نظام سیاسی و اداری، مقام و جایگاه شاه

• ویژگی نظام سیاسی و اداری ایران تا دوره قاجار: 

1. نظام حکومتی ایران تا پیش از انقلاب مشروطه، پادشاهی مطلقه و استبدادی بود.  
2. در چنین نظامی، شاه در رأس هرم قدرت قرار داشت و از اختیارات نامحدود برخوردار بود؛
3. عزل و نصب مقام های حکومتی و اعلام جنگ و صلح از جمله اختیار او به شمار می رفت. 
4. در واقع، شاه هر سه قوه قانون گذاری، اجرایی و قضاوت را در انحصار خود داشت.  
5. شاهان قاجار خو خود را مالک جان و مال ایرانیان می شمردند و انتظار داشتند که همگان، از صدر اعظم تا مردم عادی، فرمانشان را بی چون و چرا اطاعت کنند.

• شاهان قاجار در عمل نمی توانستند به طور کامل و همیشه قدرت استبدادی واختیارات نامحدود خود را به کار ببرند:

1. فاقد ابزارهای لازم، مانند نظام اداری کارآمد و ارتش ثابت و حرف های، برای اعمال قدرت مطلقه بودند.
2. نفوذ اجتماعی و دینی روحانیت و مراجع شیعه
3. قدرت سیاسی و نظامی ایلات  
4. نفوذ و دخالت قدرت های استعمارگر دامنه قدرت اختیار شاهان را تا حدودی محدود می کرد.  
5. نفوذ زیادی در دربار و بیرون از آن توسط زنان حرمسرا به همراه ندیمه ها و خدمتکاران

• بعد از شاه، وزیر اعظم یا صدر اعظم قرار داشت.
• اختیارات صدراعظم در عصر قاجار: صدر اعظم بر پایه اختیاراتی که شاه به او می داد، می توانست در تمام امور کشور اظهار نظر و مداخله کند، به حضور شاه برسد و برای وی نامه بنویسد. این صاحب منصب عالی مرتبه همچنین امکان این را داشت که از موقعیت خود به اصلاح امور کشور، رونق کسب و کار و رفاه مردم بهره ببرد.

• وضعیت حاکمان ایالات و ولایات در دوره قاجار: والیان و حاکمان ایالات و ولایات، شهرها و روستاها عمدتاً از میان خاندان های زمین دار، اعیان یا بزرگان محلی، سران ایلات و عشایر و شاهزادگان قاجاری برگزیده می شدند. حاکمان ایالات و ولایات تا حدودی خودمختار بودند و بخش اعظم درآمد منطقه تحت فرمان خویش را برای خود نگه می داشتند. شاهان قاجار از طریق برقراری پیوند ازدواج با خاندان های زمین دار، بزرگان محلی و مقام های بلندپایه حکومتی به دنبال گسترش نفوذ و استحکام سلطنت خود بودند.
• اداره ایالت آذربایجان با مرکزیت شهر تبریز، همواره به عهده ولیعهد بود. والیان و حکام نیز، همچون پادشاه، با زیردستان خود رفتاری مستبدانه داشتند.

• نظام اداری ایران در اوایل عصر قاجار بسیار کوچک بود و به چهار اداره یا وزارت خانه ی قدیمی مالیه، جنگ، عدلیه و امور خارجه محدود می شد.
• در دوران ناصرالدین شاه و تحت تأثیر مواجهه ایران با تمدن غربی، وزارتخانه های دیگری به تشکیلات اداری افزوده شد.
• وضعیت وزارتخانه ها در دوره قاجار: در آن زمان وزارت خانه ها اغلب مکان و تجهیزات، کارکنان حقوق بگیر، دوایر محلی و حتی بایگانی منظم نداشتند و دامنه فعالیتشان به ندرت از پایتخت فراتر می رفت. اداره این وزارتخانه ها اغلب به شکل موروثی در اختیار خانواده های سرشناسی بود که با یکدیگر رقابت داشتند و گاه سمت های اداری را میان خود خریدوفروش می کردند.
• پر سابقه ترین و گسترده ترین آن ها، وزارت مالیه به ریاست مستوفی الممالک بود.
• مستوفیان مسئولیت محاسبه و گردآوری مالیات ها و نظارت بر املاک دیوانی و سلطنتی (خاصه) را بر عهده داشتند.
• سازمان قضایی عصر قاجار از دو گونه محاکم تشکیل شده بود:  

1. محاکم عُرف که به تخلفات و جرایم سیاسی و امنیتی مانند شورش، سرقت، نزاع و عدم پرداخت مالیات رسیدگی میکردند. این محاکم را قضات و مأمورانی اداره می کردند که از مقام های حکومتی فرمان می بردند و حقوق می گرفتند.  
2. محاکم شرع که دعاوی مدنی مانند دعواهای خانوادگی، ملکی و ارث را حل و فصل می کردند. در این محاکم، روحانیان قضاوت می کردند و هزینه های رسیدگی بر عهده طرفین دعوا بود.

• آقا محمدخان قاجار با استفاده از جنگاوران این خود و دیگر ایل های متحد آن، قدرت را به دست گرفت.
• ویژگی ارتش آقا محمد خان: این ارتش مجهز به تیر و کمان، گرز، شمشیر و تفنگ های فتیله ای بود و به ندرت از توپخانه استفاده می کرد.
• علل تجدید سازماندهی و مدرن کردن ارتش به سلاح های جدید توسط عباس میرزا: ارتش ایلیاتی قاجار در جنگ با ارتش های   اروپایی و به خصوص ارتش روسیه، که حرفه ای، آموزش دیده و مجهز به سلاح های آتشین جدید بود، ناکارآمدی خود را نشان داد.
• تلاش های عباس میرزا به دلیل پیمان شکنی دولت فرانسه، بدعهدی دولت انگلیس و موانع و مشکلات داخلی بی نتیجه ماند.
• در اوایل عصر ناصری، امیرکبیر، صدراعظم باکفایت ایران، با جدیت تمام برای تشکیل ارتش حرفه ای و دائم اقداماتی انجام داد.
• یکی از مقاصد امیرکبیر از تأسیس مدرسه دارالفنون، آموختن دانش نظامی جدید و اشاعه آن و نیز تقویت توان جنگی و دفاعی کشور بود.
• ناصر الدین شاه امتیاز تأسیس یک واحد نظامی حرفه ای با عنوان بریگاد قزاق را به روشیه واگذار کرد.نیروی قزاق تشکیلات نظامی منسجم و منظمی بود که تا اواخر حکومت قاجار تحت فرماندهی افسران روسی فعالیت می کرد.

نفرات این نیرو در اوج گسترش کمتر از ۱۰هزار نفر بود و بیشتر به عنوان نیروی نگهبان شخص شاه و خاندان سلطنت و دفع کننده شورش ها و اعتراض های داخلی عمل می کرد و در حفظ مرزها و مقابله با هجوم خارجی کارایی چندانی نداشت.