادن پیام په سران و مردم کشورهای اسلامی و نیز با تدریس مباحث ولایت فقیه، مبانی حاکمیت دینی را ترسیم می کردند.
2. در همین دوران، شاگردان و علاقهمندان به اندیشه ایشان، مساجد و دانشگاه ها را به کانون مبارزه علیه رژیم پهلوی تبدیل کرده بودند.
3. جبهه ملی و نهضت آزادی نیز در چارچوب قانون اساسی به مبارزات خود ادامه می دادند.

• اساس مبارزه فرهنگی علیه رژیم: 1.آگاهی دادن به مردم 2.تبلیغ و ترویج باورهای دینی 3.روشنگری علیه اقدامات رژیم پهلوی
• مبارزان عرصه ی فرهنگی علیه رژیم پهلوی: روحانیون، معلمان، استادان دانشگاه، دانشجویان و دانش آموزان در عرصه مبارزه فرهنگی با رژیم فعالیت می کردند و در مساجد، حسینیه ها و مدارس و دانشگاه ها به ترویج فرهنگ دینی مشغول بودند.
• معروف ترین چهره های مبارز فرهنگی علیه رژیم: معروف ترین چهره های فرهنگی علامه طباطبایی، آیت الله طالقانی، آیت الله مطهری، آیت الله بهشتی، دکتر شریعتی، دکتر باهنر و دکتر مفتح بودند.
• گروه های مبارزه مسلحانه علیه رژیم:

1. هیئت های موتلفه اسلامی
2. حزب ملل اسلامی
3. سازمان مجاهدین خلق
4. سازمان چریک های فدایی خلق

• هیئت های موتلفه اسلامی: این گروه پس از تبعید امام خمینی، مبارزه مسلحانه و ترور سران حکومت پهلوی را محور کار خود قرار داد و حسنعلی منصور، نخست وزیر وقت، را ترور کرد. این کار را محمد بخارایی، از اعضای این گروه انجام داد.
• سرنوشت هیئت های موتلفه اسلامی: پس از این واقعه، بیشتر اعضای این گروه دستگیر و چهار تن از آنان اعدام شدند و برخی هم به حبس های طولانی محکوم گردیدند.
• حزب ملل اسلامی: این گروه با آرمان برپا کردن حکومت اسلامی به نبرد مسلحانه روی آورد اما اعضای آن پیش از هر اقدامی دستگیر و زندانی شدند.
• سازمان مجاهدین خلق: گروهی از جوانان عضو نهضت آزادی بعد از قیام 15 خرداد فعالیت سیاسی را کنار گذاشتند و به جنگ مسلحانه روی آوردند. آن ها در آغاز تفکر اسلامی داشتند ولی به مرور زمان دچار انحراف فکری شدند و به مارکسیسم تمایل پیدا کردند. در سال 1350 بیشتر اعضای این سازمان یا دستگیر شدند یا در تسویه های درون گروهی از بین رفتند.
• چریک های فدایی خلق ایران: این گروه از همان ابتدا با الهام از افکار مارکسیستی به مبارزه مسلحانه روی آوردند و تعدادی از آن ها در درگیری با ماموران رژیم یا در زندان به قتل رسیدند.
• سرنوشت مبارزان علیه رژیم پهلوی: بسیاری از مبارزان زندانی و شکنجه شدند. تعدادی از آنان مانند آیت الله سعیدی و آیت الله غفاری، زیر شکنجه به شهادت رسیدند و بسیاری نیز مانند آیت الله طالقانی تا اوج گیری انقلاب اسلامی در زندان بودند.

1. آشکار شدن ضدیت این حکومت با اسلام و معنویت و اخلاق
2. زندانی بودن صدها روحانی مبارز و عدم اجازه سخنرانی بسیاری از استادان دانشگاه و سخنرانان مذهبی در محافل و مجالس
3. تقویت سرمایه داران وابسته به غرب و رژیم پهلوی به وسیله نفت
4. هجوم طبقات محروم از جمله کارگران و روستاییان برای گذراندن زندگی به شهرها
5. انقلاب سفید شاه نتیجه خود را نشان داده بود؛ نابودی اقتصاد ایران و وابستگی به بیگانگان.
6. نداشتن راه، آب آشامیدنی، برق و حمام روستاهای ایران
7. انعقاد قرارداد سرمایه داران آمریکایی با حکومت پهلوی و غارت ثروت ایران
8. آسوده خاطر بودن رژیم پهلوی از ناحیه گروه های مبارز مسلح با استفاده از دستگاه ساواک و نیروهای پلیسی و امنیتی
9. پر بودن زندان ها از زندانیان سیاسی و نبودن حرکت های پراکنده مسلحانه خارج از زندان

• جیمی کارتر، رئیس جمهور آمریکا در سال 1355 برای کاهش تنفر عمومی از سیاست های آمریکا به شعار دفاع از حقوق بشر متوسل شد.
• درخواست های جیمی کارتر، رئیس جمهور آمریکا از شاه برای کاهش تنفر عمومی از سیاست های آمریکا: او از شاه نیز خواست به تبعید از تبعیت از سیاست فضای باز آمریکایی، اوضاع عمومی زندانیان را بهبود بخشد، شکنجه ایرانیان را کاهش دهد و به مطبوعات اجازه دهد به طور ملایم و محدود از دولت انتقاد کنند.
• اقدام شاه در پاسخ به درخواست کارتر: شاه در پاسخ مساعد به خواسته های آمریکا، هویدا را بر کنار و جمشید آموزگار را به نخست وزیری منصوب کرد. آموزگار ماموریت یافت تا با انتقاد از گذشته در کشور فضای باز سیاسی ایجاد کند.

