نمونه سوالات فصل 7 تاریخ یازدهم همراه با جواب تشریحی

بو مسلم و سپاهیانش پس از ورود به کوفه با ابوالعباس سفاح به عنوان خلیفه مسلمانان بیعت کردند.

بر خویشاوندی و پیوندی که از طریق عباس بن عبدالمطلب با پیامبر داشتند تأکید می کردند. آنان خود را مصداق اهل بیت و شایسته جانشینی رسول خدا می دانستند.

بوالعباس سفاح.

ابومسلم و سپاهیانش پس از ورود به کوفه با این فرد به عنوان خلیفه مسلمانان بیعت کردند. عباسیان برای توجیه حقانیت و مشروعیت خلافت خویش بر خویشاوندی و پیوندی که از طریق عباس بن عبدالمطلب با پیامبر داشتند تأکید می کردند. آنان خود را مصداق اهل بیت و شایسته جانشینی رسول خدا می دانستند از این رو این فرد در ابتدای خلافتش مدعی شد که جانشینی پیامبرحق خاندان او بوده ولی امویان آن را به زور غصب کردند و اکنون حق به حق دار رسیده است.(ابوالعباس سفاح)

برادرش منصور (ح) ۱۳۶ – ۱۵۸ ق.

برادرش منصور (ح ۱۳۶ – ۱۵۸ ق).

وی نخست عموهایش را که مدعی جانشینی سفاح بودند از همه مناصب مهمی که داشتند خلع کرد و دبیر آنان ابن مقفع روزبه ایرانی را که متفکری شجاع و مترجم کتاب هایی از زبان پهلوی به عربی بود به قتل رساند- او سپس ابومسلم را با وجود خدمات بزرگی که به عباسیان کرده بود ناجوانمردانه کشت زیرا نگران نفوذ و قدرت فراوان فرمانده سیاه جامگان بود- منصور همچنین قیام دو تن از علویان و نیز قیام های پردامنه ای را که در اعتراض به قتل ابومسلم در ایران صورت گرفت بی رحمانه سرکوب کرد-  یکی از اقدامات مهمی که منصور در جهت تحکیم و تثبیت خلافت خاندان خود انجام داد بنای شهر بغداد به عنوان پایتخت عباسیان بود. این شهر در مکانی نزدیک تیسفون پایتخت ساسانیان و بر اساس سنت شهرسازی ایران باستان ساخته شد. صدها معمار، نجار آهنگر و کارگر که اغلب ایرانی بودند در بنای بغداد مشارکت داشتند.

بدین گونه با از میان برداشتن رقیبان و مخالفان داخلی بنای پایتخت جدید و پایه ریزی تشکیلات سیاسی اداری منظم در زمان منصور، خلافت عباسیان استوار شد و تمام سرزمین های اسلامی به استثنای اندلس تحت فرمان آن درآمد.

دوره نیرومندی و شکوفایی (۱۳۲ – ۲۳۲ (ق)- دوره ضعف و تجزیه (۲۳۲ – ۶۵۶ ق).

در این دوره که صد سال نخست حکومت عباسیان را شامل می شود خلفا از قدرت و نفوذ فوق العاده ای برخوردار بودند و توانستند تا حد زیادی یکپارچگی قلمرو خلافت حفظ کنند و قیام ها و شورش های مختلف را سرکوب کنند- آنان همچنین بر امور سیاسی نظامی اداری و دینی نظارت و سیطره کامل داشتند؛ حاکمان ولایات فرماندهان نظامی وزیران و بسیاری دیگر از کارگزاران حکومتی را عزل و نصب می کردند و دستور به جنگ و صلح می دادند همه خلفای این دوره قدرتمند بودند. اما منصور هارون الرشید و مأمون به مراتب قدرت و تأثیرگذاری بالاتری در تاریخ این سلسله داشتند- یکی از ویژگی های شاخص خلافت عباسیان اجتناب از سیاست عرب گرایی بود که امویان دنبال میکردند به همین دلیل در این دوره ایرانیان در کنار اعراب از جایگاه ممتازی در حکومت عباسیان برخوردار شدند و نقش مهمی را در اداره امور خلافت به عهده گرفتند. آنان علاوه بر تصدی منصب مهم وزارت و سایر مناصب دیوانی در مواردی به فرماندهی سپاه و حکومت بر برخی ولایات منصوب شدند.

