نمونه سوالات فصل 4 تاریخ یازدهم همراه با جواب تشریحی

مدینه یا مدینه النبی پیش از هجرت پیامبر به آن شهر یثرب نام داشت. هجرت رسول خدا و پیروانش از مکه به یثرب یکی از رویدادهای سرنوش تساز تاریخ اسلام به شمار می رود. در نتیجه این رویداد زمینه و شرایط مناسبی برای برپایی امت و حکومت اسلامی فراهم آمد.

شهر یثرب را تعدادی محله مسکونی تشیکل میدادند که کشتزارها و نخلستانها میان آنها فاصله انداخته بود.این محله ها بیشتر به دهکده هایی شباهت داشتند که در هر یک از آنها اعضای یک قبیله یا طایفه زندگی می کردند- ساکنان شهر یثرب در دوران جاهلیت شامل دو گروه یهود و عرب بودند- قبیله ها و طایفه های یهودی و عرب ساکن یثرب نیز از نظر سیاسی پراکنده و مستقل از یکدیگر بودند- این شهر فاقد یک مرکز و مکان مشورت و تصمیم گیری عمومی مانند دارالندوه در مکه بود- ز آنجایی که مرجع سیاسی قدرتمندی در یثرب وجود نداشت تا به اختلافها رسیدگی و مانع دشمنی و نزاع شود، هرگاه جنگی میان دو یا چند قبیله پیش میآمد برای مدت طولانی ادامه می یافت- یثرب از نظر اقتصادی شهر ثروتمندی به شمار نمی رفت و جایگاه برجسته ای در اقتصاد شبه جزیره عربستان نداشت.

اغلب مردم آن شهر به کشاورزی اشتغال داشتند و از درآمد و رفاه اقتصادی بالایی برخوردار نبودند همچنین فعالیت های تجاری یثربیان خیلی گسترده نبود و برخلاف مکیان روابط تجاری و سیاسی گستردهای با قبایل و ساکنان دیگر شهرها و مناطق عربستان وکشورهای همسایه نداشتند.

به لحاظ اعتقادی و دینی اکثر اعضای قبیله های عرب ساکن شهر یثرب پیرو آیین بت پرستی بودند حضور یهودیان در آن شهر سبب شده بود که بت پرستان اخبار و آگاهی مختلفی درباره تاریخ پیامبران الهی کسب نمایند.

مردم یثرب که از تفرقه و جنگ به ستوه آمده بودند اندکی پیش از هجرت در صدد برآمدند شخصی به نام عبدالله بن ابی را به ریاست خویش برگزینند تا پراکندگی آنان را از میان برداشته و امور شهرشان را نظم و سامان دهد؛ اما این تصمیم هرگز عملی نشد.

حضرت محمد صلی الله علی هوآله در سال ۱۱ بعثت شش نفر از مردم یثرب را که برای انجام مراسم حج به مکه رفته بودند به اسلام دعوت کرد. آنان مسلمان شدند و پس از بازگشت به شهر خود به تبلیغ اسلام پرداختند.

سال بعد ۱۲ مرد یثربی هنگام مراسم حج در مکانی موسوم به عقبه در منا با پیامبر بیعت کردند که در تاریخ به پیمان عقبه اول معروف شده است. در مراسم حج سال سیزدهم بعثت نیز ۷۳ مرد و دو زن از اهالی یثرب در عقبه با رسول خدا پیمانی را بستند که به عقبه دوم مشهور است.

زیرا شمار قابل توجهی از اعضای قبیله های مختلف به ویژه اوس و خزرج در آن حضور داشتند و به احتمال فراوان آنان نماینده عده دیگری نیز بوده اند. این در حالی بود که ساکنان یثرب تا آن زمان ارتباط چندانی با شخص پیامبر نداشتند و نمایندگان آنان نیز تنها ملاقات کوتاهی با آن حضرت داشتند.

پیمان عقبه دوم

عقبه دوم

پیامبر نیز پس از آنکه از دسیسه مشرکان در دارلندوه برای کشتن خود آگاه شد با فداکاری علی علیه السلام مخفیانه از مکه خارج و به سوی یثرب حرکت کرد.