• علت مرگ دکتر علی شریعتی و پیامدهای آن: در خرداد 1356 دکتر علی شریعتی به طور ناگهانی در لندن درگذشت، شریعتی با برگزاری سخنرانی ها و نگارش کتاب های متعدد نقش اساسی در طرد اندیشه های مارکسیستی و بیداری نسل جوان و گرایش آنان به اسلام داشت. مردم که ساواک را عامل مرگ او می دانستند، با گرامی داشتن نام و یادش تنفر خود را از حکومت نشان دادند.
• درگذشت سید مصطفی خمینی و پیامدهای آن: درگذشت ناگهانی حاج آقا مصطفی، پسر بزرگ امام خمینی، در آبان سال 1356 در نجف نیز اعتراضات تازه ای را برانگیخت و تنفر بیشتری نسبت به حکومت ایجاد کرد. با مرگ مشکوک وی، مجالس ترحیمی در بسیاری از شهرهای ایران برگزار شد و بار دیگر یاد و خاطره امام خمینی جان تازه ای به جریان مبارزه داد.

• انتشار مقاله توهین آمیز نسبت به امام خمینی و پیامدهای آن: در ۱۷ دی ۱۳۵۶ مقاله توهین آمیزی علیه امام خمینی در روزنامه اطلاعات منتشر شد. به دنبال انتشار این مقاله، مردم قم در ۱۹ دی ۱۳۵۶ قیام کردند اما مأموران حکومتی آن ها را به خاک و خون کشیدند. در چهلم شهدای قم، در ۲۹ بهمن همان سال مردم تبریز به پا خاستند که این اجتماع نیز با یورش نیروهای حکومت مواجه شد و تعدادی شهید یا مجروح شدند.
• گسترش قیام، جمشید آموزگار در مرداد ۱۳۵۷ در اصفهان حکومت نظامی برقرار کرد اما این تدبیر ثمری نداشت؛ در نتیجه، شاه مجبور شد آموزگار را برکنار کند و جعفر شریف امامی را با «شعار آشتی ملی» به نخست وزیری بگمارد.
• قیام خونین ۱۷ شهریور: حکومت پهلوی برای جلوگیری از ادامه تظاهرات و اعتراضات در روز جمعه ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ در تهران و چند شهر دیگر حکومت نظامی بر قرار کرد. مردم تهران بی اعتنا به اخطارها و هشدارهای رژیم در میدان شهدا (ژاله سابق) تجمع کردند .دژخیمان پهلوی مردم را به گلوله بستند و جمع زیادی از آنان را به شهادت رساندند. به دنبال این جنایت هولناک، رئیس جمهور آمریکا بار دیگر به صراحت از رژیم پهلوی حمایت کرد.

• پس از اوج گیری انقلاب اسلامی امام خمینی تحت فشار سیاسی و امنیتی سازمان امنیت عراق و ساواک، قصد عزیمت به کویت داشتند اما دولت کویت داشتند اما دولت حاضر به پذیرش ایشان نشد.
• امام به فرانسه رفتند و در دهکده ای به نام توفل لوشاتو در حومه پاریس ساکن شدند.
• نتایج هجرت امام به فرانسه:

1. ایشان با استفاده از امکانات تبلیغی، مصاحبه و سخنرانی جنایات حکومت پهلوی را افشا می کردند؛
2. امکان ملاقات مبارزان با رهبری انقلاب فراهم آمد و پیام های امام با شتاب بیشتری در ایران منتشر شد.

• شاه پس از سرکوب تظاهرات دانشجویان و دانش آموزان در مقابل دانشگاه تهران (۱۳ آبان) ارتشبد غلامرضا ازهاری را جانشین شریف امامی کرد تا وی با برقرار کردن حکومت نظامی از سرعت حرکت انقلاب بکاهد، اما شروع ماه محرم، مبارزه را وارد مرحله تازه ای کرد. در روز های تاسوعا و عاشورا میلیون ها تن از مردم در شهرهای مختلف، از جمله تهران، با شرکت در تظاهراتی مسالمت آمیز سقوط حکومت پهلوی و برقراری حکومت اسلامی را فریاد زدند.
• نتایج تظاهرات محرم ۱۳۵۷:

1. این تظاهرات عظیم دولت آمریکا را به این نتیجه  رساند که روی کار آوردن دولت نظامی ازهاری نتیجه ای نداشته است؛
2. به علاوه، مردم ایران متحد و در اطاعت از رهبر خود مصمم و جدی هستند.
3. و بالاخره اینکه آمریکا برای حفظ منافع خود در ایران باید به فکر مهره دیگری غیر از محمدرضا شاه باشد.