علاوه بر ابوسلمه و ابو مسلم ایرانیان دیگری نیز در دستگاه خلافت عباسیان صاحب نفوذ و قدرت فراوان شدند که بارزترین آن ها خاندان های برمکی و سهل بودند.

هارون الرشید (ح ۱۷۰ – ۱۹۳ ق)

هارون مقام و حتی جانش را مدیون دبیر و مربی خویش یحیی پسر خالد برمکی بود اداره امور خلافت را به او سپرد. یحیی و دو پسرش مدت هفده سال صاحب چنان قدرت و عظمتی بودند که این دوره در تاریخ به دوران فرمانروایی برمکیان معروف شده است. اما سرانجام به طور ناگهانی و بی رحمانه به دستور خلیفه از میان برداشته شدند.

فضل بن سهل و برادرش حسن بن سهل که دست پرورده برمکیان و از دهقانان و زمین داران بزرگ خراسان بودند.

هارون دو پسرش امین و مامون را به ترتیب به عنوان ولیعهد برگزید اما امین پس از آن که به خلافت رسید برادرش را از ولیعهدی کنار زد. مأمون با تدبیر و شمشیر خاندان سهل برادرش را شکست داد و خلیفه شد.

پس از آن بود که فضل بن سهل به عنوان وزیر مأمون و حسن بن سهل در منصب حاکم عراق صاحب قدرت و جایگاه رفیعی شدند. خلیفه حتى تحت تأثیر وزیر قدرتمند خود مرکز خلافت را از بغداد به مرو منتقل کرد و لباس و پرچم سیاه را که نشان عباسیان بود به رنگ سبز درآورد.

بزرگان عرب در بغداد نسبت به تسلط خاندان سهل بر امور خلافت به حسادت و دشمنی پرداختند و در صدد برآمدند که مامون را خلع رسانده و برادر او را خانه نشین کند خلیفه همچنین دوباره جامه سیاه به تن کرد و بغداد را مرکز خلافت قرار داد. و فرد دیگری از خاندان عباسی را به خلافت بنشانند. شاید به همین دلیل بوده که مأمون تصمیم گرفت وزیر خود را به قتل.

با پایان گرفتن حکومت مأمون و خارج شدن اداره امور از دست وزیران ایرانی به تدریج حکومت عباسیان نیز رو به ضعف و انحطاط گذاشت.

جانشینان مأمون سپاهی از غلامان ترک که در سرحدات ماوراء النهر به اسارت مسلمانان درآمده بودند و در سوارکاری و تیراندازی مهارت داشتند تشکیل دادند. پس از آنکه فرماندهان این سپاه با عنوان امیر الامراء قدرت را به دست گرفتند و بر امور خلافت تسلط یافتند. دورانی از هرج و مرج آغاز شد. آنان خودسرانه خلیفه ای را خلع و فردی دیگر از خاندان بنی عباس را برجای او می نشاندند.حتی برخی از خلفا به دست امیر الامراها کشته و یا کور شدند. در چنین اوضاع و احوالی بود که قیامهای ضد عباسیان و جنبشهای استقلال طلبی بخشهای وسیعی از قلمرو خلافت از جمله ایران و شمال آفریقا و مصر را فرا گرفت رهبران برخی از این قیامها و جنبش ها موفق شدند قدرت را در مناطقی به دست گرفته و سلسله های حکومتی مستقلی را تأسیس کنند چنین رویدادی به منزله تجزیه قلمرو و کاهش قدرت و اختیارات سیاسی و نظامی خلفای عباسی بود.

