نمونه سوالات فصل 9 تاریخ یازدهم همراه با جواب تشریحی

فعالیت ها و مبارزات سیاسی اجتماعی و فرهنگی ایرانیان در دو سده نخست هجری

طاهر ذوالیمینین از سوی مأمون خلیفه عباسی به حکومت خراسان منصوب شد (۲۰۵) ق).

تشدید جنبش های ضد خلافت در ایران مأمون را متوجه این نکته کرد که باید تغییری در شیوه اداره قلمرو خلافت ایجاد کند؛ از این رو حکومت خراسان را به طاهر سردار ایرانی و خراسانی خود داد پس از طاهر حکومت خراسان در خاندان او موروثی شد وبدین گونه نخستین سلسله مسلمان ایرانی شکل گرفت.

به دنبال طاهریان سلسله های حکومتی دیگری در گوشه و کنار ایران روی کار آمدند صفاریان سامانیان علویان طبرستان زیاریان و آل بویه از جمله این سلسله ها به شمار می روند.

آل بویه بر بخش های وسیعی از مرکز جنوب شمال و غرب ایران و عراق حکومت کردند.

تأسیس حکومت های مذکور به لحاظ سیاسی یک پیامد مشترک و مهم داشت و آن کاهش و زوال تدریجی تسلط سیاسی خلفای عباسی بر مناطق مختلف میهن ما بود حتی در دوره حکومت آل بویه بغداد بیش از یک قرن تحت سلطه امیران آل بویه قرار گرفت و آنان علاوه بر عزل و نصب خلیفه قدرت و نفوذ او را نیز محدود کردند با این حال بسیاری از این حکومت ها رقیب و دشمن یکدیگر نیز بودند و در دوران فرمانروایی آنان جنگ های داخلی فراوانی صورت گرفت و آسیب زیادی به ایران و ایرانیان وارد کرد.

آنان علاوه بر عزل و نصب خلیفه قدرت و نفوذ او را نیز محدود کردند.

سلسله های طاهریان و سامانیان ریشه در خاندان های کهن دهقانی منطقه خراسان و ماوراء النهر داشتند. در واقع این دو سلسله را دودمان های زمین داری پایه گذاری کردند که از قدرت و نفوذ اقتصادی و پشتوانه اجتماعی و فرهنگی قابل ملاحظه ای در دیار خود برخوردار بودند.

علاوه بر مشارکت در امور محلی نقش مهمی در حفظ و انتقال فرهنگ ایرانی از دوره باستان به دوره اسلامی ایفا کردند.

حسن بن زید بنیانگذار حکومت علویان طبرستان و جانشینان او از سادات علوی شیعه مذهب به شمار می رفتند که برای رهایی از ستم خلفای عباسی به ایران و به ویژه منطقه طبرستان پناه آورده بودند. سادات علوی نقش مؤثری در ترویج اسلام در میان ایرانیان به ویژه ساکنان طبرستان دیلم و گیلان داشتند و با رفتار و اخلاق پسندیده خود مورد اعتماد توده های مردم قرار گرفتند.

یعقوب لیث صفاری رویگرزاده ای از دهی به نام قرنین در سیستان بود او فعالیت اجتماعی و سیاسی خود را با شرکت در گروه عیاران و جوانمردان سیستان و جنگ علیه خوارج آنجا آغاز کرد.

سلسله آل بویه را پسران ابو شجاع بویه علی حسن و احمد از اهالی دیلم تأسیس کردند. بویه شغل صیادی را رها کرد و به همراه پسرانش حرفه نظامی را برگزید و به خدمت سرداران دیلمی درآمد.

در مقابل بنیان گذاران بسیاری از سلسله هایی که در این دوره تشکیل شدند بدون اجازه و تأیید خلیفه اقدام به گردآوری سپاه و لشکر کشی برای به دست گرفتن قدرت کردند یعقوب لیث صفاری بنیانگذار حکومت صفاریان حسن بن زید مؤسس حکومت علویان طبرستان و مرداویج برپاکننده سلسله زیاریان و پسران بویه که سلسله آل بویه را بنیان نهادند. از آن جمله اند. شیوه کسب قدرت مؤسسان برخی از سلسله های ایرانی مانند طاهریان و سامانیان با فرمان خلیفه عباسی به حکومت رسیدند.همچنین انتقال قدرت از امیری به امیر دیگر نیز در این حکومتها با فرمان و تأیید خلیفه صورت می گرفت چنین فرمان و تأییدی بیشتر جنبه تشریفاتی داشت و برای نشان دادن اطاعت و تابعیت ظاهری و اسمی از خلیفه بغداد بود و گرنه امیران سلسله های مذکور در امور داخلی خود استقلال داشتند و تعیین جانشین به عهده خود آنان بود.

روابط حکومت علویان طبرستان با خلافت عباسی همواره خصومت آمیز بود زیرا امیران شیعه مذهب این سلسله که از سادات علوی به شمار می رفتند خود مدعی خلافت بودند و عباسیان را غاصب خلافت می شمردند از این رو بیشتر دوران حکومت علویان طبرستان (۲۵۰ – ۳۱۶) (ق) به کشمکش و جنگ با سپاهیان خلیفه و لشکریان طاهریان و سامانیان که متحد خلافت بودند سپری شد.