نصار مسلمانان اهل مدینه به گرمی از رسول خدا و دیگر مهاجران استقبال کردند و در منازل خویش پذیرای آنان شدند. پیامبر اندکی پس از ورود به مدینه قطعه زمینی را که از آن دو یتیم بود برای بنای مسجد خریداری کرد مسلمانان همگی با اشتیاق فراوان در ساخت مسجد مشارکت ورزیدند. این مسجد بسیار ساده و از سنگ و گل ساخته شده بود. رسول خدا اتاقهای کوچکی را در کنار آن برای سکونت خویش در نظر گرفت آن حضرت همچنین زمینهایی را که صاحب نداشت به مهاجران داد که برای خود خانه بسازند این غیر از زمینهایی بود که انصار به مهاجران بخشیده بودند برخی از مهاجران بی بضاعت نیز در مسجد اقامت گزیدند و به اهل وصفه مشهور شدند. اینان به دلیل همجواری با محل سکونت پیامبر ارتباط نزدیکتری با آن حضرت برقرار کردند و همانند نگهبانان ویژه ایشان به شمار میرفتند.

در پی سکونت پیامبر و مهاجران در مدینه اجتماعی از مسلمانان در این شهر به وجود آمد. اعضای این اجتماع شامل قبیله ها و طایفه های گوناگونی بودند که برخی از آنها کینه و دشمنی طولانی با هم داشتند. همچنین علاوه بر مسلمانان پیروان آیین های دیگری مانند یهودیان و بت پرستان نیز در آنجا می زیستند. از این رو رسول خدا به منظور ایجاد همبستگی میان مهاجران و انصار هم زیستی مسالمت آمیز تمام ساکنان مدینه و تأمین نظم وامنیت در آن شهر اقدام های مهمی انجام داد.

پیوند برادری تحکیم وحدت دینی- پیمان نامه عمومی مدینه

پیامبر اکرم در نخستین ماههای پس از هجرت به هدف ایجاد همدلی و وحدت دینی میان پیروانش به آنان دستور داد که هر فرد بدون در نظر گرفتن قبیله یا طایفه خود با فرد دیگری پیوند برادری برقرار نماید.

این پیوند گاه میان دو نفر از مهاجران و اغلب بین یکی از انصار و یکی از مهاجران برقرار گردید. سیره نویسان اسامی اشخاصی را که در نتیجه فرمان رسول خدا با یکدیگر برادر شدند ثبت کرده اند؛ از جمله نوشته اند که پیامبر علی علیه السلام را به عنوان برادرخویش برگزید.

وجود قبیله ها و طایفه های پراکنده با عقاید دینی گوناگون و پیشینهای آکنده از اختلاف و درگیری همواره تهدیدی جدی برای آرامش و امنیت مدینه به شمار میرفت ۲ از سوی دیگر این شهر به عنوان پایگاه اسلام با خطر جدی حمله دشمنان خارجی و به خصوص مشرکان مکه روبه رو بود از این رو رسول خدا در صدد برآمد مدینه را از نظر سیاسی و نظامی متحد سازد و نظم و امنیت را درآنجا برقرار نماید.

پیمان نامه عمومی یا به قول امروزی ها قانون اساسی مدینه.

این پیمان نامه حقوق و مسئولیت های هر یک از گروه های مسلمان و غیر مسلمان و چگونگی ارتباط آنها را با یکدیگر مشخص می کرد.

سرآمد آنان منافقان و یهودیان بودند. علاوه بر آن برخی از بت پرستان نیز از دستورات پیامبر سرپیچی کردند و مانع اسلام آوردن اعضای قبیله و طایفه خود شدند.

سردسته آنان عبدالله بن ابی بود که پیش از هجرت گروه هایی از مردم یثرب قصد داشتند او را به ریاست شهرشان برگزینند. او که درمیان قوم خویش جایگاه رفیعی داشت پس از پیروزی مسلمانان در جنگ بدر به ظاهر مسلمان شد؛ اما ردپای او در بسیاری از فتنه ها و آشوب ها آشکار است.

هنگامی که رسول خدا برای محاصره یهودیان بنی نضیر حرکت کرد وی آنان را به مقاومت در برابر مسلمانان ترغیب نمود و وعده یاری به آنها داد اما به وعده خود عمل نکرد. سردسته منافقان همچنین می کوشید که انصار را علیه مهاجران تحریک نماید. او حتی در غزوه های احد و تبوک به همراه طرفدارانش از سپاه اسلام جدا شد و در نبرد شرکت نکرد.