 آل بویه و سلجوقیان

به زمان عمر بن خطاب خلیفه دوم

دیوان چند (سپاه)

به دستور عبدالملک مروان خلیفه اموی

در دوره نخست خلافت عباسیان تشکیلات اداری (دیوانی) منظم و منجسمی با اقتباس از نظام دیوانی عهد ساسانیان شکل گرفت. درآن زمان منصب وزارت با الگو گرفتن از دوره ساسانی به وجود آمد و وزیر در رأس تشکیلات دیوانی قرار گرفت بسیاری از سلسله های حکومتی مسلمان از جمله سامانیان نظام اداری خود را از نظام دیوانی خلافت عباسی اقتباس کردند.

آموزه های قرآنی و سنت نبوی گفتار و کردار رسول خدا انگیزه فراوانی در مسلمانان برای جست و جوی دانش و علم آموزی ایجاد کرده بود- خروج مسلمانان از شبه جزیره عربستان و فتح سرزمین هایی مانند ایران شام مصر و.... که از پیشینه تمدنی کهن و مراکز علمی و آموزشی گوناگونی برخوردار بودند زمینه ایجاد ارتباط فکری و فرهنگی میان مسلمانان با مردمان دیگر فرهنگ ها را فراهم آورد. در نتیجه این ارتباط مسلمانان با علوم و دستاوردهای تمدنی مردمان سرزمین های فتح شده آشنا شدند و انگیزه و علاقه فراوانی پیدا کردند که آثار علمی و فرهنگی آنها را به زبان عربی ترجمه کنند- حضور پیروان ادیان دیگر از جمله یهودیان مسیحیان زرتشتیان و .... در کنار مسلمانان موجب شد که پیروان اسلام برای دفاع از باورهای دینی خود در برابر عقاید غیر اسلامی به علوم عقلی و به خصوص علم کلام روی آوردند. بروز اختلافات دینی در میان مسلمانان و شکل گیری فرقه ها و مذاهب مختلف اسلامی نیز به گسترش علم کلام کمک کرد- پشتیبانی مادی و معنوی خلقا وزیران و دیگر مقام های حکومتی از عالمان و فعالیت های آنان نیز سهم زیادی در رواج و رونق علم و دانش در میان مسلمانان داشت.

نخست آنکه نگارش باورها و دانسته های علمی در فرهنگ عربی آن روزگار چندان معمول نبود اعراب نقل شفاهی را موثق ترین روش در بیان شعرلغت اخبار و احادیث می دانستند به همین دلیل در آغاز از تدوین احادیث نبوی هم اجتناب می کردند دوم خط عربی نیز در آغاز خطی ابتدایی بود که نگارش را دشوار می ساخت سوم خلفای اموی چندان اعتنایی به علوم و معارف سایر اقوام و جوامع نداشتند و اهتمام به امور علمی در نظر آنان کاری کم ارزش و در شأن موالی به حساب می آمد.

هارون و مامون

خاندان های برمکیان و سهل.

در آن زمان تعداد زیادی از اندیشمندان و دانشمندان با ملیت زبان و فرهنگ متفاوت در بغداد پایتخت عباسیان گرد هم آمدند و در مراکز علمی و آموزشی متعددی که در آن شهر تأسیس شده بود مشغول به کار شدند.بیت الحکمه و رصدخانه بغداد از مهم ترین آن مراکز به شمار می رفتند.

منظور از نهضت ترجمه جنبش اقتباس و انتقال آثار علمی و فرهنگی تمدن های ایران یونان مصر و هند به عالم اسلامی و ترجمه آنها به زبان عربی در دوره عباسیان بود.

نهضت ترجمه تأثیر بسیار زیادی در پیشرفت های علمی و فکری و شکوفایی تمدنی مسلمانان داشت در طول این نهضت از نیمه قرن دوم تا اواخر قرن چهارم هجری شمار زیادی از آثار علمی در موضوع های فلسفه طب ریاضیات ،نجوم موسیقی، کیمیا، گیاه شناسی و جانورشناسی سیاست و کشورداری از زبانهای پهلوی ایرانی سریانی زبان مردم شام یونانی و سانسکریت (هندی) به عربی ترجمه شد.

