نمونه سوالات فصل 9 علوم و فنون ادبی دهم همراه با جواب تشریحی

اين لطايف كز لب لعل تو من گفتم كه گفت؟ / وين تطاول كز سر زلف تو من ديدم كه ديد؟ (موازنه)

طبع تو سير آمد از من جای ديگر دل نهاد / من كه را جويم كه چون تو طبع هر جاييم نيست (مجاز)

جور تلخ است وليكن چه كنم گر نبرم/ چون گريز از لب شيرين شكر بار تو نيست (جناس)

تنها نه من به دانهٔ خالت مقيّدم / كاين دانه هر كه ديد گرفتار دام شد (واژه‌آرايی)

سه

چهار

یک

دو

غلام نرگس مست تو تاجدارانند / خراب بادهٔ لعل تو هوشيارانند 

در ميان آب و آتش هم‌چنان سرگرم توست / اين دل زار و نزار اشكبارانم چو شمع

بخت آيينه ندارم كه در او می‌نگری / خاک بازار نيرزم كه بر او می‌گذری

هم حركاتش متناسب به هم / هم خطواتش متقارب به هم

ب، د، الف، ج

ج، الف، د، ب

ج، د، ب، الف

ب، ج، الف، د

منوّر چون رخ موسی مبارک چون كُه سينا/ مشعشع چون يد بيضا مشرّح چون دل عمران

مردان اين قدم را بايد كه سر نباشد/ مرغان اين چمن را بايد كه پر نباشد

ای به كمال شرف گوهر يكتای دين/ وی به جمال خرد لمعهٔ نور خدا

تير از او يافت همان نام كه تيغ از حيدر/ تيغ از او ديد همان زخم كه تير از آرش

الف و ت

ب و ت

الف و ب

ب و پ

به شهریار بگویید حال این درویش / به شهر یار ب رید آگهی از این دل ریش

دلم رمیده شد و غافلم من در ویش / که آن شکاری سرگشته را چه آمد پیش

ای ز گفتار تو پرداخته آیات هنر / وی ز کردار تو افراخته رایات ظفر

ای که انکار کنی عالم درویشان را / تو چه دانی که چه سودا و سر است ایشان را

در عبارت همی نگنجد عشق / عشق از عالم عبارت نیست

بَرَند از برای دلی بارها / خورَند از برای گلی خارها

چون گشته‌ام نزدیک شه از ناکسان دوری کنم / چون خویش عشق او شدم از خویش بیزاری کنم

وقت صبوح شد به شبستان شتاب کن / برگ صبوح ساز و قدح پر شراب کن

تن کیست که اندر این مقامش / بر سکّه‌ی تو زنند نامش

بلبل ز هوای گل به گرد است / مجنون ز فراق تو به درد است

یا رب چه خوش اتّفاق باشد / گر با مَنت اشتیاق باشد

رخ به خوبی ز ماه دلک شتر / لب به شیرینی از شکر خوش‌تر

ای زبان هم گنج بی‌پایان تویی / ای زبان هم رنج بی‌درمان تویی

آن‌کس که تو را دارد از عیش چه کم دارد؟ / وان کس که تو را بیند ای ماه چه غم دارد؟

اول به ثنای تو کنم نظم لطایف / و آخر به دعای تو کنم ختم بدایع

گردون چه خواهد از من بیچاره‌ی ضعیف؟ / گیتی چه خواهد از من درمانده‌ی گدای؟ 

ز جفای تو حزینم، جز عشقت نگزینم / هوسی نیست جز اینم، جز این کار ندارم

چنان وزید ز بستان نسیم فصل بهار / کزان رسید به یاران شمیم وصل بهار

گر تو فصیحی همه مناقب او گوی / ور تو دبیری همه مدایح او خوان

ذرّه نماید به جنب قدر تو گردون / قطره نماید به پیش طبع تو دریا

زهره‌ی مردان نداری، خدمت سلطان نکن / پنجه‌ی شیران نداری، عزم این میدان مکن

چون او بتی سمن نستاید به صد بهار / چون او گلی چمن ننماید به صد بهار

زده یاقوت رمّانی به صحراها به خرمن‌ها / فشانده مشک خر خیزی به بستان‌ها به زنبرها

بت بی‌نقش و نگارم! جُز تو یار ندارم / تویی آرام دل من، مبر ای دوست قرارم

به یاد آور ای تازه کبک دری / که چون بر سر خاک من بگذری

نوازش کند سینه‌ی خسته را / گشایش دهد کار دربسته را

ببار ای هوا قطره‌ی ناب را / بگیر ای صدف دُر کن این آب را

طرفدار مغرب به مردانگی / قدر خان مشرق به فرزانگی

هر کسی عاشق کاری ز تقاضای من است / پس چه شد کار جزا را که تقاضا نکنم؟!

