گام به گام درمیان تارنماها صفحه 47 درس قدر هدایای زمینی را بدانیم شیمی (2)

با مراجعه به منابع معتبر و پایگاه های اینترنتی شركت خطوط لوله و مخابرات نفت ایران اطلاعاتی درباره مشكلات، نكات ایمنی، مسائل زیست محیطی و... مرتبط با انتقال فراورده های نفتی تهیه و آن را به كلاس گزارش كنید.

خطرات زیست ‌محیطی در صنعت نفت و گاز

شاهد نیكخواه

مقدمه

صنعت نفت و گاز، صنعتی جهانی است كه فعالیت‌هایش در هر نقطه از جهان و در هر گونه آب و هوا، از قطب گرفته تا بیابان، از جنگل‌های حاره‌ای تا بیشه‌زارهای معتدل و در دل دریاها انجام می‌پذیرد.

با توجه به رشد اقتصادی كشورهایی نظیر چین و هند و نیاز روزافزون آنها به انرژی، میزان تقاضا و مصرف نفت و گاز افزایش خواهد یافت. لذا چالش موجود، رفع نیازهای انرژی جهان با كمترین اثرات نامساعد زیست محیطی می‌باشد.

البته، بهره‌برداری از مخازن نفت و گاز هیچگاه بدون اثرات جانبی اكولوژیكی صورت نگرفته است؛ نشت مواد آلوده‌كننده، آسیب رساندن به زمین‌های اطراف، آتش‌سوزی و آلودگی آب و هوا در نقاط مختلف مشاهده شده‌اند. اخیرا مواردی چون تبعات و پیامدهای اجتماعی ناشی از اجرای پروژه‌ها بویژه در مناطق دورافتاده، توجه كارشناسان و مسوولین را به خود جلب كرده است. صنعت نفت و گاز جهان مدت زمان طولانی است كه برای حفاظت از محیط زیست دست به كار شده و به نتایج درخور توجهی نیزنائل گشته است؛ اما باید توجه داشت كه همواره می‌توان به پیشرفتهای بیشتری دست یافت.

بدین منظور ضروری است به بررسی مسایل زیست محیطی در صنایع اكتشاف و استخراج نفت و گاز و بهترین رویكردها در دستیابی به عملكرد زیست محیطی مناسب‌تر بپردازیم. البته در اینجا تنها به فعالیتهای اكتشاف و استخراج پرداخته شده و پیرامون ذخیره‌سازی، انتقال یا فرآیندهای پایین‌دست نفت و گاز بحث نمی شود.

اثرات زیست محیطی

فرآیندهای اكتشاف و استخراج نفت و گاز می‌تواند آثار زیست محیطی گوناگونی درپی داشته باشند كه بسته به مرحله فرآیند، پیچیدگی و حجم پروژه، ماهیت و حساسیت محیط اطراف، میزان اثربخشی طرح و برنامه، روش‌های پیشگیری از آلودگی و تكنیك‌های كنترل و كاهش اثرات، می‌توانند متغیر باشند. البته تلاش‌های زیادی در جهت توسعه سیستم‌های مدیریتی، روش‌های عملیاتی و فن‌آوری مهندسی به منظور كاهش آثار زیست محیطی صورت گرفته و به میزان قابل توجهی میزان خسارات زیست محیطی را كاهش داده است.

فعالیت‌های مربوط به اكتشاف و استخراج می‌توانند آثار گوناگون انسانی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و اثراتی بر جو، آبزیان، جانوران خشكی و بطور كلی زیست كره بر جای بگذارند. اولین مراحل در اكتشاف ذخایر نفت و گاز (مطالعات اولیه، نقشه‌برداری هوایی، لرزه‌نگاری و حفاری اكتشافی) كوتاه مدت هستند اما در صورت اكتشاف موفقیت‌آمیز، ماهیت پروژه طولانی‌تر شده و تبدیل به برآورد، توسعه و پس از آن استخراج می شود. با برنامه‌ریزی، طراحی و كنترل صحیح عملیات در هر فاز، آثار نامطلوب قابل پیشگیری و كاهش می‌باشند. باید توجه داشت كه می‌توان پیامدهای احتمالی و آثار نامطلوب تمام مراحل اكتشاف و تولید را پیش از شروع پروژه، به صورت سیستماتیك ارزیابی كرده و اقدامات مناسب را انجام داد.

