گام به گام خودارزیابی صفحه 26 درس پایه های آوایی ناهمسان علوم و فنون ادبی (3)

1- با خوانش درست بیت ها و درک پایه های آوایی هر بیت، مشخص کنید که وزن کدام بیت همسان و کدام بیت ناهمسان است؟

الف) آب زنید راه را هین که نگار می رسـد        مـژده دهیـد بـاغ را بـوی بهار می رسـد 
مولوی

ب) دلم سر به هامون رها می پسندد              سرم بالش از صخره ها می پسندد

شهریار

پ) باز این چه شورش است که در خلق عالم است؟

باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است ؟

محتشم کاشانی

ت) گشته ام در جهان و آخر کار                    دلبری برگزیده ام که مپرس

حافظ

ث) دل نیست کبوتر که چو برخاست نشیند       

از گوشه بامی که پریدیم، پریدیم

وحشی بافقی

ج) شفای این دل بیمار جز لقای تو نیست

طبیب جان خرابم کسی ورای تو نیست

اسیری لاهیجی

2- بیت های زیر را تقطیع هجایی کنید و مرز پایه های آوایی هر بیت را مشخص کنید.

الف) راسـتی کـن کـه راسـتان رسـتند            راسـتان در جهـان قـوی دسـتند

اوحدی مراغه ای

ب) محمـد کآفرینـش هسـت خاکـش           هـزاران آفریـن بـر جـان پاکـش

نظامی

پ) با آنکه جیب و جام من از مال و می تهی است

ما را فراغتی است که جمشید جم نداشت

فرخیان یزدی                

ت) آتـش حبالوطـن چـو شـعله فروزد           از دل مؤمـن کنـد بـه مجمـره اسـپند

ادیب الممالک فراهانی

3- کدام بیت ها دو به دو از نظر وزن با هم یکسان اند؟

الف) چو بشنوی سخن اهل دل، مگو که خطاست

سخن شناس نهای، جان من، خطا اینجاست

حافظ

ب) جانـــا نظـــری کـــه ناتوانـــم                        بخشـا کـه بـه لـب رسـید جانـم

عراقی

پ) برداشـته دل ز کار او بخـت                       درمانـد پـدر بـه کار او سـخت

نظامی

ت) بیـا بـه خانـة آلاله هـا سـری بزنیـم             ز داغ بـا دل خـود حـرف دیگری بزنیم

قیصرامین پور

4- نشانه های هجایی بیت های زیر را به دو صورت برش بزنید؛ پس از تعیین پایه های آوایی، وزن هر یک را بنویسید.

الف) همت طلب از باطن پیران سحرخیز          زیرا که یکی را ز دو عالم طلبیدند

فروغی بسطامی

ب) کشتی شکستگانیم، ای باد شرطه برخیز      باشـد کـه باز بینیـم دیـدار آشـنا را

حافظ

پ) ای سـرو بلنـد قامـت دوسـت                      وه وه کـه شـمایلت چـه نیکوسـت!

سعدی

ت) لبخنـد تـو خلاصـة خوبی هـا اسـت              لَختـی بخنـد، خنـدۀ گل زیبـا اسـت

قیصر امین پور

1- ابتدا در هر کدام از گزینه ها، پایه های آوایی را استخراج، سپس بر اساس پایه های استخراج شده، همسانی یا ناهمسانی آن ها را مشخص می کنیم.

منظور از وزن های همسان اوزان یک پایه ای یا اوزانی است که به تناوب و یک در میان، عیناً تکرار شوند. بر همین اساس، وزن هایی از جمله « مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن » یا « مفصول مفاعیل مفاعیل فعولن »، با وجود تکرار برخی ارکان، ناهمسان به شمار می آیند، زیرا این تکرار متقارت و متناوب نیست

الف) آب زنید راه را هین که نگار می رسـد             مـژده دهیـد بـاغ را بـوی بهار می رسـد 

وزن: مفتعلن مفاعلن، مفتعلن مفاعلن

(نام بحر: رجز متمن مطئی مخبون)

همسان دولختی

ب) دلم سر به هامون رها می پسندد                 سرم بالش از صخره ها می پسندد

وزن: فعولن فعولن فعولن فعولن  

بحر: متقارب مثمن سالم

اختیار زبانی: هجای (شَز) حذف همزه است.

