درس پانزدهم

کبوتر طوق دار

• اثر: کلیله و دمنه
• ترجمه: روزبهان (ترجمه از زبان پهلوی به زبان عربی) - ابوالمعالی نصرالله منشی (ترجمه از زبان عربی به زبان فارسی)

آورده اند که در ناحیتِ کشمیر مُتَصَّیدی خوش و مرغزاری نَزِه بود که از عکسِ ریاحینِ او، پَرِ زاغ چون دُم طاوُوس نمودی و در پیش جمال او دمِ طاوُوس به پر زاغ مانستی.

قلمرو فکری:

حکایت کرده اند که در سرزمین کشمیر شکارگاهی خوش آب و هوا و چمنزاری با صفا بود که از بازتاب گیاهان آن، پر سیاه زاغ مانند دم طاووس زیبا می شد و در مقابل زیبایی آن، دم زیبای طاووس مانند پر زاغ، سیاه و کم ارزش به چشم می آمد.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

پر زاغ به دُم طاووس و بالعکس  ß  تشبیه

زاغ  ß  نماد زشتی

طاووس  ß  نماد زیبایی

پَرِ زاغ چون  ... به پر زاغ مانستی  ß  اغراق

دِرَفشان لاله در وی، چون چراغی                      ولیک از دُودِ او بر جانش داغی

قلمرو فکری:

گل لاله در آنجا چون چراغی می درخشید؛ امّا از دود آن چراغ، درون لاله سیاه شده بود.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

مرجع «او»  ß  چراغ

مرجع «ش» در جانش  ß  لاله

قلمرو ادبی:

چراغی و داغی ß   قافیه

چون چراغی  ß  تشبیه

حسن تعلیل  ß  سیاهی درون لاله از دود چراغ بود

داغ  ß  استعاره از سیاهی درون لاله

جان داشتن لاله  ß  ‌جانبخشی

شقایق بر یکی پای ایستاده                    چو بر شاخ زمرد جام باده

قلمرو فکری:

گل شقایق بر شاخه خود به گونه ای ایستاده بود که گویی جام شراب سرخ بر شاخه ای زمردین رنگ و سبزفام قرار گرفته است.

قلمرو زبانی:

بیت ß   1 جمله

قلمرو ادبی:

ایستاده و باده  ß  قافیه

جانبخشی  ß  شقایق ایستاده

مصراع دوم  ß  تشبیه

و در وی شکاری بسیار و اختلاف صیادان آنجا متواتر؛ زاغی در حوالی آن بر درختی بزرگ گَشن خانه داشت نشسته بود و چپ و راست می نگریست.

قلمرو فکری:

در آن چمنزار شکار بسیار بود و شکارچیان پی در پی آمد و شد می کردند. زاغی در آن حوالی بر درختی بزرگ و پر شاخ و برگ لانه داشت. نشسته بود و اطراف را نگاه می کرد.

قلمرو زبانی:

ناگاه صیادی بدحالِ خشِن جامه، جالی بر گردن و عصایی در دست، روی بدان درخت نهاد.

قلمرو فکری:

ناگهان شکارچی بدخو با تن پوشی خشن و دامی بر دوش و عصایی در دست به سوی آن درخت روی نهاد.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

روی نهادن  ß  کنایه از رفتن

بترسید و با خود گفت: «این مرد را کاری افتاد که می آید و نتوان دانست که قصدِ من دارد یا از آنِ کسِ دیگر من باری جای نگه دارم و می نگرم تا چه کند.»

قلمرو فکری:

زاغ ترسید و با خود گفت: ناین مرد کاری دارد که به اینجا می آید و روشن نیست قصد شکار مرا دارد یا دیگری را. در هر حال من در این جا می مانم و می بینم که چه پیش خواهد آمد.»

