نمونه سوالات فصل 5 تاریخ یازدهم همراه با جواب تشریحی

ماجرای سقیفه و انتخاب ابوبکر به خلافت: هنگامی که علی علیه السلام و بنی هاشم مشغول برگزاری مراسیم  تدفین  پییامبر  بودند ، گروهی از انصار در مکانی موسوم به سقیفه بنی ساعده در مدینه گرد هم آمدند تا در باره تعیین جانشین رسول خدا تصیمیم  بگیرنید . ابوبکر، عمر و ابوعبیده جراح از گروه مهاجران به سرعت خود را به آن جمع رساندند. سرانجام ، از گفت وگو و بحث هایی که در آن جلسه صورت گرفت، نخست عمر و ابوعبیده و سس  تعدادی از انصار حاضر در سقیفه با ابوبکر به عنوان  خلیفیه  و جانشیین  پیامبر  بیعت کردند.

پس  از رحلت پیامبر و آغاز خلافت ابوبکر، تعداد زیادی از قبیله های بادیه نشین عربستان، دین اسلام را ترک کردند و و سر به شورش برداشتند. این گروه به مرتدان یا از دین برگشتگان معروف شدند.

اعضای این قبیله ها در سال های پایانی زندگانی رسول خدا و صرفًاً به علت گسترش قدرت مسیلمانان ، اسیلام  آورده بودنید  و بیا  تعالیم آن و آشنایی نداشتند. علاوه بر مُرتَُدَُان، چند تن نیز به دروغ ادعای پیامبری کردند  و با گرد آوردن افرادی به دور خود ،با حکومت مدینه به مخالفت برخاستند. گروه دیگری از شورشیان را افراد و قبیله هایی تشکیل می دادند که نسبت به خلافت ابوبکر معترض بودند و ایشان را به  عنوان  خلیفه پیامبر به رسمیت نمیشناختند و از پرداخت زکات به نمایندگان وی خودداری کردند.

ابوبکر پ  از استقرار بر مسند خلافت، سپاهی را گرد آورد و به مقابله با مرتدان، پیامبران دروغین و دیگر معترضان فرستاد. این سپاه همه شورشها و نافرمانی ها را فرونشاند و حاکمیت مدینه را دوباره بر شبه جزیره عربستان برقرار کرد.

خلیفه اول (ابوبکر) اندکی بیش از دو سال خلافت کرد. او در واپسین لحظات زندگی ،طی وصیت نامه مکتوبی، عَُمَربن خطاب را که  در سال ششم بعثت اسلام آورده بود ،به جانشینی خود معرفی و منصوب کرد.

از مهمترین رویدادهای دوران خلیفه دوم (ح ۱۳ - ۲۳ ق)، فتوحات مسلمانان در سرزمین های اطراف شبه جزیره عربستان بود.

خلیفه دوم پیش از مرگ، شورایی شش نفره تشکیل داد و اعضای آن را مأمور کرد که از میان   خود  یک  نفر  را به  عنوان  خلیفیه  برگزینند. گفت وگوها و رایزنی های اعضای آن شورا ،به گونه ای پیش رفت که سراندام عثمان بن عَفّّان از خاندان بنی امیه به  عنوان  خلیفه سوم (ح ۲۳  ۳۵ ق) انتخاب شد.

عثمان که مردی نرم خو و خویشاوند دوست بود، روش متفاوتی نسبت به خلفای پیش از خود در پیش گرفت. خلیفه سوم، مَروان بن حَکم و پدرش را که پیامبر از مدینه رانده بود ،به آن شهر بازگرداند. او همچنین خویشاوندان خود از بنی‌امیه را بر سر  کار آورد و دست آنان را در اداره امور خلافت باز گذاشت. برخی از صحابه پیامبر همچون ابوذر غِفاری، عمّار یاسر، نسبت به  رفتیار  عثمیان  و منصوبان وی انتقاد و اعتراض کردند. خلیفه که تحت تأثیر اطرافیان  و مشیاوران خود  از جملیه  میروان  حکیم  قیرار  داشیت ، انتقادکنندگان را تنبیه و تبعید نمود.