آثار انسانی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی

فعالیت‌های اكتشاف و استخراج می‌توانند آثار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی داشته باشند. این آثار و تغییرات حاصل از آن بویژه در مورد افراد بومی كه زندگی سنتی آنها تحت تاثیر قرار می‌گیرد از اهمیت به‌سزایی برخوردار است. این آثار كلیدی ممكن است شامل تغییر در موارد زیر باشد:

* اثر مستقیم آن تغییر الگوی كاربری (كشاورزی، ماهیگیری، جنگل، شكارگاه) به صنعتیاست. ایجاد راه‌های ارتباطی جدید، مناطق مسكونی طراحی نشده و بهره‌برداری از منابع طبیعی، از جمله آثار ثانویه می‌باشند؛

* تغییر در میزان جمعیت منطقه در اثر مهاجرت افراد (نیروی كار) و مهاجرت جمعیت مناطق دورافتاده به سایر مناطق بواسطه ایجاد راه‌های ارتباطی جدید؛

* تغییر سیستم‌های اقتصادی، اجتماعی در نتیجه ایجاد موقعیت‌های شغلی جدید، درآمد ناهمسان، تورم و تغییر درآمد سرانه؛

* تغییر در سیستم‌های فرهنگی، اجتماعی، تخریب میراث فرهنگی، تغییر در آداب و رسوم و عقاید و دگرگونی ارزش‌ها در اثر حضور افراد غیر بومی؛

* دسترسی و مهیا بودن كالاها و خدماتی از قبیل اسكان، آموزش، بهداشت، آب، سوخت، برق، فاضلاب و كالاهای مصرفی كه به دلیل انجام پروژه‌ها به محل منتقل می‌شوند؛

* بروز تضاد بین طرح‌های توسعه و حفاظت از محیط زیست، منابع طبیعی، توریسم و ذخایر تاریخی و فرهنگی منطقه كه باید برای رفع آنها برنامه‌ریزی شود؛

* تخریب زیبایی‌های منطقه به دلیل ساخت تاسیسات پر سر و صدا و بدمنظره؛

* تغییر در روش‌ها و سیستم‌های حمل و نقل در اثر توسعه راه‌ها، زیرساخت‌های دریایی و هوایی و پیامدهای حاصل از آن (مثل سروصدا و خطر تصادف و ...).

 در صورت مشاوره و همكاری مناسب با متخصصین، این موارد آثار مثبتی از خود بر جای می‌گذارند، مثلا توسعه زیرساخت‌ها، منابع آب، سیستم‌های فاضلاب و تصفیه، بهداشت و آموزش از آثار مثبت این تغییرات به‌شمار می‌روند. با این حال، به دلیل توزیع نامتعادل امكانات و ناتوانی برخی مدیران محلی در پیش‌بینی پیامدهای حاصل از این تغییرات، مشكلات پیش‌بینی نشده‌ای بروز پیدا می‌كنند. با برنامه‌ریزی دقیق، مشاوره، مدیریت مناسب و مذاكره با ساكنین محل می‌توان از این آثار و عواقب ناخوشایند جلوگیری كرد.

آثار جوی

توجه روزافزون به مشكلات جوی، صنعت نفت و گاز را به سمت تمركز بر روش‌های كاهش انتشار آلاینده‌ها سوق داده است. به منظور بررسی آثار حاصل از اكتشاف و استخراج، ضروری است كه منابع و ماهیت انتشار آلاینده‌ها و سهم آنها در آثار جوی مورد بررسی قرار گیرند. منابع اصلی انتشار آلاینده‌ها در صنایع نفت و گاز عبارتند از:

* گازهای حاصل از تهویه، پالایش و سوزاندن گاز اضافی

* فرآیندهای احتراقی از قبیل موتورهای دیزل و توربین‌های گازی

* گازهای فرار حاصل از عملیات بارگیری و ذخیره‌سازی و یا اتلاف از تجهیزات

* انتشار ذرات هوابرد ناشی از برهم خوردن خاك حین ساخت و ساز و حركت وسایل نقلیه

* ذرات حاصل از سایر منابع مانند تست چاه

گازهای آلاینده مهم شامل دی‌اكسیدكربن، مونواكسید كربن، متان، كربن‌های آلی فرار VOC، اكسیدهای نیتروژن، اكسیدهای گوگرد و سولفید هیدروژن می‌باشند.

حجم مواد انتشار یافته در جو و آثار آن به ماهیت فرآیند بستگی دارد. البته انتشار آلاینده‌ها در فعالیت‌های اكتشافی معمولا كم در نظر گرفته می شود اما در حین استخراج، با توجه به فعالیت‌هایی كه انجام می‌پذیرد میزان انتشار بیشتر است. سوزاندن گاز اضافی در استخراج، عمده‌ترین منبع انتشار آلاینده‌ها در جو می‌باشد؛ بویژه در جایی كه زیرساخت‌های لازم یا بازار مناسب برای مصرف آن در دسترس نمی‌باشد. البته در صورت عملی بودن، گاز اضافی فرآوری شده و به عنوان فرآورده جانبی توزیع می شود. بنابراین، با توسعه یكپارچه و بازاریابی مناسب، سوزاندن گاز به شدت كاهش می‌یابد. سوزاندن گاز اضافی، تهویه و احتراق از منابع اصلی انتشار دی‌اكسیدكربن و مونواكسیدكربن در فرآیند هستند. منابع تولید كننده سایر آلاینده‌ها نیز می‌بایست درنظر گرفته و كنترل شوند. مثلا كنترل متان ایجاد شده از تهویه فرآیند و در حجم كمتر از نشت تجهیزات و سوزاندن گاز.

به طور كلی می‌بایست با استفاده از تكنولوژی‌ها و روش‌های مدیریتی جدید از ایجاد آلاینده‌ها و انتشار آن در جو جلوگیری به عمل آورد.