از مشهورترین این مترجمان میتوان از حنین بن اسحاق اسحاق بن حنین برادران بنی موسی خاندان خوارزمی و خاندان بختیشوع نام برد.

مأمون خلیفه عباسی

به هرحال تحت تأثیر تعالیم اسلام و مجموعه ای از امکانات و حمایت های مادی و معنوی که در دوره نخست خلافت عباسی فراهم آمد تحول فکری و علمی عظیمی در میان مسلمانان ایجاد شد. آثار و پیامدهای این تحول پیشرفت فوق العاده مسلمانان در رشته های مختلف علوم و معارف و پا به عرصه نهادن دانشمندان و متفکران بزرگی بود.

امام کاظم علیه السلام (۱۲۸) – ۱۸۳) (ق) تا ۱۶۹ ق در مدینه به بیان تعالیم اسلام و تربیت شاگردان اشتغال داشت آن حضرت شیعیان را از همکاری با حکومت عباسی منع میکرد و در موقعیت های مختلف با سخنانی صریح به نفی حاکمیت عباسیان می پرداخت. از این رو به دستور مهدی و هارون عباسی به زندان افتاد و سرانجام در زندان به شهادت رسید.

امین و مأمون.

مأمون در آغاز خلافتش با بعضی قیام های علویان و مخالفت طرفداران امین روبه رو شد. از این رو به منظور کسب حمایت شیعیان مهار قیام های علویان و جلب اعتماد خراسانیان امام رضا علیه السلام را از مدینه به مرو منتقل و مجبور به پذیرش مقام ولایت عهدی خود کرد.

تشویق فضل بن سهل.

فعالیت امامان شیعه پس از امام رضا علیه السلام بر تربیت شاگردان و یاران برجسته مقابله با تحریف مبانی دینی و سنت نبوی حفظ جامعه شیعی و مبارزه با جریان های فکری و فرهنگی انحرافی در شیعه متمرکز بود.

سامرا

فاطمیان خاندانی از شیعیان اسماعیلی مذهب بودند. اسماعیلیه شاخه ای از فرقه شیعه هستند که اسماعیل پسر امام جعفر صادق علیه السلام را که قبل از آن حضرت وفات یافته بود به عنوان امام هفتم میشناسند.

اسماعیلیان در بین خود انشعاباتی یافتند؛ یک گروه آنان اسماعیلیان فاطمی بودند که به استمرار امامت در فرزندان اسماعیل اعتقاد داشتند. از این رو خلفای فاطمی خود را از نوادگان اسماعیل پسر امام جعفر صادق علیه السلام می شمردند.

در شرایطی که خلافت عباسی در سراشیبی ضعف و انحطاط افتاده بود یکی از نوادگان اسماعیل پسر امام جعفر صادق علیه السلام به نام عبیدالله مهدی حکومتی را در شمال آفریقا (تونس) و (مراکش) بنیاد نهاد (۲۹۷) ق) که به خلافت فاطمیان معروف شد. خلفای فاطمی پس از مدتی مصر را نیز به تصرف درآوردند و شهر قاهره را به عنوان پایتخت خود بنا کردند تا با بغداد عباسیان رقابت کند. آنان سپس منطقه شام را نیز گرفتند.

خلافت فاطمیان در زمان مستنصر (ح ۴۲۷ – ۴۸۷ ق) به اوج قدرت و شکوه دست یافت و قلمرو آن به نهایت وسعت خود رسید.

در زمان او فردی به نام ارسلان بساسیری در عراق قیام کرد و با بیرون راندن خلیفه عباسی از بغداد به نام خلیفه فاطمی خطبه خواند. امسا خیلی زود توسط طغرل سلجوقی سرکوب و نابود شد.

مستنصر خلیفه فاطمی

از اواخر دوران مستنصر حکومت فاطمیان دچار ضعف سیاسی و بحران اقتصادی شد حملات پیاپی سلجوقیان به قلمرو خلافت فاطمی و سپس شروع جنگ های صلیبی وضعیت آن را بدتر کرد حکومت فاطمیان سرانجام توسط صلاح الدین ایوبی منقرض شد (۵۶۷ ق).