قلمرو زبانی:

صیاد پیش آمد و جال باز کشید و حَبَه بینداخت و در کمین بنشست. ساعتی بود؛ قومی کبوتران برسیدند و سَرِ ایشان کبوتری بود که او را مُطَوِقَه گفتندی و در طاعت و مطاوعِت او روزگار گذاشتندی.

قلمرو فکری:

شکارچی جلوتر آمد، و دام را گستراند، دانه انداخت و پنهان شد، مدّتی گذشت. گروهی از کبوتران رسیدند و رئیس آنان کبوتری بود که او را مُطَّوقه می گفتند و در فرمان بری او روزگار را سپری می کردند.

قلمرو زبانی:

چندان که دانه بدیدند، غافل وار فرود آمدند و جمله در دام افتادند و صیاد شادمان گشت و گُرازان به تک ایستاد، تا ایشان را در ضبط آرد.

قلمرو فکری:

همین که دانه را دیدند بی خبر پایین آمدند و همه در دام افتادند و صیاد خوشحال شد و با ناز و شادی شروع به دویدن کرد تا آنها را گرفتار کند.

قلمرو زبانی:

مرجع «ایشان»  ß  کبوتران

و کبوتران اضطرابی می کردند و هر یک خود را می کوشید.

قلمرو فکری:

کبوتران بی قراری می کردند و هر یک برای رهایی خودش کوشش می کرد.

قلمرو زبانی:

مطوّقه گفت: «جای مجادله نیست؛ چنان باید که همگان استخلاص یاران را مهم تر از تخلّصِ خود شناسند و حالی صواب آن باشد که جمله به طریق تعاون قوّتی کنید تا دام از جای برگیریم که رهایش ما در آن است.»

قلمرو فکری:

مُطَّوقه گفت: «جای بحث و جدال نیست باید به گونه ای کار کنید که همگان رها کردن یاران را مهم تر از آزادی خود بدانند و اکنون درست آن است که همه از راه همیاری نیرویی به کار ببرید تا دام را از جا برداریم؛ زیرا رهایی ما در این کار است.»

قلمرو زبانی:

کبوتران فرمان وی بکردند و دام برکندند و سر خویش گرفت و صیاد در پی ایشان ایستاد، بر آن امید که آخِر درمانند و بیفتند.

قلمرو فکری:

کبوتران فرمان او را پذیرفتند و دام را برداشتند و راه خود را پیش گرفتند و رفتند و صیاد به دنبال ایشان می رفت و می نگریست به امید آنکه سرانجام خسته شوند و بیفتند.

قلمرو زبانی:

گرفت  ß  شناسه مفرد برای نهاد جمع

قلمرو ادبی:

سر خویش گرفتن  ß  کنایه از دنبال کار خود رفتن

و زاغ با خود اندیشید که بر اثر ایشان بروم و معلوم گردانم فرجام کار ایشان چه باشد. که من از مثل این واقعه ایمن نتوانم بود. و از تجارب برای دفع حوادث سلاح توان ساخت.

قلمرو فکری:

و زاغ با خود فکر کرد که به دنبال ایشان بروم و روشن کنم که پایان کار آنها چه می شود؛ زیرا من از مانند این حادثه در امان نیستم و از تجربه‌ها برای دور کردن پیشامدهای بد می توان سلاح‌ها درست کرد.

قلمرو زبانی:

ایمن  ß  مُمال امان

قلمرو ادبی:

تجارب  ß  تشبیه پنهان (تجارب مانند سلاحی است برای دفع ناگواری ها)

و مُطَّوقه چون بدید که صیاد در قفای ایشان است، یاران را گفت: «این ستیزروی در کار ما به جدّ است و تا از چشم او ناپیدا نشویم دل از ما برنگیرد.

