نمونه سوالات فصل 12 تاریخ یازدهم همراه با جواب تشریحی

مغولان در آغاز پیرو آیینی ساده موسوم به شمنی بودند که زیر نظر روحانیانی با عنوان شمن اداره میشد. پیروان این آیین مجموعه ای از مظاهر طبیعی را ستایش می کردند و هر چند به خدای بزرگ اعتقاد داشتند اما خدا پرستی آنان ناقص بود.

اقوام مغول به اقتضای زندگی در صحرا نسبت به مسائل دینی چندان تعصبی نداشتند و با پیروان دینهای دیگر با ملایمت برخورد می کردند. این مدارای اعتقادی تسامح و تساهل هر چند از روی آگاهی نبود و بیشتر متأثر از شرایط زندگی آنها بود اما در پذیرش دین های مختلف از سوی فرمانروایان و بزرگان مغولی تأثیر بسزایی داشت تسامح و تساهل دینی مغولان باعث شد که پیروان دین های گوناگون در میان آنان به تبلیغ دین خود بپردازند. بزرگان ایرانی شامل دیوانسالاران عالمان و مشایخ صوفی به خوبی از این موقعیت برای مسلمان کردن ایلخانان و امیران مغول بهره بردند.

در دوران پس از هجوم مغول به ایران پیروان مذاهب و فرق اسلامی به خصوص اهل تسنن شیعیان و صوفیان اختلاف و رقابت گذشته خود را کنار گذاشتند و متحد و یکدل برای مسلمان شدن مغول ها تلاش کردند.

زیرا – در نتیجه همنوایی دین و دولت و برتری شریعت اسلامی بر یاسای چنگیزی حکومت ایلخانی ماهیت ایرانی اسلامی یافت و موجب شد که مردم نسبت به آن احساس بیگانی کمتری بکنند. همچنین با مسلمان شدن مغول ها نفوذ و قدرت ایرانیان در دربار ایلخانان و اداره حکومت بیش از پیش افزایش یافت زمینه برای بازسازی ایران و انجام اصلاحاتی در امور سیاسی اقتصادی اجتماعی و فرهنگی فراهم آمد.

در دوره ایلخانان به ویژه به دنبال کوشش های علمی و فرهنگی خواجه نصیرالدین توسی تشیع در ایران گسترش یافت. در آن زمان نفوذ مذهب شیعه به حدی رسید که ایلخان الجایتو پسر و جانشین غازان به آن مذهب گروید.

تیمور و جانشینان او در مسلمانی ثابت قدم بودند و اصحاب دین را مورد احترام قرار میدادند. در عصر تیموری مدارس مساجد و خانقاه های بسیاری ساخته شد. سلاطین تیموری پیرو مذهب تسنن بودند در دوران حکومت آنان همچون عصر ایلخانان شیعیان و صوفیان با محدودیت های و سختگیری خاصی مواجه نبودند و آزادانه فعالیت می کردند اتحاد و زندگی مسالمت آمیز پیروان مذاهب وفرق اسلامی و معتقدان به دینهای دیگر از ویژگی های شاخص عصر مغول – تیموری بود.

هجوم ویرانگر و وحشت انگیز مغول به ایران و نگرانی و ناامیدی که در جامعه ایجاد کرد.

در عصر ایلخانان و تیموریان طریقت های صوفیانه بزرگی همچون حروفیه نوربخشیه نقش بندیه مشعشعیه نعمت اللهیه، صفویه و .... ظهور کردند و یا فعالیت خود را گسترش بخشیدند.

کثرت پیروان و مریدان طریقت های صوفیانه موجب افزیش نفوذ و موقعیت اجتماعی رهبران و مشایخ آن طریقت ها شد. فرمانروایان و مقام های سیاسی و نظامی نیز مشایخ صوفی را مورد تکریم و احترام قرار می دادند علاوه بر آن اموال و املاک فراوانی که نذر و وقف خانقاه ها شد تمکن مالی و قدرت اقتصادی مناسبی برای رهبران طریقت های صوفی پدید آورد.

در قرن نهم هجری.

از یک سو صوفیان به تشیع گرایش بیشتری نشان دادند و بیش از گذشته به امامان شیعه توسل جستند و نسبت به آنان اظهار ارادت فراوان کردند از طرف دیگر به تدریج برخی از طریقت ها مانند طریقت صفویه وارد سیاست شدند و برای به دست گرفتن قدرت با فرمانروایان و پادشاهان به رقابت برخاستند.

تجارب و سنت های هنری و هنرمندان سرزمین های فتح شده با یکدیگر پیوند خوردند.

پیدایش مراکز بزرگ فرهنگی و هنری در شهرهای مختلف به خصوص مراغه تبریز شیراز هرات و سمرقند و تأسیس کتابخانه های عظیم در این شهرها تأثیر ژرفی بر رونق فرهنگ و هنر در این دوران نهاد.

در عصر ایلخانان هنر نگارگری که تلفیقی از سنت های نقاشی ایرانی و چینی بود بیشتر در کتاب آرایی و مصور ساختن کتاب های تاریخی و متون ادبی و نیز کتاب های پزشکی جانورشناسی و نجوم جلوه گر شد ایلخانان مغول از مشوقان پدید آوردن شاهنامه های مصور به شمار میروند نمونه باقی مانده آن شاهنامه مشهور به «دموت» است.