رابطه صفاریان با خلافت عباسی فراز و نشیب زیادی را طی کرد با وجود آنکه یعقوب بدون فرمان و بی اجازه خلیفه عباسی به قدرت رسید اما موفقیت های او در سرکوب خوارج و جهاد با کفار مرزهای شرقی موجب شد که خلیفه فرمان حکومت سیستان کابل و بلخ را برای وی ارسال نماید با این حال پس از حمله یعقوب به نیشابور و از میان برداشتن حکومت طاهریان و سپس لشکر کشی او به سوی بغداد روابط دو طرف به خصومت گرایید.

در زمان عمرولیت برادر و جانشین یعقوب دشمنی و درگیری میان صفاریان و خلافت عباسی کمتر شد؛ امیر صفاری نسبت به خلیفه اظهار تبعیت کرد و به نام او خطبه خواند خلیفه نیز حکومت عمرو را بر مناطقی که در اختیار داشت تأیید کرد. با این حال عباسیان همچنان نسبت به صفاریان بی اعتماد بودند و نسبت به آنها کینه داشتند از این رو در جنگ میان عمرو با امیر اسماعیل سامانی خلیفه جانب سامانیان را گرفت و پس از آن که در این جنگ عمرو به اسارت درآمد و به بغداد فرستاده شد. خلیفه ناجوانمردانه دستور به قتل او داد.

روابط زیاریان نیز با خلافت عباسی فراز و نشیب زیادی داشت مرداویج با شکست سپاهیان خلیفه شهرها و ولایات مختلف ایران را گرفت و عاملان خلیفه را از آنجا راند مرداویج حتی خیال حمله به بغداد و نابودی خلافت عباسی را در سر می پروراند اما پیش از اقدام به این کار توسط غلام سربازان شورشی خود کشته شد جانشینان وی که قلمروشان به گرگان و طبرستان محدود شده بود ازبلند پروازی مرداویج دست کشیدند و نسبت به خلیفه بغداد اظهار اطاعت کردند.

روابط زیاریان نیز با خلافت عباسی فراز و نشیب زیادی داشت مرداویج با شکست سپاهیان خلیفه شهرها و ولایات مختلف ایران را گرفت و عاملان خلیفه را از آنجا راند مرداویج حتی خیال حمله به بغداد و نابودی خلافت عباسی را در سر می پروراند اما پیش از اقدام به این کار توسط غلام سربازان شورشی خود کشته شد جانشینان وی که قلمروشان به گرگان و طبرستان محدود شده بود ازبلند پروازی مرداویج دست کشیدند و نسبت به خلیفه بغداد اظهار اطاعت کردند.

اگرچه با ورود اسلام به ایران زبان عربی زبان حکومت و دین شد اما فارسی دری که در واقع صورت تحول یافته فارسی میانه (پهلوی) بود همچنان در میان عامه مردم در اکثر نقاط ایران رواج داشت به مرور زمان حتی بسیاری از اعراب مهاجر به میهن ما نیز جذب زبان فارسی و فرهنگ ایرانی شدند.

تأسیس حکومت های ایرانی در سده سوم هجری سرآغازی بر توجه و حمایت رسمی از زبان و ادب فارسی بود یعقوب لیث که امیری میهن دوست و علاقمند به فرهنگ ایرانی بود شاعران را به سرودن شعر فارسی تشویق کرد.

در عصر سامانیان زبان و ادب فارسی اوج گرفت امیران و وزیران ایران گرا و فرهنگ پرور سامانی زحمات فراوانی برای ترویج این زبان کشیدند. آنان شاعران و نویسندگان فارسی گو را تشویق و حمایت می کردند. رودکی پدر شعر فارسی در این زمان می زیست و مورد حمایت دربار سامانی بود. حکیم ابوالقاسم فردوسی نیز در اواخر دوره سامانی شروع به سرودن شاهنامه کرد. او پس از سقوط سامانیان شاهنامه را به سلطان محمود غزنوی تقدیم کرد اما این سلطان قدر خدمت این شاعر بزرگ را ندانست و این شاعر آزاده را آزرده خاطر ساخت. علاوه بر آن در دوره سامانیان زبان فارسی به عنوان زبان علم و دین در کنار زبان عربی قرار گرفت و چندین اثر علمی و دینی به فارسی تألیف و یا ترجمه شد ترجمه و تلخیص تاریخ طبری با عنوان تاریخ بلعمی ترجمه تفسیر طبری بر قرآن از آن جمله اند. همچنین در آن دوره نخستین کتاب جغرافیایی به زبان فارسی با عنوان حدود العالم من المشرق الى المغرب نگارش یافت.

به ویژه سامانیان و آل بویه.

امیران و وزیران فرهنگ پرور این سلسله ها از یک سو از اندیشمندان و عالمان را مورد حمایت مادی و معنوی می کردند و از سوی دیگر با اتخاذ سیاست مدارای سیاسی و فرهنگی و اجتناب از تعصب و تنگ نظری شرایطی را فراهم آوردند که اهل علم واندیشمندان پیرو مذاهب مختلف اسلام و دیگر دین های توحیدی در امنیت و آسایش کامل به فعالیت بپردازند.