شاه در نیمه دی ۱۳۵۷ در حالی که تصمیم به خروج از ایران گرفته بود، به دستور آمریکایی ها و برای جلوگیری از پیروزی انقلاب اسلامی، شاپور بختیار را، که قبلاً عضو جبهه ملی و از مخالفان رژیم بود، نخست وزیر خود کرد.

امام خمینی در ۲۳ دی با ارسال پیامی تشکیل شورای انقلاب را به اطلاع مردم رساندند. این شورا که از افراد شایسته ،مسلمان، متعهد و مورد اعتماد ایشان تشکیل شده بود، وظیفه داشت زمینه انتقال قدرت را فراهم کند. ده روز پس از تشکیل دولت بختیار، در ۲۶ دی، شاه از ایران رفت و شور و شعف مردم ایران بیشتر شد.

• از ورود امام تا پیروزی انقلاب: در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ رهبر انقلاب باشکوه فراوان و در میان استقبال بی نظیر مردم وارد ایران شدند. در 15 بهمن به پیشنهاد شورای انقلاب، مهندس مهدی بازرگان را به عنوان نخست وزیر دولت موقت انقلابی معرفی و از همه تقاضا کردند که از او حمایت کنند. با حمله نیروهای گارد شاهنشاهی به افراد نیروی هوایی که به انقلاب پیوسته بودند (۲۰ بهمن)، تهران به شهری نظامی مبدل شد. حکومت پهلوی قصد داشت در بعد از ظهر ۲۱ بهمن و شب ۲۲ بهمن حکومت نظامی برقرار کند؛ سپس، به کمک نظامیان وابسته به خود و با نظارت ژنرال هایزر آمریکایی، کودتایی نظامی ترتیب دهد و رهبر انقلاب و اعضای شورای انقلاب را دستگیر و انقلاب را سرکوب کند اما امام خمینی با توکل به الطاف خداوند، حکومت نظامی را غیرقانونی اعلام کردند. مردم به کمک ارتشیانی که به انقلاب پیوسته بودند، مراکز نظامی را در تهران و شهرهای بزرگ تصرف کردند. رادیو و تلویزیون نیز در اختیار مردم قرار گرفت و با اعلام صدای انقلاب و پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن، زنگ سقوط نظام شاهنشاهی به صدا درآمد.

اقدامات دولت موقت با همراهی شورای انقلاب برای استقرار نظام جمهوری اسلامی:

1. برگزاری همه پرسی تعیین نظام سیاسی جدید
2. تدوین قانون اساسی
3. شکل گیری هیئت دولت بر اساس قانون اساسی جدید
4. تأسیس نهادهای انقلابی

این همه پرسی روزهای ۱۰ و ۱۱ فروردین ۱۳۵۸ برگزار شد و نتیجه آن که در ۱۲ فروردین اعلام شد، نشان داد که بیش از ۹۸ درصد شرکت کنندگان به جمهوری اسلامی رأی مثبت داده اند. به همین دلیل، ۱۲ فروردین در تقویم به عنوان روز جمهوری اسلامی نام گذاری شده است.

چند ماه بعد از همه پرسی، مردم با حضور در پای صندوق های رأی، ۷۲ نماینده مجلس خبرگان قانون اساسی را برگزیدند ایران را تدوین و تصویب کنند. مجلس خبرگان قانون اساسی از مرداد ۱۳۵۸ کار تدوین قانون اساسی جدید را آغاز کرد.

زمان تدوین قانون اساسی، دانشجویان موسوم به پیروخ خط امام در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ سفارت آمریکا را در تهران تسخیر کردند. آنان علت این اقدام را تداوم دشمنی ها و توطئه های دولت آمریکا علیه انقلاب اسلامی و دخالت در امور داخلی ایران از جمله اجازه ورود به محمدرضا شاه پهلوی برای سفر به آن کشور اعلام کردند.

• انقلاب دوم: امام خمینی این اقدام دانشجویان را تأیید کرد و آن را انقلاب دوم خواند. مجلس خبرگان قانون اساسی نیز از تسخیر سفارت آمریکا توسط دانشجویان حمایت کرد.

مهندس بازرگان و اعضای کابینه او که با این اقدام (تسخیر سفارت آمریکا) موافق نبودند، استعفا کردند و شورای انقلاب مسئولیت اداره کشور و تکمیل روند استقرار نظام سیاسی جدید را عهده دار شد.

• پس از آنکه نمایندگان مجلس خبرگان قانون اساسی جدید را تدوین و تصویب کردند، این قانون به همه پرسی گذاشته شد (آذر ۱۳۵۸) و مورد تأیید اکثر مردم ایران قرار گرفت.

با تدوین و تصویب قانون اسامی، زمینه برای برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و مجلس شورای اسلامی و تشکیل دولت دائم فراهم آمد. ابتدا انتخابات ریاست جمهوری (بهمن ۱۳۵۸) انجام شد و ابوالحسن بنی صدر به عنوان نخستین رئیس جمهوری اسلامی ایران انتخاب گردید. بافاصله کوتاهی انتخابات مجلس (شورای اسلامی) نیز برگزار شد. اسفند ۱۳۵۸ پس از شروع به کار مجلس شورای اسلامی، ابتدا محمد علی رجایی به عنوان نخست وزیر معرفی گردید و سپس وزرای معرفی شده توسط او از مجلس شورای اسلامی رأی اعتماد گرفتند؛ دولت دائم بر سرکار آمد و مدیریت امور کشور را از شورای انقلاب تحویل گرفت.

