درسنامه کامل تاریخ (3) ایران و جهان معاصر فصل 2 ایران و جهان در آستانه ی دوره ی معاصر

وضعیت ایران پس از سقوط صفویان:

1) آشفتگی امور و بروز هرج و مرج و آشوب های داخلی

2) افغان ها به دلیل ناتوانی در تسلط بر تمام قلمرو صفوی و ناآشنایی با اصول کشور داری،نتوانستند حاکمیت مقتدری تشکیل دهند

3)  بخش هایی از شمال و غرب میهن ما توسط روسیه و عثمانی

• ایل افشار از ایل های قزلباش بود که در به سلطنت رساندن حکومت صفویان نقش داشتند. در عصر صفوی،بخشی از این ایل را برای محافظت از  مرز های خراسان در برابر هجوم ازبکان به نواحی شمال آن دیار کوچاندند.
• پس از تسلط افغان ها بر اصفهان،یکی از پسران شاه سلطان حسین صفوی بهنام تهماسب برای گردآوری نیرو و بازگرداندن حکومت صفویان،از پایتخت گریخت.
• سران ایل ها مانند نادر افشار و فتحعلی خان قاجار (پدربزرگ آقا محمد خان) به او پیوستند و در نخستین گام،خراسان را تصرف کردند.

 پس از کشته شدن فتحعلی خان قاجار،نادر که جنگاوری شجاع و متهور بود،ابتکار عمل را به دست گرفت و فرماندهی سپاه تهماسب را عهده دار شد. او طی چندین جنگ افغان ها را شکست داد. نادر سپس مهیای نبرد با روسیه و عثمانی شد. سپاه تحت فرمان او در چندین جنگ بر ارتش قدرتمند عثمانی پیروز شد و سرزمین های اشغال شده ایران را آزاد کرد. روس ها نیز با مشاهده توان نظامی نادر و جنگجویانش،پیش از برخورد نظامی،نیروهای خود را از ایران بیرون بردند.

مقدمات به قدرت رسیدن نادر: پیروزی های برق آسای نادر در جنگ های داخلی و خارجی زمینه نشستن او بر تخت شاهی را فراهم آورد. او نخست تهماسب دوم را به بهانه بی کفایتی از سلطنت خلع کرد. سپس بزرگان کشور،علما و سران ایل ها و طوایف را به شورای دشت مغان فراخواند و شرایطی را برای پذیرفتن سلطنت مطرح کرد.

1) موروثی شدن سلطنت در خاندان او

2) حمایت نکردن بزرگان و رؤسای طوایف از خاندان صفوی

3) حل اختلافات مذهبی با دولت عثمانی

1) کارشکنی های عثمانی

2) گرفتاری های داخلی و خارجی نادر

او که سرداری بی باک و دارای نبوغ نظامی فوق العاده بود،در زمانی که آشوب های داخلی و هجوم ارتش های بیگانه موجودیت کشور ما را به خطر انداخته بود،وارد میدان شد و ایران را از خطر ها و تهدید های جدی نجات داد.

- اشتغال پیوسته او به جنگ

- گرفتن مالیات های اضافی از مردم برای تامین هزینه های جنگ

- بدگمانی وی به نزدیکان و بزرگان کشور و برخورد خشن با آنان در سال های پایانی حکومتش

پس از مرگ نادر،دو تن از برادر زادگان نادر (عادل شاه و ابراهیم شاه) یکی پس از دیگری به عنوان جانشین او برای مدت کوتاهی مدعی حکومت شدند. سپس نوبت به نوه او (شاهرخ) رسید. وی از قلمرو وسیع نادر،به شهر مشهد بسنده کرد و حکومتش تا زمانی که آقا محمد خان قاجار آن را از میان برداشت (1212 ق)،ادامه یافت.

• کریم خان زند رئیس طایفه زند از طایفه های لُر بود که پس از کشته شدن نادرشاه،درصدد کسب قدرت برآمد.
• کریم خان از ادامه لشکرکشی و جنگ برای در اختیار گرفتن سایر مناطق ایران دست کشید و همین امر،موجبات آرامش،رونق و آبادانی قلمرو او به ویژه شیراز پایتخت زندیان را فراهم آورد.
• کریم خان،برخلاف سنت معمول،از پذیرفتن عنوان شاه امتناع کرد و خود را وکیل مردم ایران (وکیل الرعایا) خواند.