در سده های نخستین هجری مساجد مهم ترین مراکز آموزشی بودند و در مساجد بیشتر شهرهای ایران حلقه های درس بزرگی تشکیل می شد. به تدریج مدرسه هایی هم در شهرهای بزرگ به وجود آمد از تجربیات و نهادهای آموزشی دوره باستان نیز استفاده می شد. مدرسه پزشکی جندی شاپور که در زمان ساسانیان آغاز به کار کرده بود همچنان تا قرن سوم هجری به فعالیت خود ادامه داد.

پس از آنکه در سده های سوم و چهارم هجری جمعیت کثیری از مردم ایران مسلمان شدند.

ابونصر محمد بن محمد معروف به فارابی (۲۵۷) ۳۳۸ ق) فیلسوف بزرگ ایرانی که از خراسان به بغداد رفت و سپس در دمشق سکونت گزید فلسفه مشایی را که تلفیقی از جهان بینی اسلام و فلسفه ارسطویی و نوافلاطونی بود پایه گذاری کرد. در سنت فلسفه اسلامی فارابی را بعد از ارسطو که ملقب به معلم اول است معلم دوم میخوانند. ابن سینا او را استاد خود دانسته و این رشد و دیگر فیلسوفان احترام زیادی برای او قائل شده اند.

بدون شک برجسته ترین فیلسوف ایران و جهان اسلام کسی نیست جز ابوعلی سینا (۳۷۰-۴۲۸ ق) که فلسفه مشایی را به کمال رسانید.

کتاب شفا یکی از بزرگترین دائره المعارف های علمی است که به دست یک تن نوشته شده است و در آن علاوه بر فلسفه به علوم طبیعی و ریاضی نیز پرداخته شده است. این سینا برای نخستین بار در دانشنامه علایی یک دوره فلسفه را به زبان فارسی تألیف کرد واین اثر سهم به سزایی در مطرح کردن زبان فارسی به عنوان زبان علم داشت.

بدون تردید یکی از برجسته ترین دانشمندان عصر طلایی تمدن ایرانی اسلامی ابوریحان محمد بن احمد بیرونی (۳۶۲- خوارزم ۴۴۰ ق. غزنه است. بیرونی در ریاضیات ،نجوم گاه شماری ،جغرافیا هند شناسی و .... مقام شامخ داشت و به زبان های فارسی، عربی و سانسکریت مسلط بود وی آثار ارزنده ای در این زمینه تألیف کرد. ابزارها و روش های ابداعی او برای تعیین عرض و طول جغرافیایی و اندازه گیری فاصله میان شهرها جالب است.

دانش و سنت پزشکی ایران باستان از طریق مدرسه جندی شاپور به دوره اسلامی انتقال یافت و نخستین آثار مستقل پزشکی عصر اسلامی به دست استادان آن مدرسه نوشته شد. جرجیس بن جبرائیل د پس از ۱۵۲ ق) رئیس مدرسه جندی شاپور پزشک پرآوازه ایرانی به بغداد رفت و به دنبال او گروه دیگری از پزشکان آن مرکز علمی راهی مرکز خلافت عباسی شدند.

محمد زکریای رازی (۲۵۱) – ۳۱۳ ق) پزشک شیمی دان و فیلسوف ایرانی که آثار ماندگاری در زمینه پزشکی و شیمی و فلسفه نوشته و به عنوان کاشف الکل و جوهر گوگرد اسید سولفوریک مشهور شده است. به گفته جرج سارتن پدر تاریخ علم رازی بزرگ ترین پزشک اسلام و قرون وسطی بود رساله آبله و سرخک الجدری و الحصبه او کهن ترین توصیف آبله و شکاهکاری در علم پزشکی به شمار می رود.

به اعتقاد بسیاری از صاحب نظران تاریخ علم ابن سینا یکی از بزرگترین پزشکان همه اعصار به شمار میرود دائره المعارف پزشکی او با عنوان قانون نه فقط در ایران و دنیای اسلام که در اروپا نیز تا سده های متمادی به عنوان عالی ترین منبع و مرجع پزشکی باقی ماند.

به هنگام سقوط ساسانیان بنادر ایرانی در سواحل خلیج فارس دریای عمان و دریای سرخ آباد و پررونق بودند.

در قرون نخستین هجری در نتیجه گسترش و یکپارچگی جغرافیای جهان اسلام دریانوردی و تجارت دریایی توسعه چشمگیری یافت.

در سده های سوم تا پنجم هجری مراکز شهری در سواحل و پس کرانه های خلیج فارس رونق یافتند و بندر سیراف به مثابه یکی از کانون های اصلی مبادلات اقتصادی منطقه ای و جهانی تثبیت شد.

ذوالیمینین 

دهقانان 

دوره باستان 

حسن بن زید 

یعقوب لیث صفاری 

سیستان

ال بویه 

دیلم

طاهری و سامانی 

سوم تا پنجم