اگرچه رسول خدا با قوم یهود در مدینه پیمان صلح و اتحاد بسته بود اما برخی از سران یهودی به خصوص رؤسای سه قبیله بزرگ آنان پیمان شکستند و با پیامبر و مسلمانان همکاری نکردند حتی تعدادی از مردان سرشناس آنان با رسول خدا درشتی و جدل می نمودند یهودیان از هیچ کوششی برای زنده کردن کینه و دشمنی میان مسلمانان دریغ نمی کردند یکی از شاعران یهودی اشعاری درباره جنگ بعاث سرود که چنانچه پیامبر دخالت نمی کرد تبدیل به فتنه ای بزرگ میان اوس و خزرج میشد. به هر حال با دسیسه گریهای یهودیان علیه مسلمانان کانون خطری در برابر اسلام و حاکمیت آن در مدینه به شمار می رفت.

پیامبر ناگزیر از برخورد با قبیله های پیمان شکن و توطئه گر یهودی شد و طی سه لشکر کشی و محاصره نظامی به حضورشان در مدینه پایان داد علاوه بر آن تغییر قبله مسلمانان از بیت المقدس به سوی مکه یکی دیگر از اقداماتی بود که به فرمان الهی و در پی بهانه جویی یهودیان انجام گرفت.

پس از هجرت پیامبر و یارانش به مدینه مشرکان قریش همچنان بزرگترین و سرسخت ترین دشمنان دعوت اسلامی باقی ماندند. قریش همچنین با بسیاری از قبیله های شبه جزیره عربستان و به طور خاص منطقه حجاز روابط سیاسی و تجاری داشت و می توانست آنها را علیه مسلمانان تحریک کند.

یکی از اهدف این عملیات ها تهدید مسیر تجارت مشرکان مکه به شام و کسب غنیمت بود؛ زیرا آنان اموال مهاجران مسلمان را تصرف کرده بودند در نتیجه تداوم سیاست تعقیب کاروان های تجاری قریش توسط مسلمانان سرانجام در سال دوم هجرت جنگ بزرگی میان سپاه اسلام و لشکریان مشرک در مکانی موسوم به بدر صورت گرفت.

در نتیجه تداوم سیاست تعقیب کاروانهای تجاری قریش توسط مسلمانان سرانجام در سال دوم هجرت جنگ بزرگی میان سپاه اسلام و لشکریان مشرک در مکانی موسوم به بدر صورت گرفت. در این جنگ حدود ۳۰۰ رزمنده مسلمان بر ۹۵۰ جنگجوی قریشی پیروز شدند غزوه بدر ضربه سنگین و جبران ناپذیری بر قریش وارد آورد و قدرت و موقعیت آنان را در منطقه حجاز تضعیف کرد پس از آن ساکنان آن منطقه گرایش بیشتری به رسول خدا و اسلام نشان دادند.

در سالهای سوم و پنجم هجرت سپاهی بزرگ از جنگجویان قبیله قریش و قبیله های هم پیمان آن به قصد جبران شکست بدر و نابودی اسلام راهی مدینه شدند فرماندهی سپاه قریش در این لشکر کشیها به عهده ابوسفیان یکی از سران مشرک مکه بود. مشرکان در غزوه احد به موفقیتی نسبی دست یافتند اما در جنگ خندق یا احزاب با وجود اینکه تمام نیرو و امکانات مادی و معنوی خود را بسیج کرده بودند ناکام ماندند.

عقب نشینی قریش در جنگ خندق و کاهش فعالیت های نظامی آنان علیه اسلام زمینه مساعدی را برای رسول خدا به وجود آورد که نفوذ خود را بر قبیله های اطراف مدینه و منطقه حجاز گسترش دهد در نتیجه اقدامات تبلیغی و تحرکات نظامی مسلمانان اسلام به مناطق خارج از مدینه نفوذ کرد و محدوده حکومت پیامبر وسعت بیشتری یافت.

در ذی القعده سال ششم هجری ،پیامبر به همراه جمعی از مسلمانان لباس احرام پوشید و برای انجام مراسم حج راهی مکه شد. مشرکان قریش مانع ورود آن حضرت و پیروانش به مکه شدند اما در حدیبیه با پیامبر پیمان صلحی بستند که به مدت ده سال میان دو طرف جنگ و خونریزی نباشد.