بپویید و آن توشه‌ی ره کنید / بکوشید تا رنج کوته کنید

بهاری کز دو رخسارش همی شمس و قمر خیزد / نگاری کز دو یاقوتش همی شهد و شکر خیزد

زمین گلشن از پایه‌ی تخت توست / جهان روشن از مایه‌ی بخت توست

سه - دو

یک - چهار

دو - سه

چهار - یک

تن کیست که اندر این مقامش / بر سکّه‌ی تو زنند نامش

بلبل ز هوای گل به گرد است / مجنون ز فراق تو به درد است

یا رب چه خوش اتّفاق باشد / گر با مَنت اشتیاق باشد

جفا پل بود بر عاشق شکستی/ وفا گل بود بر دشمن فشاندی

الف ـ د

الف ـ ج

ب ـ د

ب ـ الف

گر عزم جفا داری سر در رهت اندازم/ ور راه وفا گیری جان در قدمت ریزم

جفا پل بود بر عاشق شکستی/ وفا گل بود بر دشمن فشاندی

همه شوری و نشاطی، همه عشقی و امیدی/ همه سِحری و فسونی، همه نازی و خرامی

تیر بلای او را جز دل هدف نباشد/ تیغ جفای او را جز جان سپر نباشد

زهره‌ی مردان نداری، خدمت سلطان نکن / پنجه‌ی شیران نداری، عزم این میدان مکن

چون او بتی سمن نستاید به صد بهار / چون او گلی چمن ننماید به صد بهار

زده یاقوت رمّانی به صحراها به خرمن‌ها / فشانده مشک خر خیزی به بستان‌ها به زنبرها

بت بی‌نقش و نگارم! جُز تو یار ندارم / تویی آرام دل من، مبر ای دوست قرارم

مثال حلمش یابی چو بنگری به جبال / قیاس علمش بینی چو بنگری به حور

گردون چه خواهد از من بیچاره ضعیف / گیتی چه خواهد از من درمانده گدا  

برده نظر ستاره تاراجم / کرده ستم زمانه آزارم  

فرو خوردم ز غیرت گریه مستانه خود را / فشاندم در غبار خاطر خود دانه خود را  

تا مرا بیند بلا با کس نبندد دوستی ... تا مرا بیند هوا با کس نگردد آشنا

چمن خاک است چون نسرین نباشد ... شکر تلخ است چو شیرین نباشد

باغ همچون کلبهٔ بزّاز پر دیبا بود ... باد همچون طبلهٔ عطّار پر عنبر شود

طمع در زندگانی بسته بودم ... امید اندر جوانی بسته بودم

چهار – دو

سه -دو

چهار – یک

سه – یک

ز گُرز تو خورشید گریان شود ... ز تیغ تو بهرام بریان شود

غلام نرگس مست تو تاجداران‌اند ... خراب باده ی لعل تو هوشیاران اند

گر عزم جفا داری، سر در رهت اندازم ... ور راه وفا گیری، جان در قدمت ریزم

ما برون را ننگریم و قال را ... ما درون را بنگریم و حال را

چرا ننهم؟ نهم جان بر خیالت / چرا ندهم؟ دهم جان در وصالت

سبک از عقل به یک رطل گران کرد مرا / صحبت پیر خرابات جوان کرد مرا  

چو چرخ مرکز جاه تو را شتاب و سکون / چو طبع آتش رای تو را سنا و ضیا  

کی سبکباری ز همراهان کند غافل مرا / بار هر کس بر زمین ماند، بود بر دل مرا  

منوّر چون رخ موسی مبارک چون كُه سينا/ مشعشع چون يد بيضا مشرّح چون دل عمران

مردان اين قدم را بايد كه سر نباشد/ مرغان اين چمن را بايد كه پر نباشد

ای به كمال شرف گوهر يكتای دين/ وی به جمال خرد لمعهٔ نور خدا

تير از او يافت همان نام كه تيغ از حيدر/ تيغ از او ديد همان زخم كه تير از آرش

ای زبان هم گنج بی‌پایان تویی / ای زبان هم رنج بی‌درمان تویی

آن‌کس که تو را دارد از عیش چه کم دارد؟ / وان کس که تو را بیند ای ماه چه غم دارد؟

اول به ثنای تو کنم نظم لطایف / و آخر به دعای تو کنم ختم بدایع

گردون چه خواهد از من بیچاره‌ی ضعیف؟ / گیتی چه خواهد از من درمانده‌ی گدای؟ 

الف ـ د

الف ـ ج

ب ـ د

ب ـ الف

باغ مرا چه حاجت سرو و صنوبر است ... شمشاد خانه پرور من از که کم‌تر است؟ (تشبیه)

