مخالفت های مردم و علما با استبداد

توجه مردم مسلمان ایران به آموزه هاى دین اسلام نظیر امر به معروف و نهى از منکر، عدالت خواهى و لزوم دفع ظلم که در آیات قرآن کریم و سیره معصومین به آن پرداخته شده است، موجب می شد نسبت به این آموزه ها احساس تکلیف کنند. از سوى دیگر مکتب شیعه قدرت مطلق سلاطین را نامشروع می دانست و مشروعیت نسبی قدرت حکام، مشروط به پاسداری از باورهای دینی مردم و حفظ تمامیت ارضی کشور بود. مرجعیت شیعه در جریان نهضت تحریم تنباکو خط بطلانی بر مطلق بودن قدرت شاه کشید. در آستانه نهضت مشروطیت ایران، روحانیون و حوزه های علمیه شیعه به استحکام و انسجام سیاسی و مبارزاتی رسیده بودند. در نتیجه یک قرن مبارزه و بیدارگری، ارتباط منظمی میان علما و مردم به وجود آمد و زمینه پیداىش حرکتى فکرى به رهبرى عالمان دینى فراهم شد. گسترش این حرکت فکرى موجب افزایش آگاهى مردم در زمینه مسائل اعتقادى و دینى شد و باورهاى مذهبى و فرهنگى جامعه را در مقابل آیین هاى ساختگى و دسیسه هاى بیگانگان تقویت کرد. او لین ثمره این فعالیت‌ها، پیروزى در نهضت تنباکو بود که علاوه بر لغو قرارداد توتون و تنباکو، قدرت و رهبرى روحانیون شیعه را در صحنه سیاسى کشور آشکار کرد و آسیب پذیرى استبداد داخلى و استعمار خارجى را در برابر اراده ملت نشان داد. این جریان فکرى و اعتراض آمیز از دوره ناصرالدین شاه به دوره سلطنت مظفرالدین شاه منتقل شد و به تدریج به نهضتى عظیم به رهبرى روحانیون تبدیل گردید که آیت الله سید محمد طباطبایى، آیت الله سید عبدالله بهبهانى و آیت الله شیخ فضل الله نورى در داخل ایران و مراجعى همچون آیت الله محمد کاظم خراسانى، آیت الله شیخ عبدالله مازندرانى و آیت الله حاج میرزا حسین فرزند میرزا خلیل تهرانی در نجف اشرف آن را رهبرى مى کردند. اساس این نهضت بر مبارزه با استعمار خارجى و استبداد داخلى و تلاش براى برقرارى عدالت در مملکت قرار داشت، تا با ایجاد عدالت خانه و (دارالشورا) و اختیارات پادشاه و حکام را محدود و با اجرای قوانین اسلامى از لجام گسیختگى آنها جلوگیرى کند.