قرآن این صلح را فتح و پیروزی آشکار برای اسلام معرفی کرده و گفته شده که سوره فتح درباره این رویداد تاریخی نزول یافته است.

پس از پیمان صلح حدیبیه نفوذ و گسترش اسلام در منطقه حجاز و سرتاسر شبه جزیره عربستان به طور قابل توجهی افزایش یافت و مسلمانان در موقعیت برتری قرار گرفتند در چنین شرایط تاریخی بود که حضرت محمد صلى الله علیه و آله سران امپراتوری ها و دولت های بزرگ را به اسلام دعوت کرد.

برخی از منابع تاریخی نوشته اند که دعوت جهانی پیامبر از سال ششم هجری و پس از پیمان صلح حدیبیه آغاز گردید. از جمله گفته شده که در همین سال سفیران رسول خدا نامه های آن حضرت را به پادشاهان ایران روم غسان مصر و حبشه و رؤسای برخی قبیله های بزرگ عرب رساندند.

طی سالهای هفتم و هشتم هجری تعدادی از حاکمان محلی در گوشه و کنار شبه جزیره عربستان مانند عمان بحرین نجران یمن و.... یا به اسلام گرویده و یا از طریق پیمانهای سیاسی و پرداخت جزیه تابع حکومت مدینه شدند.

حدود دو سال پس از پیمان حدیبیه قریش و یکی از قبیله های هم پیمانش پیمان صلح حدیبیه را شکستند و تعدادی از افراد قبیله هایی را که هم پیمان مسلمانان بود. به قتل رساندند.از این رو پیامبر به سرعت نیروی ده هزار نفری را برای فتح مکه بسیج کرد. در رمضان سال هشتم هجرت مکه به صورت مسالمت آمیزی آغوش خود را به روی سپاه اسلام گشود و کعبه از بت ها پاکسازی شد.

پس از آن قبیله های اطراف آن شهر نیز به تدریج اسلام را پذیرفتند. مورخان سال نهم هجری را سال وفود یا سال اسلام آوردن قبیله ها نامیده اند. در این سال هیئت های نمایندگی قبیله های مختلف عرب از هر سو به مدینه آمدند و ضمن پذیرش اسلام فرمانبرداری خود را از رسول خدا اعلام نمودند.

پس از فتح مکه قبیله های اطراف آن شهر نیز به تدریج اسلام را پذیرفتند. مورخان سال نهم هجری را سال وفود یا سال اسلام آوردن قبیله ها نامیده اند. در این سال هیئت های نمایندگی قبیله های مختلف عرب از هر سو به مدینه آمدند و ضمن پذیرش اسلام فرمانبرداری خود را از رسول خدا اعلام نمودند.

در آن زمان عمده نگرانی آن حضرت مربوط به آینده است اسلامی بود از این رو رسول خدا در پایان مراسم حج و پیش از آنکه حجاج از هم جدا شوند در مکانی به نام غدیر خم طی خطبه ای طولانی مهمترین وصیت خود را ایراد کرد آن حضرت در این خطبه ضمن معرفی علی علیه السلام به جانشینی خویش ختم نزول آیات قرآن و اتمام رسالت خود را اعلام کرد.

حضرت محمد صلی الله علیه و آله سرانجام در ۲۸ صفر سال ۱۱ در مدینه از دنیا رفت و در یکی از اتاق های منزلش به خاک سپرده شد.

حکومتی را که پیامبر در مدینه بر پایه امت اسلامی بنیان نهاد بسیار ساده و فاقد تشکیلات و سلسله مراتب گسترده بود. رسول خدا کاخ و نگهبان شخصی نداشت و در دوران زمامداری او از تشریفات و تجملات مرسوم در دربار پادشاهان و سایر فرمانروایان خبری نبود- آن حضرت مسجدالنبی در مدینه را مرکز حکومتی خویش قرار داد و از آنجا به اداره امور می پرداخت مسجد مرکز عبادت آموزش و انجام امور سیاسی اداری و نظامی به شمار می رفت- پیامبر در خیلی از مسائل حکومتی به ویژه جنگ و صلح پس از مشورت با اصحاب و بر پایه خرد جمعی تصمیم گیری میکرد و از خودکامگی و استبداد اجتناب می ورزید برای مثال پیش از جنگ احد با یارانش درباره چگونگی مقابله با مشرکان به مشورت پرداخت با وجود آنکه نظر پیامبر بر آن بود که در مدینه با دشمن روبه رو شوند اما تسلیم نظر اکثریت جوانی شد که میخواستند دربیرون از شهر با سپاه دشمن بجنگند.