مردم از مناطق مختلف مانند عراق و مصر برای رساندن صدای اعتراض خویش به گوش عثمان، به مدینه آمدند. علی علیه السلام میان مردم و خلیفه میاندیگری کرد. خلیفه پذیرفت که روش خود را تغییر دهد، اما اطرافیانش میانع ایین کار شیدند. به همیین دلییل، معترضان خشمگین سرانجام به خانه خلیفه ریختند و او را به قتل رساندند.

پس  از عثمان، مردم در مدینه به اصرار از علی علیه السلام خواستند که خلافت را بپذیرد و با آن حضرت بیعت کردند. امام مصیمم  بیود  که مطابق کتاب خدا و سنت پیامبر عمل نماید.

از جمله معاویه پسر ابوسفیان که توسط علی علیه السلام از حکومت شام برکنار شده بود ،به بهانه خونخواهی عثمان ،به سرکشی پرداخت. معدودی از بزرگان قریش مانند طلحه و زبیر نیز که بیعت کرده بودند، چون امام با تقاضایشان برای به دست گیرفتن  حکومیت  برخیی  شهرها و مناطق موافقت نکرد، بیعت خود را شکستند و به صف مخالفان پیوستند.

نصیحت ها و کوشش های مسالمتآمیز امام علی علیه السلام برای بازداشتن مخالفان از سرکشی و جلوگیری از جنیگ  داخلیی  میان  مسلمانان ،به نتیجه نرسید و آن حضرت ناگزیر به دفع سرکشی ها و آشوب گری هایی شد که اشراف بنی امیه نقش مهمی در ایجاد  آن داشتند. بدین منظور امام مرکز خلافت را از مدینه به کوفه منتقل و در سه جنگ جمل، صفین و نهروان با دشمنان مقابله کرد.

پس از رحلت پیامبر به خصوص در پی اختلافی که میان مسلمانان بر سر جانشینی پیامبر در سقیفه بنی ساعده به وجود آمد اتحاد امت اسلامی آسیب دید با این حال ابوبکر و عمر در دوران زمام داری خویش تا حدودی مراقب بودند که عدالت را میان افراد و گروه های مختلف مسلمان رعایت کنند و از هر دو گروه مهاجر و انصار افرادی را به سمت های فرماندهی سپاه و حکومت شهرها و نواحی مختلف قلمرو خلافت بر می گزیدند.

سیاست خویشاوندگرایی ،عثمان علاوه بر ایجاد نارضایتی در میان مسلمانان باعث تشدید اختلافات و اوج گرفتن مجدد تعصبات طایفه ای و قبیله ای در درون جامعه اسلامی شد.

على عليه السلام در دوران حکومتش قصد داشت با عمل به تعالیم اسلام و سنت رسول خدا برادری و یگانگی دینی را به امت اسلامی بازگرداند اما در نتیجه اختلاف های سیاسی و جنگ های داخلی که پیش آمد تفرقه و چند دستگی میان مسلمانان بیشتر شد. این جنگ ها به دشمنی و درگیریهای طایفه ای و قبیله ای دامن زد و حتی باعث به وجود آمدن رقابت منطقه ای بین عراق و شام شد که تا سالها پس از آن ادامه داشت.

در دوران خلافت عمر و عثمان درآمدهای فراوانی از سرزمین های ثروتمندی که فتح شده بود به خزانه مسلمانان در مدینه سرازیر شد.

خلیفه دوم این درآمدها را به عنوان عطایا میان مسلمانان توزیع کرد نحوه توزیع عطایا توسطه خلیفه دوم اگر چه برپایه مساوات اسلامی نبود اما ساده زیستی و سختگیری ایشان نسبت به کارگزاران خلافت و بزرگان قریش از ثروت اندوزی و تجمل گرایی آنان جلوگیری کرد.

