گام به گام کارگاه تحلیل فصل صفحه 102 درس 12 علوم و فنون ادبی (1) (جناس و انواع آن)

1) ابیات زیر را بخوانید و آنها را تقطیع کنید.

چشم دل باز کن که جان بینی                          آنچه نادیدنی است آن بینی

                                                                                     هاتف

****************

ای مهر تو در دل ها وی مهر تو بر لب ها            وی شور تو در سرها وی سرّ تو در جان ها

                                                                                     سعدی

****************

آمدی جانم به قربانت ولی حالا چرا؟                  بی وفا حالا که من افتاده ام از پا چرا؟

                                                                                     شهریار

****************

بیا تا قدر یکدیگر بدانیم                                   که تا ناگه ز یکدیگر نمانیم

                                                                                     مولوی

کی رفته ای ز دل که تمنّا کنم تو را ؟                   کی بوده ای نهفته که پیدا کنم تو را؟

                                                                               فروغی بسطامی

****************

آینه ار نقش تو بنمود راست                      خودشکن، آیینه شکستن خطاست

                                                                                   نظامی

****************

اگر کاری کنی مزدی ستانی                       چو بیکاری، یقین بی مزد مانی

                                                                                  ناصر خسرو

2) نمونۀ زیر را از نظر ویژگی های قلمرو زبانی بررسی کنید.

جهانا چه بدمهر و بدخو جهانی          چو آشفته بازار بازارگانی

به درد کسان صابری اندر و تو            به بدنامی خویش همداستانی

به  هر کار  کردم تو را آزمایش            سراسر فریبی، سراسر زیانی

و  گر  آزمایمت  صد  بار دیگر             همانی همانی همانی همانی

                                                                                 منوچهری

3) نمونه های زیر را از نظر ویژگی های سبکی بررسی کنید.

الف)

نوشته اند: درزی ای و جولاهه ای با هم دوستی داشته اند و چون به هم بنشستند، می گفتندی که این کار این شیخ، هیچ بر اصل نیست. روزی با یکدیگر می گفتند که این مرد دعوی کرامت می کند؛ بیا تا هر دو به نزدیک وی دَر شویم؛ اگر شیخ بداند که ما هر یکی چه کار کنیم و پیشۀ ما چیست، بدانیم که او بر حق است و آنچ می کند، بر اصل است. هر دو مُتَنکّروار به نزدیک شیخ ما درآمدند. چون چشم شیخ بر ایشان افتاد، گفت:

« به فلک بر، دو مرد پیشه ورند                  زان یکی درزی و دگر جولاه »

پس اشارت به درزی کرد و گفت: «این ندوزد، مگر قبای ملوک.»

آنگه اشاره به جولاهه کرد و گفت: «وان نبافد، مگر گلیم سیاه.»

ایشان هر دو خجل گشتند و در پای شیخ افتادند و از آن انکار، توبه کردند.

                                                                    اسرارالتوّحید، محمّدبن منوّر

ب)

ملک گفت: «آورده اند که بازرگانی غلامی داشت دانا و زیرک سار و بیدار بخت. بسیار حقوق بندگی بر خواجه ثابت گردانیده بود و مقامات مشکور و خدمات مقبول و مبرور بر جراید روزگار ثبت کرده.»

روزی خواجه گفت غلام را: « ای غلام، اگر این بار دیگر سفر دریا برآوری و باز آیی، تو را از مال خویش آزاد کنم و سرمایۀ وافر دهم که کفاف آن را پیرایۀ عفاف خود سازی و همه عمر پشت به دیوار فراغت باز دهی. » غلام این پذَرفتگاری از خواجه بشنید؛ به روی تقبّل و تکفّل پیش آمد و بر کار اقبال نمود؛ بار در کشتی نهاد و خود درنشست؛ روزی دو سه، بر روی دریا می راند. ناگاه بادهای مخالف از هر جانب برآمد؛ سفینه را درگردانید و بار آبگینۀ اَمَلش خُرد بشکست. کشتی و هرچ درو بود، جمله به غرقاب فنا فرو رفت و او به سن گپشت بحری رسید؛ دست درو آویخت و خود را بر پشت او افکند تا به جزیره ای افتاد که درو نخلستان بسیار بود؛ یک چندی در آنجایگه از آنچ مقدور بود، قوتی می خورد ...

                                                     مرزبان نامه، سعد الدّین وراوینی

4) انواع جناس را در ابیات زیر مشخص کنید.

وقت است تا برگ سفر بر باره بندیم            دل بر عبور از سد خار و خاره بندیم

                                                                                  حمید سبزواری

*************

ای مرغ اگر پری به سر کوی آن صنم           پیغام دوستان برسانی بدان پری

                                                                                  سعدی

*************

چو شد روز، رستم بپوشید گبر                    نگهبان تن کرد بر گبر ببر

                                                                                  فردوسی

*************

اگر تو فارغی از حال دوستان یارا                فراغت از تو میسر نمی شود ما را

                                                                                  سعدی

*************

من که باشم در آن حرم که صبا                  پرده‌  دار حریم حرمت اوست

                                                                                  حافظ

*************

صبا خاک وجود ما، بدان عالی جناب انداز         بود کان شاه خوبان را نظر بر منظر اندازیم

                                                                                  حافظ

*************

من اول روز دانستم که با شیرین در افتادم         که چون فرهاد باید شست، دست از جان شیرینم

                                                                                  سعدی

1) پاسخ به صورت زیر خواهد بود:

2) 1- سادگی و کوتاهی جمله ها 2- زبان ساده شعر

3) الف) 1- بهره گیری از موسیقایی حروف 2- بهره گیری از مراعات نظیر: درزی – ندوزد – قبا 3- بهره گیری از کنایه: گلیم سیاه کنایه از بدبختی 4- سادگی

ب) 1- بهره گیری از کلمات هم وزن و هم آهنگ: مشکور، مقبول، مبرور 2- بهره گیری از تشبیه: غرقاب فنا، پیرایه عفاف، آبکینه امل، استفاده از استعاره: دیواره فراغت

4) خار، خاره: جناس ناهمسان (افزایشی)

*************

پری و پری در دو مصراع جناس تام

*************

گبر و ببر جناس ناهمسان اختلافی

*************

فارغ و فراغت جناس هم ریشه

*************

حرم و حرمت و حریم جناس هم ریشه

*************

نظر و منظر جناس هم ریشه

*************

شیرین در دو مصراع جناس تام