روان خوانی

بوی جوی مولیان

• نویسنده: محمّد بهمن بیگی
• اثر: بخارای من ایل من

من زندگانی را در چادر با تیر تفنگ و شیهۀ اسب آغاز کردم. در چهار سالگی پشت قاش زین نشستم. چیزی نگذشت که تفنگ خفیف به دستم دادند. تا ده سالگی حتّی یک شب هم در شهر و خانۀ شهری به سر نبردم.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

پشت قاش زین نشستم  ß  کنایه از اینکه سوارکاری کردم

به سر بردن  ß  کنایه از گذراندن

ایل ما در سال دو مرتبه از نزدیکی شیراز می گذشت. دست فروشان و دوره گردان شهر بساط شیرینی و حلوا در راه ایل می گستردند. پول نقد کم بود. مزۀ آن شیرینی های باد و باران خورده و گرد وغبار گرفته را هنوز زیر دندان دارم.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

شیرینی های باد و باران خورده  ß  کنایه از نه خیلی تر و تازه

مزه ... زیر دندان داشتن  ß  کنایه از لذت چیزی را به یاد آوردن

از شنیدن اسم شهر، قند در دلم آب می شد و زمانی که پدرم و سپس مادرم را به تهران تبعید کردند، تنها فرد خانواده که خوشحال و شادمان بود، من بودم؛ نمی دانستم که اسب و زینم را می گیرند و پشت میز و نیمکت مدرسه ام می نشانند. نمی دانستم که تفنگ مشقی قشنگم را می گیرند و قلم به دستم می دهند.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

قند در دل آب ‌شدن  ß  کنایه از این شادمان شدن

پشت میز و نیمکت مدرسه ام می نشانند  ß  کنایه از این که به درس خواندن وامی دارندم

قلم به دستم می دهند  ß  کنایه از این که به خواندن و نوشتن وامی دارندم

پدرم مرد مهمّی نبود. اشتباهاً تبعید شد. مادرم هم زن مهمّی نبود. او هم اشتباهاً تبعید شد. دار و ندار ما هم اشتباهاً به دست حضرات دولتی و ملّتی به یغما رفت.

برای کسانی که در کنار گواراترین چشمه ها چادر می افراشتند، آب انبار آن روز تهران مصیبت بود. برای کسانی که به آتش سرخ بَن و بلوط خو گرفته بودند، زغال منقل و نفت بخاری آفت بود. برای مادرم که سراسر عمرش را در چادر باز و پُر هوای عشایری به سر برده بود، تنفّس در اتاقکی محصور، دشوار و جانفرسا بود. برایش در حیاط چادر زدیم و فقط سرمای کشنده و برف زمستان بود که توانست او را به چهار دیواری اتاق بکشاند.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

به سر بردن  ß  کنایه از زندگانی کردن، گذراندن

ما قدرت اجارۀ حیاط دربست نداشتیم. کارمان از آن زندگی پر زرق و برق کدخدایی و کلانتری به یک اتاق کرایه ای در یک خانۀ چند اتاقی کشید. همه جور همسایه در حیاطمان داشتیم؛ شیرفروش، رفتگر شهرداری، پیشخدمت بانک و یک زن مجرّد. اسم زن همدم بود. از همه دلسوزتر بود. روزی پدرم را به شهربانی خواستند. ظهر نیامد. مأمور امیدوارمان کرد که شب می آید. شب هم نیامد. شب های دیگر هم نیامد.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

دربست  ß  کنایه از چیزی که همه آن در اختیار یک فرد باشد، مستقل، شش دانگ

غصّۀ مادر و سرگردانی من و بچّه ها حدّ و حصر نداشت. پس از ماه ها انتظار یک روز سر و کلّه اش پیدا شد. شناختنی نبود. شکنجه دیده بود. فقط از صدایش تشخیص دادیم که پدر است. همان پدری که اسب هایش اسم و رسم داشتند. همان پدری که ایلخانی قشقایی بر سفرۀ رنگینش می نشست. همان پدری که گلّه های رنگارنگ و ریز و درشت داشت و فرش های گران بهای چادرش زبانزد ایل و قبیله بود.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

سر و کلّه کسی پیدا شد  ß  کنایه از اینکه از راه رسید

سفرۀ رنگین  ß  کنایه از پر زرق و برگ

ریز و درشت  ß  تضاد

پدرم غصّه می خورد. پیر و زمین گیر می شد. هر روز ضعیف و ناتوان تر می گشت. همه چیزش را از دست داده بود. فقط یک دل خوشی برایش مانده بود؛ پسرش با کوشش و تلاش درس می خواند. من درس می خواندم. شب و روز درس می خواندم. به کتاب و مدرسه دل بستگی داشتم. دو کلاس یکی می کردم. شاگرد اوّل می شدم. تبعیدی ها، مأموران شهربانی و آشنایان کوچه و خیابان به پدرم تبریک می گفتند و از آیندۀ درخشانم برایش خیال ها می بافتند. سرانجام تصدیق گرفتم. تصدیق لیسانس گرفتم. یکی از آن تصدیق های پر رنگ و رونق روز. پدرم لیسانسم را قاب گرفت و بر دیوار گچ فرو ریختۀ اتاقمان آویخت و همه را به تماشا آورد. تصدیق قشنگی به شکل مربع مستطیل بود. مزایای قانونی تصدیق و نام و نشان مرا با خطّی زیبا بر آن نگاشته بودند. آشنایی در کوچه و محلّه نماند که تصدیق مرا نبیند و آفرین نگوید.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