در دوران عثمان بذل و بخشش های فراوانی از بیت المال مسلمانان به بستگان و حامیان خلیفه به خصوص خاندان بنی امیه صورت گرفت وی محدودیت هایی را که عمر برای ثروت اندوزی سران قریش ایجاد کرده بود نادیده گرفت از این رو آنان اراضی و مزارع وسیعی را در ایران شام و مصر تصرف کردند و از درآمدهای کلان آنها برای ساخت خانه های مجلل و خوشگذرانی در مدینه و دیگرشهرها استفاده کردند.

على عليه السلام در دوران خلافتش تلاش کرد که عدالت و مساوات اسلامی را اجرا کند از این رو بیت المال را به طور مساوی میان تمام مسلمانان اعم از عرب و غیر عرب سیاه و سفید و بنده و آزاد تقسیم کرد.

برخی مسلمانان از جمله طلحه و زبیر به این شیوه توزیع بیت المال اعتراض کردند و از آن حضرت خواستند که عرب و قریش را برتر از عجم و موالی قرار دهد اما امام این کار را ستمگرانه دانست و فرمود: تمام قرآن را تلاوت کردم و برای فرزندان اسماعیل اعراب بر فرزندان اسحاق غیر اعراب به اندازه این چوب تکه چوبی که از زمین برداشته بود برتری نیافتم. منظور آن حضرت از بیان این جمله آن بود که ایشان معیارهای قومی قبیله ای خویشاوندی و یا تقدم و تأخر در قبول اسلام را در توزیع بیت المال در نظر نخواهد گرفت.

در نتیجه این لشکر کشی ها که از زمان خلافت ابوبکر آغاز شد و تا پایان خلافت عثمان بدون وقفه ادامه یافت سرزمین های ایران شام و مصر فتح شد و اسلام به تدریج در آن سرزمین ها گسترش پیدا کرد.

امام علی علیه السلام

در جریان فتوحات مسلمانان هنگامی که به سپاه دشمن برخورد میکردند و یا به آبادی و شهری میرسیدند طبق تعالیم اسلام و سنت پیامبر سه پیشنهاد را به آنان ارائه می دادند اول اسلام بیاورید؛ دوم تسلیم شوید و جزیه پرداخت نمایید و سوم بجنگید.

سرزمین شام در غرب آسیا به عنوان نقطه اتصال زمینی و دریایی سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا همواره از موقعیت فوق العاده مهمی برخوردار بوده است. این سرزمین تاریخ و تمدنی کهن دارد و در دوران باستان محل برخورد تمدن های کهن بین النهرین ایران مصریونان و روم بوده است.

منطقه شام هنگام حمله اعراب مسلمان زیر سلطه امپراتوری روم قرار داشت در آن زمان تعدادی از قبیله های عرب در آن منطقه حضور داشتند بسیاری از این اعراب و دیگر ساکنان بومی منطقه شام پیرو مسیحیت بودند اما در برخی از مسائل مذهبی با کلیسای اختلافات مذهبی و تفاوت های قومی فرهنگی و زبانی که میان توده های مردم شام با طبقه حکومتگر رومی وجود داشت از جمله قسطنطنیه پایتخت امپراتوری روم اختلاف اساسی داشتند. عواملی مهمی بود که پایه های حاکمیت امپراتوری روم را بر این منطقه سست کرده بود.َ

ابوبکر در اواخر خلافت خود چندین دسته سپاه را به سوی منطقه شام فرستاد. این سپاهیان در چندین نبرد که بیشتر آنها در زمان خلافت عمر به وقوع پیوست نیروهای رومی و متحدان محلی آنان را شکست دادند و شهرها و آبادی های آن منطقه را یکی پس از دیگری اغلب با پیمان صلح گشودند. در این پیمان ها حفظ جان و مال آزادی دین و عقیده مردم آن شهرها در برابر تسلیم و پرداخت جزیه تضمین شده بود.

در جریان محاصره شهر بیت المقدس (ایلیا) ساکنان مسیحی شهر اعلام کردند که فقط در حضور خلیفه قرارداد صلح و تسلیم شهر را امضاء میکنند مسلمانان با بردباری این شرط را پذیرفتند و بدین منظور خلیفه دوم از مدینه به بیت المقدس رفت.