همسان یک پایه ای

پ) باز این چه شورش است که در خلق عالم است؟

باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است؟

وزن: مفعول فاعلاتُ مفاعیل فاعلن

بحر  مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف

اختیارات شاعری: مصراع اول: هجای 2، 6، 14 و مصراع دوم: هجای 2 و 14: حذف همزه / اختیار وزنی: بلند بودن هجای پایان مصراع

ناهمسان

ت) گشته ام در جهان و آخر کار                دلبری برگزیده ام که مپرس

وزن:  فاعلاتن مفاعلن فعلن

اختیار وزنی: بلند بودن هجای پایان مصراع

بحر: خفیف مخبون محذوف (مقصور)

ناهمسان

ث) دل نیست کبوتر که چو برخاست نشیند       

از گوشه بامی که پریدیم، پریدیم

ث) وزن: مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن  

بحر: هزج مثمن مخبون محذوف (مقصور)

اختیار وزنی: بلند بودن هجای پایان مصراع

ناهمسان

ج) شفای این دل بیمار جز لقای تو نیست

طبیب جان خرابم کسی ورای تو نیست

وزن: مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن

بحر: مجتث مثمن مخبون محذوف (مقصور)

ناهمسان

2- الف) راسـتی کـن کـه راسـتان رسـتند                راسـتان در جهـان قـوی دسـتند

وزن واژه: فاعلاتن مفاعلن فعلن

بحر: خفیف مسدس مخبون اصلم

اختیار وزنی: بلند بودن هجای پایان مصراع

ناهمسان

ب) محمـد کآفرینـش هسـت خاکـش                   هـزاران آفریـن بـر جـان پاکـش

وزن واژه: مفاعلین مفاعلین فعولن

بحر: هزج مسدس محذوف

اختیار وزنی: حذف همزه

همسان

پ) با آنکه جیب و جام من از مال و می تهی است

ما را فراغتی است که جمشید جم نداشت

وزن واژه: مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن

بحر: مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف (مقصور)

اختیار شاعری: حذف همزه هجای 9 و 14 مصراع اول و هجای 6 مصراع دوم

اختیار وزنی: بلند بودن هجای پایان مصراع

ناهمسان

ت) آتـش حبالوطـن چـو شـعله فروزد              از دل مؤمـن کنـد بـه مجمـره اسـپند

وزن واژه: مفتعلن فاعلات مفتعلن فع

بحر: منسرح مثمن مطوی منحور

اختیار وزنی: بلند بودن هجای پایان مصراع

اختیار زبانی: حذف همزه هجای 5 مصراع اول

ناهمسان

3- ابتدا وزن هر بیت را مشخص می کنیم:

الف) چو بشنوی سخن اهل دل، مگو که خطاست

سخن شناس نهای، جان من، خطا اینجاست

مُفاعلُن فَعَلاتُن مَفاعِلُن فَعَلُن

ناهمسان

ب) جانـــا نظـــری کـــه ناتوانـــم                بخشـا کـه بـه لـب رسـید جانـم

مفعولُ مفاعلُن فعولُن (مستفعِلُ فاعلاتُ فع لُن)

ناهمسان

پ) برداشـته دل ز کار او بخـت               درمانـد پـدر بـه کار او سـخت

مفعولُ مفاعلُن فعولُن

ناهمسان

ت) بیـا بـه خانـة آلاله هـا سـری بزنیـم                 ز داغ بـا دل خـود حـرف دیگری بزنیم

مفاعِلُن فَعَلاتُن مَفاعِلُن فَعَلُن

بنابراین گزینه الف و ت با هم و گزینه های ب و پ نیز با یکدیگر هم وزنند.

4- الف) همت طلب از باطن پیران سحرخیز             زیرا که یکی را ز دو عالم طلبیدند

صورت نخست:

صورت دوم:

در علم عروض، صورت دوم جداسازی در نام گذاری اوزان عروضی، استفاده می شود.

ب) کشتی شکستگانیم، ای باد شرطه برخیز                               باشـد کـه باز بینیـم دیـدار آشـنا را

صورت نخست:

صورت دوم:

* این هجا به صورت نیم/ ءی نیز قابل جداسازی است.

همان طور که در سال گذشته خواندیم، در پایان نیم مصراعِ اوزان دولختی (دوری)، همانند پایان مصراع عمل می شود؛ به این معنا که به هجاهای کوتاه و کشیده در این هجا (پایان نیم مصراع) در هر حالتی، یک هجای بلند به شمار می آیند. این نکته در جداسازی هجاهای تشکیل دهنده یک بیت بسیار مهم است، زیرا باعث می شود با تقطیع نادرست، تعداد هجاهای دو مصراع، نابرابر شده یا وزن آن ها به دست نیاید.

پ) ای سـرو بلنـد قامـت دوسـت                  وه وه کـه شـمایلت چـه نیکوسـت!

صورت نخست:

وزن ناهمسان

ت) لبخنـد تـو خلاصـة خوبی هـا اسـت             لَختـی بخنـد، خنـدۀ گل زیبـا اسـت

صورت نخست:

صورت دوم:

5- مفهوم این بیت، وطن دوستی ست. وطن دوستی و علاقه به میهن، می تواند باعث بی قراری دائمی یک فرد باشد؛ زیرا همیشه نگران بی تاب وطن خویش است. (اغراق در توصیف وطن دوستی)