زمین گیر  ß  کنایه از ناتوان

پیرمرد دل خوشی دیگری نداشت. روز و شب با فخر و مباهات، با شادی و غرور به تصدیقم می نگریست و می گفت: «جان و مالم و همه چیزم را از دست دادم ولی تصدیق پسرم به همۀ آنها می ارزد.»

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

روز و شب  ß  تضاد

پس از عزیمت رضا شاه  که قبلاً رضاخان بود و بعدا هم رضاخان شد، همۀ تبعیدی ها رها شدند و به ایل و عشیره بازگشتند و به ثروت از دست رفته و شوکت گذشتۀ خود دست یافتند. همه بی تصدیق بودند؛ به جز من. همه شان زندگی شیرین و دیرین را از سر گرفتند.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

قبلاً و بعداً  ß  تضاد

دست یافت  ß  کنایه

زندگی شیرین  ß  حس آمیزی

چشمه های زلال در انتظارشان بود. کوه های مرتفع و دشت های بی کران در آغوششان کشید. باز زین و برگ را بر گردۀ کَهَر‌ها و کُرَندها نهادند و سرگرم تاخت و تاز شدند. باز کبک ها را در هوا و آهوها را در صحرا به تیر دوختند. باز در سایۀ دلاویز چادرها و در دامن معطّر چمن ها سفره های پر سخاوت ایل را گستردند و در کنارش نشستند. باز با رسیدن مهر، بار سفر را بستند و سرما را پشت سر گذاشتند و با آمدن فروردین، گرما را به گرمسیر سپردند و راه رفته را بازآمدند.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

چشمه های زلال در انتظارشان بود  ß  جانبخشی

بی کران  ß  بی کناره، کنایه از پهناور

... در آغوششان کشید  ß  جانبخشی

سرگرم  ß  کنایه از مشغول

باز  ß  ایهام تناسب با کبک

دامن معطّر چمن ها  ß  استعاره

بار سفر را بستند  ß  کنایه از آماده سفر شدن

در میان آنان فقط من بودم که دودل و سرگردان و سر در گریبان بودم. بیش از یک سال و نیم نتوانستم از مواهب خداداد و نعمت های طبیعت بهره مند شوم. لیسانس داشتم. لیسانس نمی گذاشت که در ایل بمانم. ملامتم می کردند که با این تصدیق گرانقدر، چرا در ایل مانده‌ای و عمر را به بطالت می گذرانی؟! باید عزیزان و کسانت را ترک گویی و به همان شهر بی مهر، به همان دیار بی یار، به همان هوای غبارآلود، به همان آسمان دود گرفته بازگردی و در خانه‌ای کوچک و کوچه‌ای تنگ زندگی کنی و در دفتری یا اداره‌ای محبوس و مدفون شوی تا ترقّی کنی.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

سر در گریبان بودم  ß  کنایه از این که گوشه گیر و اندوهگین بودم

کسان  ß  مجاز از خویشاوندان

شهر بی مهر  ß  مجاز از مردم شهر

دیار بی یار  ß  مجاز از مردم دیار

دیار و یار  ß  جناس

در دفتری یا اداره‌ای محبوس و مدفون شوی  ß  استعاره پنهان

چاره ای نبود. حتّی پدرم که به رفاقت و هم نشینی من سخت خو گرفته بود و یک لحظه تاب جدایی ام را نداشت، گاه فرمان می داد و گاه التماس می کرد که تصدیق داری، باید به شهر بازگردی و ترقّی کنی!

قلمرو زبانی:

بازگشتم؛ از دیدار عزیزانم محروم ماندم. پدر پیر، برادر نوجوان و خانوادۀ گرفتارم را  درست در موقعی که نیاز داشتند از حضور و حمایت خود محروم کردم. درد تنهایی کشیدم. از لطف و صفای یاران و دوستان دور افتادم. به تهران آمدم. با بدنم به تهران آمدم؛ ولی روحم در ایل ماند. در میان آن دو کوه سبز و سفید، در کنار آن چشمۀ نازنین، توی آن چادر سیاه، در آغوش آن مادر مهربان.