هنر نگارگری در روزگار جانشینان تیمور چون شاهرخ و نوادگانش از جمله بایسنقر میرزا در سراسر ایران به ویژه خراسان گسترشی شگفت انگیز یافت در این دوره مصور کردن کتاب های گوناگون از نجوم گرفته تا شاهنامه و دیوان های شعر از نظر کمی و کیفی افزایش پیدا کرد و کتاب هایی با قطع بزرگ پدید آمد کیفیت خوب و فراوانی کاغذ و مواد نگارگری از قبیل رنگ و طلای ناب در پدید آمدن کتاب های مصور به هنرمندان کمک کرد.

فاخرترین نمونه شاهنامه مصور شده در عصر تیموری شاهنامه بایسنقری است که به دستور شاهزاده بایسنقر پسر شاهرخ که امیری هنرمند و هنرپرور بود خوشنویسی و مصور شد.

به خاطر داشتن ثروت هنگفت کتابخانه های بزرگ و هنرمندان نامور به یکی از کانون های بزرگ علمی و فرهنگی جهان اسلام تبدیل شد. علاوه بر سلاطین و شاهزادگان تیموری که به هنر و هنرمندان توجه زیادی داشتند برخی از وزیران آنان از جمله امیر علی شیرنوایی شاعر و وزیر سلطان حسین میرزا بایقرا نیز پشتیبان و مشوق جدی هنرمندان بودند.

نامورترین نقاشان عصر تیموری کمال الدین بهزاد بود که آثار و مکتب نگارگری او سرآغاز دگرگونی عظیمی در نقاشی به شمار می آید.

هجوم ویرانگر چنگیزخان مغول به ایران که با ویرانی شهرها و نابودی بسیاری از آثار فرهنگی و هنری همراه بود برای مدتی فعالیت های هنری و معماری را متوقف و یا کند کرد.

در دوره جانشینان تیمور به ویژه در عصر شاهرخ و همسرش گوهر شاد بیگم به عظمت و شکوفایی کم نظیری دست یافت.

سرشناس ترین معماران این دوره قوام الدین و غیاث الدین شیرازی و محمد بن محمود اصفهانی بودند که استادانی بی همتا در فنون معماری به شمار میروند.

فنون و شیوه های معماری در عصر ایلخانان و تیموریان با توسعه دانش و خلاقیت معماران زبردست ایرانی پیشرفت چشمگیری کرد.

ویژگی مهم معماری این دوره ایجاد بناهای عظیم ساختن گنبدها طاق ها ایوان ها و مناره های بلند و تزئین ساختمان ها با گچ بری و کاشی کاری به شیوه های گوناگون بود در این دوره همچنین از ترکیب آجر و کاشی نیز برای تزئین و زیباسازی بناها استفاده میشد.

آثار و نتایج هجوم مغولان همچون قتل و مهاجرت اندیشمندان و عالمان تخریب و تعطیلی مدارس کتابخانه ها و مساجد برای مدتی سرزمین ما را با رکود علمی و ادبی مواجه کرد.

به دنبال تشکیل حکومت ایلخانان و گرایش مغولان به اسلام و نیز با افزایش قدرت سیاسی وزیران ایرانی به تدریج شرایط برای احیای فعالیت های علمی و آموزش در ایران فراهم آمد.

در دوره فرمانروایی ایلخانان زبان فارسی در قلمرو نظم و نثر رو به رشد گذاشت و به احیاء و تقویت هویت ایرانی کمک کرد.

در این دوره شعر حماسی و شاهنامه سرایی متداول بود.

شاهرخ سلطان حسین بایقرا و امیر علیشیر نوایی وزیر شاعر او به زبان و ادب فارسی توجه جدی داشتند.

علاقمندی ایلخانان و فرمانروایان تیموری به جاودانه ساختن کشورگشایی و موفقیت های سیاسی و نظامی خود و خودآگاهی رجال ایرانی تأثیر بسزایی بر رشد و شکوفایی تاریخ نگاری در آن عصر نهاد.

از آثار تاریخی مهم این روزگار میتوان تاریخ جهان گشای جوینی نوشته عطاملک جوینی تألیف: ۶۵۸ ق) جامع التواریخ، اثر خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی (۶۴۵ ۷۱۷ ق) تاریخ گزیده تألیف حمد الله مستوفی تألیف: ۷۳۰ ق) را نام برد.

نقش خواجه نصیرالدین توسی در این عرصه بسیار مهم بود وی بسیاری از دانشمندان متواری در برابر هجوم مغول را به ایران برگرداند و با تجمع ایشان در مرکز علمی رصدخانه مراغه زمینه فعالیت های علمی آنها را هموار کرد.

مراکز علمی و کتابخانه های شهرهای هرات و سمرقند در زمان جانشینان تیمور بسیار فعال بودند.

شمنی

مغولان

دینی

تیمور

تسنن

شاهنامه بایسنقری 

شاهزاده بایسنقر 

کمال‌ الدین بهزاد 

ایلخانان 

ایلخانی