نیز همچون شام به هنگام ظهور اسلام بخشی از قلمرو امپراتوری روم شرقی بود. اسکندریه در شمال مصر یکی از مراکز مهم نیروی دریایی آن امپراتوری به شمار میرفت با وجود تسلط رومیان بر مصر موقعیت مسلمانان در شام و حتی در شبه جزیره عربستان در معرض خطر جدی بود. از این رو مسلمانان بعد از فتح شام در صدد برآمدند که مصر را نیز تسخیر کنند عمرو عاص که آبادانی و ثروت فراوان آن سرزمین را از نزدیک مشاهده نموده و تا اندازه ای با وضعیت سیاسی و اجتماعی آن جا آشنا بود فرماندهی سپاه اعراب مسلمان را در حمله به مصر به عهده گرفت.

از یک سو مالیات های سنگینی را می پرداختند و از سوی دیگر اجازه نداشتند که به مقام های عالی برسند. علاوه بر آن توده های مسیحی مصر اختلافات مذهبی شدیدی با رومیان داشتند.

گروه هایی از پیروان آیین یهود نیز که در اسکندریه و سایر نقاط مصر پراکنده بودند به دلیل عدم حمایت امپراتور روم از آنان در برابرمسیحیان از او ناخشنود بودند.

در هر حال اعراب مسلمان طی نبردهایی لشکریان رومی را شکست دادند و شهرهای مصر را یکی پس از دیگری به جنگ و یا به صلح گشودند.

موفقیت سریع و فتوحات درخشان نیروهای مسلمان در مصر بیشتر نتیجه عدم مقاومت مردم آن سرزمین در برابر سپاه اسلام بود. رفتار مسالمت آمیز و مداراجویانه پیروان اسلام با مسیحیان به هنگام فتح شام و امید به آزادی مذهبی در زیر سایه حکومت مسلمانان تأثیر بسزایی بر متحد نشدن مصریان با رومیان داشت.

با فتح مصر (سال ۲۰ ق) سلطه و نفوذ سیاسی - نظامی امپراتوری روم شرقی در آن سرزمین از بین رفت شام از خطر هجوم رومیان تا حدودی در امان ماند و زمینه برای پیشروی مسلمانان در دیگر مناطق آفریقا مهیا شد.

از نظر سیاسی اعراب مسلمان در فاصله کمتر از ۲۰ سال دو قدرت بزرگ جهان آن روز یعنی حکومت ساسانیان و امپراتوری روم شرقی را شکست دادند و سرزمین های مهم ایران شام و مصر را تصرف کردند به دنبال این پیروزی های نظامی قلمرو خلافت گسترش زیادی یافت و مردمان و اقوامی مختلفی که زبان و فرهنگ متفاوتی با اعراب داشتند تحت حکومت آنان قرار گرفتند.

به لحاظ اقتصادی سرزمین های فتح شده ثروتمند و دارای شهرها و روستاهای آباد و بزرگی بودند اعراب علاوه بر غنائم فراوانی که در جریان فتوحات کسب کردند منابع اقتصادی و درآمدهای مالیاتی آن سرزمین ها را در اختیار خود گرفتند.

مهم ترین اثر و پیامد فتوحات در عرصه دین و فرهنگ جلوه گر شد از یک سو سپاهیان عرب دین اسلام را به سرزمین های فتح شده بردند و به تدریج مردم آن سرزمینها مسلمان شدند؛ از سوی دیگر ایران شام و مصر دارای فرهنگ و تمدنی غنی و مردمان متمدنی بودند که سهم بسزایی در شکل گیری و شکوفایی تمدن اسلامی ایفا کردند.

عربستان

ابوبکر 

فتوحات مسلمانان

خلیفه دوم

مدینه

اطرافیانش 

ابوسفیان

معاویه

خونخواهی عثمان

خویشاوند گرایی