در پایتخت به تکاپو افتادم و با دانش نامۀ رشتۀ حقوق قضایی، به سراغ دادگستری رفتم تا قاضی شوم و درخت بیداد را از بیخ و بن براندازم. دادیاری در دو شهر ساوه و دزفول به من پیشنهاد شد.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

روحم در ایل ماند  ß  مجاز از فکر

درخت بیداد  ß  اضافه تشبیهی

از بیخ و بن براندازم  ß  کنایه از این که کاملاً نابود کنم

سری به ساوه زدم و دربارۀ دزفول پرس و جو کردم. هر دو ویرانه بودند. یکی آب و هوایی داشت و دیگری آن را هم نداشت. دلم گرفت و از ترقّی عدلیه چشم پوشیدم و به دنبال ترقّی های دیگر به راه افتادم. تلاش کردم و آن قدر حلقه به درها کوفتم تا عاقبت از بانک ملّی سر در آوردم و در گوشۀ یک اتاق پرکارمند، صندلی و میزی به دست آوردم و به جمع و تفریق محاسبات مردم پرداختم. شاهین تیزبال افق ها بودم. زنبوری طفیلی شدم و به کنجی پناه بردم.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

سری ... زدم  ß  کنایه از این که ناگهان و به مدت کوتاه به جایی رفتن

دلم گرفت  ß  کنایه از اینکه اندوهگین شدم

چشم پوشیدم  ß  کنایه از صرف نظر کردم

حلقه به درها کوفتم  ß  کنایه از سراغ موارد مختلف رفتم

از ... سر در آوردم  ß  کنایه از این که کارمند ... شدم

صندلی و میزی به دست آوردم  ß  کنایه از اینکه پیشه ای دست و پا کردم

شاهین تیز بال ... پناه بردم  ß  تشبیه، مفهوم عبارت آن است که آزادی و بزرگ منشی داشتم؛ امّا به فرومایگی و خواری افتادم

افق  ß  مجاز از آسمان

به کنجی پناه بردم  ß  کنایه از اینکه گوشه گیر شدم

بیش از دو سال در بانک ماندم و مشغول ترقّی شدم. تابستان سوم فرارسید. هوا داغ بود. شب ها از گرما خوابم نمی برد. حیاط و بهارخواب نداشتم. اتاقم در وسط شهر بود. بساط تهویه به تهران نرسیده بود. شاید هنوز اختراع نشده بود. خیس عرق می شدم. پیوسته به یاد ایل و تبار بودم. روزی نبود که به فکر ییلاق نباشم و شبی نبود که آن آب و هوای بهشتی را در خواب نبینم. در ایل چادر داشتم؛ در شهر خانه نداشتم. در ایل اسب سواری داشتم؛ در شهر ماشین نداشتم. در ایل حرمت و آسایش و کس و کار داشتم؛ در شهر آرام و قرار و غمخوار و اندوه گُسار نداشتم.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

کس  ß  مجاز از خویشاوند

نامه ای از برادرم رسید، لبریز از مهر و سرشار از خبرهایی که خوابشان را می دیدم: «... برف کوه هنوز آب نشده است. به آب چشمه دست نمی توان برد. ماست را با چاقو می بریم. پشم گوسفندان را گل و گیاه رنگین کرده است. بوی شبدر دوچین هوا را عطر آگین ساخته است. گندم ها هنوز خوشه نبسته اند. صدای بلدرچین یک دم قطع نمی شود. جوجه کبک ها، خط و خال انداخته اند. کبک دری در قلهّ های کمانه، فراوان شده است. بیا، تا هوا تر و تازه است، خودت را برسان. مادر چشم به راه توست. آب خوش از گلویش پایین نمی رود.»

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

به آب چشمه دست نمی توان برد، ماست ... می بریم  ß  کنایه از سردی هوا

دم  ß  مجاز از لحظه

جوجه کبک ها، خط و خال انداخته اند  ß  کنایه از اینکه بزرگ شده اند

چشم به راه بودن  ß  کنایه از منتظر بودن

آب خوش از گلویش پایین نمی رود  ß  کنایه از این که آسایش و آرامش ندارد

نامۀ برادر با من همان کرد که شعر و چنگ رودکی با امیر سامانی!

قلمرو ادبی:

شعر و چنگ رودکی با امیر سامانی:تلمیح دارد به داستان رودکی و پادشاه سامانی برای بازگشت به بخارا

آب جیحون فرونشست؛ ریگ آموی پرنیان شد؛ بوی جوی مولیان مدهوشم کرد. فردای همان روز، ترقّی را رها کردم. پا به رکاب گذاشتم و به سوی زندگی روان شدم. تهران را پشت سر نهادم و به سوی بخارا بال و پر گشودم. بخارای من ایل من بود.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

آب جیحون فرو نشست  ß  کنایه از این که دشواری ها از میان رفت

ریگ آموی پرنیان شد  ß  تشبیه، کنایه از این که دشواری ها از میان رفت

بوی جوی مولیان مدهوشم کرد  ß  استعاره پنهان

پا به رکاب گذاشتم  ß  کنایه از این که آماده سفر شدم

تهران را پشت سر نهادم  ß  کنایه از این که ترک کردم

بال و پر گشودم  ß  استعاره پنهان

بخارای من ایل من  ß  تشبیه

آب جیحون فرو نشست  ß  کنایه از این که دشواری ها از میان رفت