روابط دو خلافت فاطمی و عباسی همواره خصومت آمیز بود فاطمیان خلافت را حق خود می دانستند و حکومت عباسیان را به رسمیت نمیشناختند. علاوه بر آن خلفای فاطمی با تسلط بر مناطق شام و حجاز حکومت عباسیان را به شدت تهدید مورد تهدید قرار دادند. فاطمیان همچنین با فرستادن عده زیادی از داعیان مبلغان مذهب اسماعیلیه به سرزمین های دور و نزدیک از جمله عراق ایران و یمن و گسترش دعوت اسماعیلی خشم و وحشت خلفای عباسی و سلاطین سلجوقی را برانگیختند برخی از مبلغان اسماعیلی علاوه بر فعالیت های تبلیغی علیه دشمنان خود اقدام به عملیات سیاسی و نظامی نیز می کردند. در مقابل عباسیان نیز کوشیدند با استفاده از توان سیاسی و نظامی حکومت سلجوقیان و دیگر متحدان خود با خلافت فاطمی مقابله کنند. خلافت عباسی همچنین اقدام به تبلیغات گسترده ای علیه فاطمیان کرد و به ترفندهای گوناگونی متوسل شد که نشان دهد نسب خلفای فاطمی جعلی است و آنان از نسل علی علیه السلام و فاطمه سلام الله علیها نیستند.

خلافت فاطمی نسبت به ترویج مذهب تشیع اسماعیلی و رواج آیین های شیعی در مناطق زیر سلطه خود اهتمام جدی داشت و از عالمان شیعی حمایت می کرد فاطمیان در شهرهای قلمرو خود به نام امامان اسماعیلی خطبه می خواندند اگر چه معدودی از خلفای فاطمی محدودیت هایی را برای پیروان سایر مذاهب از جمله اهل تسنن ایجاد کردند اما در بیشتر دوران حکومت فاطمیان اهل تسنن آزادانه به زندگی و فعالیت دینی واجتماعی خود مشغول بودند.

قاهره در روزگار فاطمیان شاهد شکل گیری و فعالیت وسیع مراکز علمی و آموزشی گوناگونی بود یکی از بادوام ترین دانشگاه های دنیای اسلامی نام الأزهر توسط فاطمیان در آن شهر بنیان نهاده شد ۳۵۹) (ق) و تا کنون با همین نام به فعالیت خود ادامه داده است. با علاوه بر آن مرکز علمی بزرگ دیگری با نام دارالعلم الحکمه) در قاهره شکل گرفت و استادان بزرگی در آن مرکز علمی به تدریس علوم مختلف از قبیل فقه نجوم طب ادبیات و.... گماشته شدند. به منظور آنکه دارالعلم قاهره بتواند نقشی همچون بیت الحکمه بغداد داشته باشد کتاب های زیادی تهیه و در اختیار مشتاقان علم که در آن مشغول فعالیت علمی بودند نهاده شد.

تربیت عالمان و داعیان مسلط به تعالیم مذهب اسماعیلی و دیگر معارف بود اغلب دانش آموختگان این مراکز دانشمندان و عالمان برجسته ای بودند که کتاب ها و رساله های زیادی در فلسفه کلام فقه و دیگر علوم تألیف کردند و دعوت اسماعیلی را در درون قلمرو فاطمیان و خارج از آن تا هندوستان و ماوراء النهر گسترش دادند.

علاقه خلفای فاطمی به مظاهر شکوه و جلال.

فاطمیان شهرهای مختلفی را بنا کردند که باشکوه ترین آنها قاهره بود مساجد جامع از هر جامع حاکم و جامع اقمر از مشهورترین نمونه های آثارمعماری این عصر در قاهره به شمار می روند.

نقاشی شیشه گری کاشی کاری منبت کاری کاغذسازی و فلزکاری.

بغداد 

ممتازی 

امور خلافت 

هارون‌الرشید 

فضل بن سهل

ساسانیان

عباسیان 

مکتب اهل بیت

اسماعیلیه

قاهره