در حکومت پیامبر، جهاد و دفاع وظیفه تمام مسلمانی بود که توانایی انجام آن را داشتند. مسلمانان به خاطر حضور در سپاه و شرکت در جنگ حقوق نمیگرفتند اما از غنیمتهای جنگی سهم خود را دریافت می کردند- هزینه تأمین جنگ افزارهای نظامی مانند سلاح اسب و سایر تجهیزات جنگی نیز به عهده جنگاوران بود- رسول خدا همواره به نظم و آمادگی رزمی مسلمانان اهمیت میداد و بر تمرینهای نظامی سپاه نظارت دقیق داشت- ایشان در تنظیم لشکر شیوه متعارف آن عصر را به کار میبست و نیروهای نظامی را به پنج گروه مقدمه قلب، میمنه (سمت راست میسره (سمت چپ) و ساقه عقبه تقسیم میکرد.

سلام تأکید فراوانی بر کسب علم و دانش دارد. رسول خدا نیز توجه خاصی به تعلیم و تربیت داشت و آن را در اولویت امور قرار داده بود- آن حضرت پس از جنگ بدر شرط آزادی هر یک از اسیران باسواد را آموزش خواندن و نوشتن به ده تن از مسلمانان تعیین کرد- پیامبر مرتب معلمانی را برای تعلیم قرآن و احکام اسلام به سوی شهرها و قبایل مختلف میفرستاد- همچنین احادیثی از رسول خدا درباره لزوم کسب و علم و دانش نقل شده است.

زندگی اقتصادی مسلمانان در زمان رسول خدا ساده بود و پیامبر با منابع مالی محدودی که در اختیار داشت به اداره امور می پرداخت. از جمله این منابع غنایم جنگی زکات صدقات) و جزیه بودند- پیامبر برای گردآوری حفظ و توزیع منابع فوق افرادی را بر می گزید. چهار پنجم غنایم جنگی میان جنگاوران تقسیم میشد و یک پنجم آن خمس) به خدا رسول خویشان او و یتیمان فقیران و در راه ماندگان تعلق داشت- جزیه مالیات سرانه ای بود که به مردان بالغ اهل کتاب یهودیان مسیحیان و زرتشتیان که به لحاظ مالی توانایی پرداخت آن را داشتند تعلق میگرفت زکات را مسلمانان میبایستی پرداخت نمایند- پیامبر پس از آنکه مناطق یهودی نشین خیبر فدک و تیماء را به جنگ گشود به یهودیان ساکن آن مناطق اجازه داد همچنان بر روی زمین های آنجا کشاورزی کنند و نیمی از محصول سالانه را به حکومت اسلامی بپردازند؛ اما حق تصرف در آن زمینها از آن رسول خدا بود.

پیامبر در زندگی همدم و معاشر دیگران بود و هیچگاه ادعای رفتارهای خارق عادت و برخلاف سیر طبیعی جهان را نداشت- تنهایک ویژگی ایشان را از دیگر مردم متمایز میساخت و آن این بود که پروردگار او را برگزیده و وحی خویش را بر قلب آن حضرت نازل گردانیده بود- رسول خدا چهره ای گشاده و خنده رو و قلبی مهربان داشت زیاد سخن نمی گفت و زبان به نفرین و دشنام و بدگویی نمی گشود. شنیده نشد که مسلمانی را لعن و نفرین کند- هرگز همسر یا اعضای خانواده خود را نیازرد و کمترین بهانه را در عذرخواهی برای گذشت از خطا و گناه دیگران می پذیرفت او بر دشمنان اسلام تاخت اما پس از تسلیم شدن با آنان به ملایمت رفتار کرد و در صدد انتقام جویی بر نیامد- زندگی پیامبر از جمله خوراک پوشاک و مسکن او بسیار ساده بود- رسول خدا در کارهای خانه کمک میکرد و علاقه و رغبتی فراوان به پاکیزگی و نظافت داشت.

یهود

یثرب

منابع تاریخی و متون دینی

یثرب

یثرب

منا

سیزدهم 

عقبه دوم

دوازدهم 

عقبه اول