قلمرو فکری:

و مُطَّوقه چون دید که شکارگر به دنبال ایشان است، به دوستان گفت: این فرد گستاخ در گرفتار کردن ما جدی است و تا از چشم او پنهان نشویم، دست از سر ما بر نخواهد داشت.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

چشم  ß  مجاز از نگاه

از کسی دل برگرفتن  ß  کنایه از دل کندن، قطع علاقه کردن

طریق آن است که سوی آبادانی‌ها و درختستان ها رویم تا نظر او از ما منقطع گردد. نومید و خایب بازگردد

قلمرو فکری:

راه کار آن است که به سوی آبادی‌ها و باغ‌ها برویم تا چشم او ما را نبیند و ناامید و دل شکسته برگردد

قلمرو زبانی:

که در این نزدیکی موشی است از دوستان من! او را بگویم تا این بندها را ببُرد.» کبوتران اشارت او را امام ساختند و راه بتافتند و صیاد بازگشت.

قلمرو فکری:

زیرا که در این نزدیکی موشی است که با من دوستی دارد. به او می گویم تا این بندها را ببرد. کبوتران دستور او را راهنمای خود گرفتند و راه کج کردند و شکارگر برگشت.

قلمرو زبانی:

مُطَّوقه به مسکن موش رسید. کبوتران را فرمود که: «فرود آیید». فرمان او نگاه داشتند و جمله بنشستند؛

قلمرو فکری:

به خانه موش رسید. به کبوتران دستور داد که: «فرود بیایید.» فرمان او را پذیرفتند و همه فرود آمدند.

قلمرو زبانی:

و آن موش را زِبرا نام بود، با دَهای تمام و خِردِ بسیار؛ گرم و سرد روزگار دیده و خیر و شرَّ احوال مشاهدت کرده؛ و در آن مواضع از جهت گریزگاه روز حادثه صد سوراخ ساخته و هر یک را در دیگری راه گشاده و تیمار آن را فراخورِ حکمت و بر حَسَبِ مصلحت بداشته.

قلمرو فکری:

و آن موش نامش زِبرا بود. با خِرد و هوش بسیار و خوب و بد روزگار را دیده نیکی‌ها و زشتی‌ها را مشاهده کرده؛ و در آن جای‌ها برای فرار در روز حوادث، صد سوراخ و لانه ساخته بود و هر یک از سوراخ ها را به دیگری راه داده و مناسب دانش و مطابق مصلحت از آن سوراخ ها مواظبت می کرد.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

گرم و سرد روزگار دیده  ß  کنایه از جهان دیده و با تجربه

گرم و سرد  ß  تضاد

خیر و شرّ  ß  تضاد

دیدن گرم و سرد  ß  حس آمیزی

مُطَّوقه آواز داد که: «بیرون آی.» زبرا پرسید که: «کیست؟»  نام بگفت؛ بشناخت و به تعجیل بیرون آمد. چون او را در بند بلا بسته دیده، زه آب دیدگان بگشاد و بر رخسار، جوی‌ها براند و گفت: «ای دوست عزیز و رفیق، تو را در این که افگند؟»

قلمرو فکری:

مُطَّوقه صدا زد: «بیرون بیا». زبرا پرسید که کیست؟ مُطَّوقه نامش را گفت: زبرا شناخت و با شتاب بیرون آمد. وقتی او را گرفتار بلا دید، اشک از چشمانش روان کرد و بر چهره اش ریخت و گفت:«ای دوست عزیز و یار همراه، چه کسی تو را در این رنج گرفتار کرد؟»

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

بند بلا  ß  اضافه تشبیهی

زهاب دیده  ß  اضافه تشبیهی

جوی  ß  استعاره از اشک

بر رخسار، جوی‌ها براند  ß  اغراق

جواب داد که:«مرا قضای آسمانی در این ورطه کشید».

قلمرو فکری:

پاسخ داد که سرنوشت آسمانی مرا در این جای نابودی افکند.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

کل عبارت  ß  اغراق

موش این بشنود و زود در بریدن بندها ایستاد که مُطَّوقه بدان بسته بود.

قلمرو فکری:

موش شنید و سریع شروع کرد به بریدن بندهایی که مُطَّوقه به آن بسته بود.