دل به امید روی او همدم جان نمی‌شود ... جان به هوای کوی او خدمت تن نمی‌کند (ترصیع)

چون توانم که دل از مهر رخت بر گیرم ... زان که چون صبح به آه سحرت یافته‌ام (ایهام)

فردا که پیشگاه حقیقت شود پدید ... شرمنده رهروی که مل بر مجاز کرد (تشخیص)

در عبارت همی نگنجد عشق / عشق از عالم عبارت نیست

بَرَند از برای دلی بارها / خورَند از برای گلی خارها

چون گشته‌ام نزدیک شه از ناکسان دوری کنم / چون خویش عشق او شدم از خویش بیزاری کنم

وقت صبوح شد به شبستان شتاب کن / برگ صبوح ساز و قدح پر شراب کن

سه

چهار

یک

دو

گو: ای شکسته خاطر ما را به دست هجر / گو: ای سپرده سینهٔ ما را به پای غم  

ای فلک بی‌من مگرد و ای قمر بی‌من متاب / ای زمین بی‌من مروی و ای زمان بی‌من مرو

برگ بی‌برگی بود ما را نوال / مرگ بی‌مرگی بود ما را حلال  

غلام نرگس مست تو تاجداران‌اند / خراب بادهٔ لعل تو هوشیاران‌اند  

هـ - الف - ج - ب- د

ج- هـ - ب- الف - د

الف - ج - هـ - د - ب

د- ج - الف - هـ - ب

مطرف

متوازی

متوازن

هم‌وزن

ای زبان هم گنج بی‌پایان تویی / ای زبان هم رنج بی‌درمان تویی

آن‌کس که تو را دارد از عیش چه کم دارد؟ / وان کس که تو را بیند ای ماه چه غم دارد؟

اول به ثنای تو کنم نظم لطایف / و آخر به دعای تو کنم ختم بدایع

گردون چه خواهد از من بیچاره‌ی ضعیف؟ / گیتی چه خواهد از من درمانده‌ی گدای؟ 

ابر آذاری برآمد باد نوروزی وزید / وجه می می‌خواهم و مطرب که می‌گوید رسید

قحط جود است آبروی خود نمی‌باید فروخت / باده و گل از بهای خرقه می‌باید خرید

این لطایف کز لب لعل تو من گفتم که گفت / وین تطاول کز سر زلف تو من دیدم که دید

عدل سلطان گر نپرسد حال مظلومان عشق / گوشه‌گیران را ز آسایش طمع باید برید

تن کیست که اندر این مقامش / بر سکّه‌ی تو زنند نامش

بلبل ز هوای گل به گرد است / مجنون ز فراق تو به درد است

یا رب چه خوش اتّفاق باشد / گر با مَنت اشتیاق باشد

رخ به خوبی ز ماه دلک شتر / لب به شیرینی از شکر خوش‌تر

مثال حلمش یابی چو بنگری به جبال / قیاس علمش بینی چو بنگری به حور

گردون چه خواهد از من بیچاره ضعیف / گیتی چه خواهد از من درمانده گدا  

برده نظر ستاره تاراجم / کرده ستم زمانه آزارم

فرو خوردم ز غیرت گریه مستانه خود را / فشاندم در غبار خاطر خود دانه خود را

مثال حلمش یابی چو بنگری به جبال / قیاس علمش بینی چو بنگری به حور 

گردون چه خواهد از من بیچاره ضعیف / گیتی چه خواهد از من درمانده گدا  

برده نظر ستاره تاراجم / کرده ستم زمانه آزارم  

فرو خوردم ز غیرت گریه مستانه خود را / فشاندم در غبار خاطر خود دانه خود را  

ز جفای تو حزینم، جز عشقت نگزینم / هوسی نیست جز اینم، جز این کار ندارم

چنان وزید ز بستان نسیم فصل بهار / کزان رسید به یاران شمیم وصل بهار

گر تو فصیحی همه مناقب او گوی / ور تو دبیری همه مدایح او خوان

ذرّه نماید به جنب قدر تو گردون / قطره نماید به پیش طبع تو دریا

الف ـ ج

ب ـ د

ج ـ د

الف ـ ب

ب، د، الف، ج

ج، الف، د، ب

ج، د، ب، الف

ب، ج، الف، د

غلام نرگس مست تو تاجداران‌اند / خراب بادهٔ لعل تو هوشیاران‌اند

در دام تو محبوسم در دست تو مغلوبم / وز ذوق تو مدهوشم در وصف تو حیرانم

ای آن‌که جهان را همه فخر از حسب توست! / وی آن که شهان را همه فخر از نسب توست

گر بنوازی به لطف ور بگدازی به قهر / حکم تو بر من روان زجر تو بر من رواست

هر کسی عاشق کاری ز تقاضای من است / پس چه شد کار جزا را که تقاضا نکنم؟!

