در بررسی سیر تاریخی نظری هپردازی بیداری اسلامی در تاریخ معاصر، دیدگا هها و تئور یهای گوناگونی توسط علمای سنی و شیعه مطرح شد و مبنای عمل قرار گرفت که بعضی از آنها شاخ صتر از بقیه بودند. ولی در بین این مجموعهٔ متفکرین و پیشوایان دینی باید از سه نفر در صدر نظریه پردازان عصر جدید و موج جاری بیداری اسلامی نام برد:
مرحوم نائینی برای اولین بار نظریهٔ حکومت مشروطهٔ مشروعه را در کتاب ارزشمند تنبیه الامة و تنزیه الملة تبیین و نوعی از مردم سالاری دینی را در مقابل دموکراسی سکولار غرب ارائه کرد و بعداً شهید شیخ فضل اللّٰه نوری با افزودن اصل دوم متمم قانون اساسی،نظارت پنج نفر مجتهد تراز اول را بر قوانین موضوعه، مشروعیت مشروطه را با خون خود امضا کرد. استاد حس نالبناء با رد مطلق تبعیت از فرهنگ غرب و حرکت در چارچوب اصول اسلامی و احیای قرآن و سنت، نهضت اخوان المسلمین را پایه گذاری کرد که بدون تردید اصیل ترین حرکت فکری در جریان بیداری اسلامی اهل سنت در عصر حاضر است.
اندیشه و نهضت امام خمینی(ره) نقطهٔ عطف تاریخ دویست سالهٔ بیداری اسلامی در سراسر جهان اسلام بود. دیدگاه جامع حضرت امام خمینی در کتاب ولایت فقیه برپایه های محکم قرآن و سنت و احادیث پیامبر و اهل بیت(ع) با پشتوانهٔ فقه، عرفان، کلام، فلسفه و اجتهاد پویای اسلامی پاسخی به سؤالات مسلمانان محروم و تحقیرشده توسط فرهنگ استعمار و سرخورده از مکاتب تقلیدی چپ، راست و التقاطی بود.
ایمان، تقوا، اخلاص، هوشمندی، شجاعت و از خودگذشتگی امام نقش اساسی در عملی کردن نظریهٔ ولایت فقیه داشت. نکتهٔ مهم دیگر، استمرار راه امام توسط آیت اللّٰه خامنه ای، ولی فقیهِ پس از امام بود. اهمیت حوادثی که در زمان رهبری آیت اللّٰه خامنه ای در صحنهٔ بین المللی و منطقه ای رخ داد، کمتر از زمان حضرت امام نبود. فروپاشی جهان کمونیسم، حملهٔ عراق به کویت و دو نوبت تهاجم امریکائیان به عراق و اشغال آن کشور، پیروزی حزب اللّٰه، حماس و جنبش جهاد اسلامی بر رژیم صهیونیستی در جنگ های 33 روزه لبنان، 22 روزه و 8 روزه غزه که همگی این پیروزی ها به کمک ایران به دست آمد.