• با برگزاری انتخابات اولین دوره مجلس خبرگان رهبری (آذر ۱۳۶۱) و تشکیل مجلس خبرگان رهبری، تمامی ارکان سیاسی کشور مطابق قانون اساسی شکل گرفتند و نظام سیاسی جمهوری اسلامی به طور کامل استقرار یافت.

تأسیس نهادهای انقلابی یکی از گام های مهم و تأثیر گذار در روند استقرار نظام جمهوری اسلامی می شود که هم زمان با شکل گیری ارکان سیاسی اتفاق افتاد. تنوع و گستره وسیع این نهادها که ابعاد مختلف سیاسی، امنیتی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه را در بر می گرفت، بیانگر بینش مدیریت منسجم و جامع حضرت امام بود.

1. کمیته انقلاب اسلامی: هدف: حفظ نظم و امنیت و دستگیری سران جنایتکار رژیم پهلوی
2. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی: پاسداری از آرمان ها و دستاوردهای انقلاب
3. جهاد سازندگی: هدف: عمران، آبادانی و رفع فقر و محرومیت از روستاها 
4.  کمیته امداد امام خمینی(ره): هدف: حمایت از محرومان و مستضعفان
5. نهضت سوادآموزی: هدف: ترویج فرهنگ سوادآموزی و کاهش و رفع بی سوادی
6. بنیاد شهید، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و بسیج مستضعفان
7. دادگاه ها و دادسراهای انقلاب اسلامی: هدف: رسیدگی به پرونده مقامات و مأموران رژیم سابق تشکیل شدند.

• در بعد آیینی و مناسکی نیز اولین نماز جمعه به امامت آیت الله طالقانی (۵ مرداد ۱۳۵۸) در تهران و سپس به تدریج در سایر شهرستان ها اقامه گردید.
   

• عوامل خشم آمریکا و دشمنان انقلاب از انقلاب اسلامی:

1. پیروزی انقلاب اسلامی و پیشرفت موفقیت آمیز روند استقرار نظام جمهوری اسلامی ایران
2. با تسخیر لانه جاسوسی و افشا شدن نقش آمریکا در توطئه علیه انقلاب اسلامی

• مهم ترین توطئه ها و تلاش هایی که دشمنان داخلی و خارجی علیه جمهوری اسلامی ایران:

1. ایجاد آشوب و ناامنی
2. ترور شخصیت ها و مردم انقلابی
3. حمله نظامی آمریکا به طبس
4. طراحی کودتا

• ایجاد آشوب و ناامنی: گروهک های ضدانقلاب با حمایت دشمنان خارجی انقلاب اسلامی در مناطق مختلف کشور به ویژه کردستان، خوزستان، سیستان و ترکمن صحرا (در استان گلستان کنونی) درصدد برآمدند که یکپارچگی و زندگی مسالمت آمیز اقوام ایرانی را به اختلاف و تفرقه تبدیل کنند و مسائل و مشکلات زیادی برای کشور و مردم آن مناطق به وجود آورند.

• شهیدان ترور توسط گروهک تروریستی فرقان: سپهبد ولی الله قرنی، رئیس ستاد مشترک ارتش، آیت الله استاد مطهری عضو سرشناس شورای انقلاب و از یاران نزدیک امام امام خمینی، دکتر مفتح، حاج مهدی عراقی و آیت الله قاضی طباطبایی را که از مبارزان سرشناس بودند، به شهادت رساند و به جان حجت الاسلام اکبر هاشمی رفسنجانی و آیت الله ربانی شیرازی نیز، که از شخصیت های مبارز به شمار می رفتند، سوء قصد کرد.
• شهیدان ترور توسط سازمان مجاهدین خلق: پس از دستگیری اعضای گروه فرقان، سازمان مجاهدین خلق (منافقین) ترور را آغاز کردند و عده زیادی از مسئولان و شمار کثیری از مردم عادی را در کوچه و بازار به شهادت رساندند.
• علت و چگونگی حمله نظامی آمریکا به طبس: پس از اینکه دانشجویان پیرو خط امام سفارت آمریکا در تهران را تسخیر و اعضای سفارت را دستگیر و بازداشت کردند، دولتمردان آمریکا آمریکایی در در شرایط دشواری قرار گرفتند. از این رو، آمریکا با طراحی یک عملیات پیچیده نظامی، اقدام به پیاده کردن نیروهای ویژه خود در صحرای طبس کرد (۵ اردیبهشت ۱۳۵۹). مأموریت این گروه زبده نظامی، تسخیر چند مرکز در تهران و خارج کردن آمریکاییان بازداشتی از ایران بود اما با عنایت خداوند، وقوع توفان شن و کاهش دید خلبانان آمریکایی باعث سقوط چند فروند بالگرد نظامی و کشته شدن تعدادی از نیروهای مهاجم شد. بقیه نیز با به جا گذاشتن بخشی از تجهیزات، اسناد و مدارک مجبور به فرار شدند.