بپویید و آن توشه‌ی ره کنید / بکوشید تا رنج کوته کنید

بهاری کز دو رخسارش همی شمس و قمر خیزد / نگاری کز دو یاقوتش همی شهد و شکر خیزد

زمین گلشن از پایه‌ی تخت توست / جهان روشن از مایه‌ی بخت توست

الف ـ ب

د ـ الف

ب ـ د

الف ـ ج

به یاد آور ای تازه کبک دری / که چون بر سر خاک من بگذری

نوازش کند سینه‌ی خسته را / گشایش دهد کار دربسته را

ببار ای هوا قطره‌ی ناب را / بگیر ای صدف دُر کن این آب را

طرفدار مغرب به مردانگی / قدر خان مشرق به فرزانگی

به شهریار بگویید حال این درویش / به شهر یار ب رید آگهی از این دل ریش

دلم رمیده شد و غافلم من در ویش / که آن شکاری سرگشته را چه آمد پیش

ای که انکار کنی عالم درویشان را / تو چه دانی که چه سودا و سر است ایشان را

ای ز گفتار تو پرداخته آیات هنر / وی ز کردار تو افراخته رایات ظفر

در عبارت همی نگنجد عشق / عشق از عالم عبارت نیست

بَرَند از برای دلی بارها / خورَند از برای گلی خارها

چون گشته‌ام نزدیک شه از ناکسان دوری کنم / چون خویش عشق او شدم از خویش بیزاری کنم

وقت صبوح شد به شبستان شتاب کن / برگ صبوح ساز و قدح پر شراب کن

ذرّه نماید به جنب قدر تو گردون / قطره نماید به پیش طبع تو دریا  

چند از او سرخ چون عقیق یمانی / چند از او لعل چون نگین درخشان  

گر تو فصیحی همه مناقب او گویی / گر تو دبیری همه مدایح او خوان  

هم از گوهر گزیده هم ز اختر / هم از منظر ستوده هم ز مخبر  

گو: ای شکسته خاطر ما را به دست هجر / گو: ای سپرده سینهٔ ما را به پای غم  

ای فلک بی‌من مگرد و ای قمر بی‌من متاب / ای زمین بی‌من مروی و ای زمان بی‌من مرو  

برگ بی‌برگی بود ما را نوال / مرگ بی‌مرگی بود ما را حلال  

غلام نرگس مست تو تاجداران‌اند / خراب بادهٔ لعل تو هوشیاران‌اند  

ز جفای تو حزینم، جز عشقت نگزینم / هوسی نیست جز اینم، جز این کار ندارم

چنان وزید ز بستان نسیم فصل بهار / کزان رسید به یاران شمیم وصل بهار

گر تو فصیحی همه مناقب او گوی / ور تو دبیری همه مدایح او خوان

ذرّه نماید به جنب قدر تو گردون / قطره نماید به پیش طبع تو دریا

ای چشم تو مست خواب و سرمست شراب / صاحب نظران تشنه و وصل تو سراب  

شاهی که رخش او را دولت بود دلیل / شاهی که تیغ او را نصرت بود فسان  

گرچه بی قدرم ولی از دیده چون غالب شوم / همچو ماه عید مردم جست‌وجویم می‌کنند

هزار دشمنم ار می‌کنند قصد هلاک / گرم تو دوستی از دشمنان ندارم باک  

گر عزم جفا داری سر در رهت اندازم/ ور راه وفا گیری جان در قدمت ریزم

جفا پل بود بر عاشق شکستی/ وفا گل بود بر دشمن فشاندی

همه شوری و نشاطی، همه عشقی و امیدی/ همه سِحری و فسونی، همه نازی و خرامی

تیر بلای او را جز دل هدف نباشد/ تیغ جفای او را جز جان سپر نباشد

عطار و مولوی

حافظ و ناصرخسرو

مولوی و حافظ

عطار و ناصرخسرو