قلمرو زبانی:

گفت:«ای دوست، ابتدا از بریدن بند اصحاب اولی تر». گفت: این حدیث را مکررّ می کنی؛ مگر تو را به نفسِ خویش حاجت نمی باشد و آن را بر خود حقّی نمی شناسی؟

قلمرو فکری:

مُطَّوقه گفت: «اوّل بند دوستانم را باز کن». موش گفت: این حرف را پیوسته تکرار می کنی؛ مگر تو به وجود خودت نیاز نداری و وجود تو بر تو حقی ندارد؟

قلمرو زبانی:

گفت: مرا بدین ملامت نباید کرد که من ریاست این کبوتران تکفّل کرده ام، و ایشان را از آن روی بر من حقّی واجب شده است. و چون ایشان حقوق مرا به طاعت و مناصحت بگزاردند و به معونت و مظاهرت ایشان از دست صیاد بجستم، مرا نیز از عهده لوازم ریاست بیرون باید آمد و مواجب سیادت را به ادا رسانید.

قلمرو فکری:

گفت: من را به این خاطر سرزنش نکن؛ زیرا من رهبری این کبوتران را به گردن گرفته ام و ایشان به همین خاطر حقی بر گردن من دارند. چون آنها حق مرا با فرمانبرداری و پند و اندرز پذیری به جا آوردند و با یاری و پشت گرمی آنان از دست صیاد نجات یافتم، من نیز باید از عهده کارهای رهبری برآیم و وظایف سروری خود را به انجام رسانم.

قلمرو زبانی:

و من می ترسم که اگر از گشادن عقده های من آغاز کنی ملول شوی و بعضی از ایشان در بند بمانند و چون من بسته باشند ـ اگر چه ملالت به کمال رسیده باشد ـ اهمال جانب من جایز نشمری. و از ضمیر بدان رخصت نیابی و نیز در هنگام بلا شرکت بوده است، در وقت فراغ موافقت اولی تر و طاعنان مجال وقیعت یابند.

قلمرو فکری:

و می ترسم اگر اول گره‌های مرا باز کنی خسته شوی و برخی از کبوتران گرفتار بمانند. تا من بسته باشم هر چند که خسته شده باشی سستی در حق مرا درست نمی دانی و دلت به آن خرسند نمی شود. و همچنین در وقت بلا و گرفتاری با هم بوده ایم در وقت آسایش همراهی بهتر است وگرنه سرزنش کنندگان فرصت بدگویی پیدا می کنند.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

بلا و فراغ  ß  تضاد

موش گفت: «عادت اهل مکرمت این است و عقیدت ارباب مودّت بدین خصلت پسندیده و سیرت ستوده در موالات تو صافی تر گردد و ثقت دوستان به کرم عهد تو بیفزاید» و آن گاه به جدّ و رغبت بندهای ایشان تمام ببرید و مُطَّوقه و یارانش مطلق و ایمن بازگشتند.

قلمرو فکری:

موش گفت: «روش جوانمردان همین است و نظر دوستان با این خلق و خوی پسندیده و باطن پاک [تو] در دوستی تو پاک تر می شود. و اعتماد دوستان به بزرگواری و پیمانداری تو بیشتر می گردد. و آن وقت با جدّیت و میل فراوان بند ایشان را برید و مُطَّوقه و دوستانش رها و آسوده بازگشتند.

قلمرو زبانی:

ایمن  ß  مُمال امان

کلیله و دمنه:

یکی از آثار ارزشمند نثر فارسی، کلیله و دمنه ابوالمعالی نصر الله منشی است. این اثر دربردارنده دانش و پند و اندرزهایی است که از زبان جانوران بازگو شده است. داستان از زبان دو شغال به نام «کلیله» و«دمنه» نقل می گردد. روزبهان ترجمه پهلوی این اثر را به عربی برگرداند و نصر الله منشی متن عربی را به فارسی درآورد.