در تیر ۱۳۵۹ ، تعدادی از افسران وابسته به رژیم پهلوی و هوادار شاپور بختیار، موسوم به «سازمان نقاب» با پشتیبانی سازمان جاسوسی آمریکا (سیا) و حکومت بعثی عراق کودتایی را طراحی کردند. کودتاچیان قصد داشتند با استفاده از امکانات نظامی پایگاه هوایی شهید نوژه همدان، محل سکونت حضرت امام و برخی مراکز مهم در پایتخت را بمباران و نظام جمهوری اسلامی ایران را ساقط کنند. این توطئه اندکی پیش از اجرا کشف و خنثی شد. حزب توده نیز که به نفع حکومت شوروی در ایران جاسوسی می کرد. در سال ۱۳۶۰ ش، قصد کودتا داشت که این توطئه نیز کشف و سران آن دستگیر شدند.

• پس از انتخاب ابوالحسن بنی صدر به عنوان نخستین رئیس جمهوری اسلامی ایران، امام خمینی علاوه بر تنفیذ حکم ریاست جمهوری وی، فرماندهی کل قوا و ریاست شورای انقلاب را نیز به او واگذار کردند.
• علل عزل بنی صدر از ریاست جمهوری: قرار گرفتن در چنین موقعیت و مقامی بنی صدر را چنان مغرور کرد که از پذیرش محمد علی رجایی، چهره انقلابی و مورد اعتماد امام و مردم، برای نخست وزیری امتناع می ورزید، سرانجام، با اصرار نمایندگان مجلس شورای اسلامی رجایی نخست وزیر شد. بنی صدر سپس با اختلاف افکنی میان مسئولان و نهادهای نظام، روز به روز از خط امام فاصله گرفت و به گروه های منحرف و معاند، مانند سازمان مجاهدین خلق، نزدیک شد. با شروع جنگ تحمیلی نیز نیروهای سپاه پاسداران را در تنگنای مالی و تسلیحاتی قرارداد و زمینه سقوط خرمشهر را فراهم آورد. این اعمال و رفتار سبب شد که امام خمینی او را از فرماندهی کل قوا برکنار کند. چند روز بعد هم نمایندگان مجلس شورای اسلامی به عدم کفایت سیاسی او رأی دادند. این رأی به تأیید امام خمینی رسید و بنی صدر از منصب ریاست جمهوری نیز عزل گردید (خرداد ۱۳۶۰).

• با خلع بنی صدر، محمد علی رجایی در دومین دوره انتخابات ریاست جمهوری پیروز شد(۲ مرداد ۱۳۶۰) و محمد جواد باهنر را مأمور تشکیل کابینه کرد. دوره ریاست جمهوری رجایی خیلی کوتاه بود؛ ایشان به همراه نخست وزیر و یاور انقلابی خود در انفجار دفتر نخست وزیری توسط منافقین در ۸ شهریور ۱۳۶۰ به شهادت رسید.
• پس از شهادت رئیس جمهور رجایی و نخست وزیر باهنر، مجلس شورای اسلامی آیت الله مهدوی کنی را به ریاست هیئت دولت برگزید تا در اداره امور کشور و جنگ وقفه ای به وجود نیاید.
• اندكي بعد، مردم ایران در انتخابات سومین دوره ریاست جمهوری بار دیگر با حضوری گسترده به پای صندوقهای رأی رفتند و آیت الله سید علی خامنه ای را به ریاست جمهوری اسلامی برگزیدند (۱۰ مهر ۱۳۶۰) ایشان نیز میرحسین موسوی را برای تصدی منصب نخست وزیری به مجلس شورای اسلامی معرفی کرد.
• آیت الله خامنه ای دو دور متوالی در سمت ریاست جمهوری اسلامی باقی ماند. (۱۳۶۰-۱۳۶۸ش)

در این دوره ثبات سیاسی و امنیتی بیشتری ایجاد شد و اداره امور جنگ با توان و موفقیت بیشتر به انجام رسید. همچنین دوره مذکور دانشگاه ها که پس از پیروزی انقلاب اسلامی تعطیل شده بودند، بازگشایی شدند.(مهر ۱۳۶۲)

با بروز پاره ای از اختلاف ها میان مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان مشکلاتی در اداره کشور به وجود آمد. از این رو، به فرمان حضرت امام مجمع تشخیص مصلحت، مرکب از مسئولان عالی رتبه کشور و صاحب نظران برجسته، تشکیل شد تا به اختلافات میان مجلس و شورای نگهبان رسیدگی کند.

• رحلت امام در خرداد ۱۳۶۸: امام خمینی در شامگاه ۱۳ خرداد ۱۳۶۸ بعد از یک دوره بیماری در ۸۷ سالگی از دنیا رفتند .خبر ارتحال حضرت امام را یادگار گرامی ایشان حجت الاسلام سید احمد خمینی صبح روز بعد به اطلاع مردم ایران و جهان رساند. دو روز بعد، پیکر مطهر امام شهیدان در میان حزن و اندوه میلیون ها نفر از تشییع کنندگان در بهشت زهرای تهران به خاک سپرده شد.
• شروع رهبری آیت الله خامنه ای: بلافاصله پس از رحلت بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران، مجلس خبرگان رهبری تشکیل جلسه داد و با اکثریت قریب به اتفاق آراء، حضرت آیت الله سید علی خامنه ای را به دلیل داشتن شرایط و ویژگی های مندرج در اصل یک صد و نهم قانون اساسی به مقام رهبری برگزید. (۱۴ خرداد ۱۳۶۸)
• علل انتخاب آیت الله خامنه ای به رهبری: حضرت آیت الله خامنه ای از ابتدای نهضت تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی به عنوان شاگرد و پیرو حضرت امام خمینی (ره) حضور و نقش فعالی در مبارزه با رژیم پهلوی داشتند؛ ازاین رو، بارها دستگیر، زندانی و تبعید شدند. ایشان در دوران جمهوری اسلامی و در شرایطی که کشور گرفتار توطئه های پیچیده دشمنان خارجی و ضدانقلاب داخلی و نیز جنگ تحمیلی بود، همچون یاوری بصیر و ثابت قدم در خدمت انقلاب و حضرت امام بودند و مسئولیت های خطیری را عهده دار شدند که از جمله آنها دو دوره ریاست جمهوری است. معظم له در تیر ۱۳۶۰، هدف حمله تروریستی مجاهدین خلق قرار گرفتند که به شدت جراحت برداشتند و به شرف جانبازی انقلاب اسلامی نائل آمدند. خبرگان ملت بر اساس چنین ویژگی ها و سوابقی، ایشان را برای رهبری انقلاب اسلامی، صالح، شایسته و لایق تشخیص دادند.

• کشور کنونی عراق پس از جنگ جهانی اول و تجزیه امپراتوری عثمانی، تحت قیمومیت انگلستان شکل گرفت.
• با تاسیس این کشور، اختلافات مرزی با ایران، که از دوران عثمانی به وجود آمده بود، ادامه یافت.
• در سال 1354 ش (1975) م) ایران و عراق برای پایان دادن به اختلافات مرزی و رفع مناقشه بر سر اروندرود، قراردادی را با میانجیگری دولت الجزایر امضا کردند.
• علت حمله صدام به ایران: پس از پیروزی انقلاب اسلامی، دشمنان خارجی و در رأس آنها آمریکا که نتوانسته بودند مانع استقرار و استحکام نظام جمهوری اسلامی شوند، صدام را به مقابله نظامی با ایران تشویق کردند.
• صدام در ۳۱ شهریور 1359 دستور حمله به ایران را صادر و در پی آن، ارتش بعثی عراق از زمین و هوا به میهن عزیز ما هجوم آورد و جنگ تحمیلی آغاز شد.
• انگیزه و اهداف صدام از تحمیل جنگ بر ایران:

1. حاکمیت بر آبراه مهم اروندرود، دسترسی و تسلط بر خلیج فارس و جدایی جزایر سه گانه ابوموسی، تنب کوچک و بزرگ و استان خوزستان از ایران؛
2. تضعیف و نابودی انقلاب اسلامی و جلوگیری از انتشار افکار انقلابی در میان مردم عراق و مسلمان سایر کشور ها؛
3. رسیدن به رهبری جهان غرب و ایفای نقش ژاندارمی در منطقه.

• شرایط نیروهای نظامی ایران هم زمان با آغاز جنگ تحمیلی: جنگ تحمیلی در شرایطی آغاز شد که کشور ما دوران حساس و دشوار پس از پیروزی انقلاب اسلامی و سقوط حکومت شاهنشاهی را می گذراند. ارتش و ژاندارمری به دلیل تصفیه یا فرار فرمانده ها و بسیاری از افسران آمادگی کامل برای رویارویی با جنگی بزرگ را نداشتند. نیروی جوان و تازه تاسیس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی باوجود محدودیت های تشکیلاتی، تجهیزاتی و تدارکاتی، سخت درگیر مقابله با آشوب های ضدانقلاب بود و نیروی مردمی نیز در حال شکل گیری بود.
• تصور صدام از حمله به ایران: صدام با این توهم که نیروهای مسلح ایران آمادگی و و توان مقابله با ارتش او را ندارند، با پشت گرمی به حمایت سیاسی، نظامی، اقتصادی و اطلاعاتی سایر کشورها، به ویژه آمریکا و شوروی سابق، تصور می کرد که در مدت کوتاهی به هدف های خود می رسد.
• اعترافات افسران اسیر عراقی نشان می دهد که صدام مصمم بود با یک تهاجم برق آسا در مدت  پنج تا شش هفته خوزستان را تسخیر کند و بخشی از اهداف خود را محقق سازد.

• عکس العمل مجامع بین المللی در قبال حمله صدام به ایران: مجامع بین المللی و در رأس آن شورای امنیت سازمان ملل متحد که مسئولیت حفظ صلح و امنیت جهانی و جلوگیری از تجاوز دولت ها به دیگر کشورها را بر عهده دارد، در برابر یورش آشکار نیروهای رژیم بعثی عراق به خاک ایران به صورت قاطع و مؤثر به وظایف رسمی و قانونی خود عمل نکرد. این شورا چند روز پس از شروع جنگ تحمیلی با صدور قطعنامه ای، بدون آنکه تجاوز نیروهای بعثی به خاک ایران را محکوم کند و از دولت متجاوز بخواهد که از مناطق اشغالی عقب نشینی نماید، تنها دو کشور را به خودداری از ادامه جنگ و تلاش برای حل مسالمت آمیز اختلافات فراخواند.

طول هشت سال جنگ تحمیلی، قدرت های بزرگ مانند آمریکا، شوروی، فرانسه، آلمان و انگلستان علاوه بردادن انواع سلاح های پیشرفته و حتی تسلیحات شیمیایی به حکومت بعثی عراق، از نظر سیاسی نیز آشکار و پنهان از این رژیم جانب داری کردند. برخی از کشورهای منطقه خلیج فارس نیز به اشکال مختلف به صدام یاری رساندند.

• بلافاصله پس از شروع جنگ تحمیلی، مردم و نیروهای مسلح ایران به فرمان امام خمینی لبیک گفتند و اماده نبرد با دشمن متجاوز و دفاع از مرز و بوم خود شدند.
• اقدام امام برای خنثی کردن جنگ روانی: حضرت امام برای خنثی کردن جنگ روانی ناشی از حملات نظامی ارتش بعثی، صدام را دزدی خواندند که آمده و چند سنگ انداخته است و مردم را به آرامش و آمادگی برای دفاع فراخواندند.
• نقش گروه های مختلف در جنگ تحمیلی: نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی از نخستین ساعت های شروع جنگ وارد عمل شد و با رشادت و شجاعت تمام، ضربه مهلکی به رژیم صدام وارد آورد. در جبهه زمینی نیز رزمندگان ارتش، سپاه پاسداران و ژاندارمری به همراه مردم شهرها و روستاهای مرزی، عشایر غیور و نیروهای ستاد جنگ های نامنظم، که شهید مصطفی چمران آن ها را فرماندهی می کرد، به مقابله با دشمن شتافتند و پیشروی نیروهای عراقی را متوقف و یا کند کردند. در خرمشهر، مدافعان این شهر اغلب با ساده ترین سلاح ها بیش از یک ماه کوچه به کوچه و خیابان به خیابان در برابر ارتشی که مجهز به انواع تسلیحات و تجهیزات بود، ایستادند.
• دریادلان نیروی دریایی ارتش نیز در نخستین ماه های جنگ، با پشتیبانی نیروی هوایی در عملیاتی موسوم به «مروارید» با رشادت تمام، اسکله های عراق را منهدم و نیروی دریایی صدام را نابود کردند.

• پس از آنکه بنی صدر از مقام فرماندهی کل قوا و ریاست جمهوری عزل شد و اوضاع سیاسی کشور ثبات و آرامش یافت، رزمندگان اسلام با شجاعت و صلابت عزم خود را برای بیرون راندن دشمن متجاوز از خاک میهن عزیزمان جزم کردند.
• ابتدا به فرمان امام محاصره آبادان شکسته شد سپس در دو عملیات فتح المبین و بیت المقدس بودند، صدها کیلومتر مربع از خاک ایران را از اشغال ارتش بعثی آزاد کردند.
• اوج حماسه دفاع مقدس ملت ایران در عملیات بیت المقدس (سوم خرداد ۱۳۶۱) و با آزادی خونین شهر (خرمشهر) از اسارت دشمن بعثی رقم خورد.
• پس از آزادسازی خرمشهر جنگ وارد مرحله تازه ای شد؛ زیرا: از یک سو موفقیت های نظامی رزمندگان ایرانی ادامه یافت و از سوی دیگر، حامیان خارجی صدام برای جلوگیری از سقوط او انواع تجهیزات نظامی و سلاح های میکروبی و شیمیایی را در اختیار این رژیم گذاشتند.
• به دنبال بازپس گیری خرمشهر، جمهوری اسلامی ایران برای پایان دادن به جنگ و خون ریزی و رسیدن به حقوق خود، شروطی را مطرح کرد که مورد بی اعتنایی مجامع بین المللی و دیکتاتور عراق واقع شد.
• اقدام صدام پس از مطرح کردن شروط ایران برای پایان جنگ: بمباران و موشک باران شهرها و استفاده از بمب های شیمیایی
• بخشی از جنایات حکومت عراق:

1. بمباران شیمیایی شهر سردشت در استان آذربایجان غربی
2. روستای زرده از توابع شهرستان دالاهو در استان کرمانشاه
3. شهر حلبچه در کردستان عراق

• چند مورد از اقدامات امام در دوران جنگ: 

1. فراخواندن همه قشرها به دفاع از خاک کشور و شتافتن به سوی جبهه های جنگ
2. توصیه به مسئولان برای پیشبرد امور جنگ و در اولویت قرار دادن مسئله جنگ
3. اهتمام ایشان بر تقویت بنیه دفاعی و حمایت های ایشان برای بالا بردن کیفیت و کمیت امکانات و تجهیزات نظامی و تأمین بودجه های جنگ
4. ایجاد تحول در روح و روان جوانان ایران با تمسک به مفاهیم جهاد و شهادت و یادآوری حماسه عاشورا

• آثار و نتایج رهبری امام خمینی در دوران جنگ: 

1. ایثار و فداکاری در راه دین و میهن
2. تقویت انگیزه جهاد و روحیه یا طلبی در میان جوانان ایرانی
3. تبدیل شدن برخی از فرماندهان جوان دوران دفاع مقدس، به نماد رشادت و مقاومت مردم سوریه و عراق علیه گروه های تکفیری و داعشی

• نقش مردم قهرمان ایران در طول هشت سال دفاع مقدس:

1. حضور مستقیم در خط مقدم جبهه و نبرد با دشمن متجاوز؛ 
2. مشارکت در تأمین بخشی از هزینه های مادی جنگ از طریق کمک های داوطلبانه، به ویژه تهیه و تدارک پوشاک و خوراک برای رزمندگان.

• گروه های مردمی حاضر در جبهه های جنگ دوران دفاع مقدس:

1. نیروهای بسیجی
2. جهادگران جهاد سازندگی، مسئولیت مهندسی رزمی دوران دفاع مقدس با ایجاد خاکریز، پل ها و جاده ها و ساختن سنگر
3. پزشکان و پرستاران در پشت جبهه
4. بازاریان نیز در جهت کمک های مالی و تهیه مایحتاج رزمندگان
5. زنان ایرانی

• خدمت زنان در دوران دفاع مقدس: 

1. حضور در خط مقدم جبهه در سال های اول جنگ؛
2. تشویق برادران، همسران و فرزندان خویش برای حضور در جبهه؛
3. تهیه و آماده سازی خوراک و پوشاک رزمندگان؛
4. پرستاری از رزمندگان مجروح در بیمارستان ها؛
5. پاسداری از حریم خانواده در غیاب همسران رزمنده.

• حضور معلمان و دانش آموزان در دفاع مقدس: حضور صد ها هزار دانش آموز و معلم ایرانی در جبهه برای دفاع از کیان نظام اسلامی و سرزمین مادری - شهادت حدود 2500 معلم و نزدیک به 36000 دانش آموز در طول دفاع مقدس - اسیر و جاوبدالاثر شدن هزاران نفر.

• پذیرش قطعنامه 598: در تیرماه 1367، امام خمینی پس از دریافت گزارش و نظر مشورتی فرماندهان نظامی و مسئولان سیاسی کشور به منظور پایان دادن به جنگ تحمیلی، قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد را پذیرفت.
• اقدامات دشمنان پس از پذیرش قطعنامه توسط ایران:

1. صدام به نیروهای ارتش خود دستور داد به مناطقی از ایران در خوزستان و سایر نواحی مرزی حمله کنند.
2. گروهک تروریستی سازمان مجاهدین خلق (منافقین) را برای لشکرکشی به داخل ایران تجهیز، تشویق و پشتیبانی کرد.

• نتایج مذاکرات صلح ایران و عرق: صدام در نامه ای به حجت الاسلام والمسلمین اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس جمهوری وقت ایران، قرارداد الجزایر را بار دیگر به رسمیت شناخت و اظهار داشت که شما به هر آنچه که می خواستید، رسیدید.
• در سال 1370 نیز سازمان ملل متحد رسما رژیم بعثی عراق را به عنوان متجاوز و آغاز کننده جنگ معرفی کرد.
• در دوران دفاع مقدس برای اولین بار در دویست سال اخیر، دشمنان در جداسازی حتی یک وجب از خاک ایران ناکام ماندند.

• مهم ترین اقدامات مجاهدین خلق در دوران دفاع مقدس:

1. ایجاد آشوب در داخل کشور و ترور بسیاری از مسئولان و مردم عادی؛
2. دادن اطلاعات سری و نظامی کشور به رژیم صدام و دیگر دشمنان خارجی؛
3. همکاری نظامی با ارتش بعثی عراق در جنگ با ایران؛
4. همکاری با ارتش بعثی در سرکوب و کشتار مخالفان صدام از جمله مبارزان کرد؛
5. تهاجم به داخل خاک ایران پس از پذیرش قطعنامه 598 

• دستاوردهای نظامی دفاع مقدس:

1. تحول در حوزه صنایع دفاعی (ساخت انواع موشک ها، پیشرفت در حوزه هوافضا، افزایش توان پدافند هوایی)
2. خودکفایی در تولید و ساخت نیازهای مختلف نظامی؛
3. برخورداری از تجربیات تازه در زمینه سازماندهی و آموزش نیروی انسانی داوطلب؛
4. تقویت و تحکیم سازمان رزم نیروهای مسلح (ارتش، سپاه و نیروی انتظامی)؛
5. شکوفایی استعدادهای بالقوه در فرماندهی جنگ و ظهور فرماندهان با استعداد

• دستاوردهای فرهنگی و معنوی دفاع مقدس:

1. تقویت اعتماد به نفس و احساس خودباوری و بروز خلاقیت در میان جوانان ایرانی
2. تثبیت اقتدار نظام جمهوری اسلامی در دفاع از تمامیت ارضی کشور