بعضی از خصوصیات اخلاقی کریم خان مانند مدارا با دشمنان،همدردی با مردم،ساده زیستی و رفتار مناسب با اقلیت های دینی و مذهبی باعث شده است که نام و نشان نیکی از او در تاریخ ایران به جا بماند.

با مرگ کریم خان زند (1193ق/1779م) دوباره آشوب ایران را فراگرفت. افرادی از طایفه زند برای رسیدن به تاج و تخت با هم به رقابت و ستیز برخاستند و صفحه خونین دیگری از تاریخ ایران را رقم زدند؛به گونه ای که در کمتر از 15 سال هفت تن از این خاندان به قدرت رسیدند.

نتایج کشمکش های جانشینان کریم خان: فروپاشی سیاسی و اقتصادی و آسیب دیدن توان نظامی و اداری کشور

دلیل: غرور،اشتباهات نظامی و روی گردانی بزرگانی چون ابراهیم خان کلانتر،از دربارش.

• مناسبات سیاسی و اقتصادی ایران با جهان خارج در دوران افشاریه و زندیه به علت درگیری های داخلی و بی ثباتی سیاسی نسبت به عصر صفوی کاهش چشمگیری یافت.
• مهم ترین مسائل خارجی ایران در این دوره،برخورد های سیاسی نظامی با همسایگان غربی روسیه و عثمانی بود.
• در دوره افشاریه و زندیه،مناسبات سیاسی و اقتصادی و ارتباطات فرهنگی ایران با کشور های اروپایی چندان رونقی نداشت.

نادر برای انگلیسی ها معافیت های گمرکی در نظر گرفت و درصدد برآمد از دانش آنان در زمینه تاسیس نیروی دریایی در دریای مازندران و خلیج فارس استفاده کند. به همین منظور،جان التون انگلیسی را استخدام کرد. در دوره کریم خان زند هیئت هایی از فرانسه و انگلستان برای گرفتن امتیاز و ایجاد مراکز تجاری به ایران آمدند اما چون با او به توافق نرسیدند،گشایشی در روابط صورت نگرفت.

• سازمان اداری و دیوانی ایران در عصر افشاریه و زندیه به دلایل زیر اعتبار و قوت سابق را نداشت:حاکمیت عناصر ایلی،غلبه تفکر نظامیگری،بی ثباتی سیاسی،کوتاه بودن دوران استقرار سلسله های مذکور.
• وضعیت امور اداری اقتصادی در دوره نادرشاه: حکومت نادرشاه بر اقتدارگرایی مطلق شاه و تمرکز بر امور نظامی و ارتش متکی بود و نهادهای اداری در عصر حکومت او رونق چندانی نداشتند. نادرشاه در امور اداری و اقتصادی ،بیشتر از دوستان و نزدیکانش به عنوان مشاور، استفاده می کرد و به وزارت و دیوان سالاری توجهی نداشت. این بی توجهی به نظام اداری تا جایی بود که او شهری را به عنوان پایتخت خود انتخاب نکرد.

•  دلایل ضعف و رکود کشاورزی و اقتصادی در دوره ی پس از سقوط صفویان و نادرشاه:

1) تداوم جنگ ها و و آشوب های داخلی

2) اشغال بخش هایی از نواحی غربی و شمالی ایران توسط عثمانی و روسیه 

3) تشکیلات نظامی به نیروی رزمنده به کاهش شدید نیروی انسانی در بخش کشاورزی انجامید  

4) مالیات های سنگینی که از مردم برای تأمین هزینه های نظامی گرفته میشد.

•  در دوره کریم خان زند اقداماتی برای بهبود وضع کشاورزی و بازرگانی صورت گرفت و شهرهای شیراز و بندر بوشهر به مراکز مهم تجارت داخلی و خارجی تبدیل شدند.
• عوامل مؤثر در رونق اقتصادی در دوره ی کریم خان:

1) آرامش و ثبات سیاسی نسبی  

2) کاهش مالیات ها

3) دربار کم تجمل

4) تلاش کریم خان برای تثبیت قیمت کالاها

• وضعیت علم ،ادبیات و آموزش در دوره افشار و زند: در عصر افشار و زند به سبب آشفتگی های سیاسی و اجتماعی، علم و آموزش رونق دوران صفویان را نداشت. در پی سقوط صفویه، مدارس و حوزه های علمیه اصفهان و شهرهای دیگر تعطیل شدند یا از رونق افتادند. عده ای از علما و طلاب که از هجوم افغان ها جان سالم به در برده بودند، به عتبات عالیات مهاجرت کردند. با این حال در نتیجه آرامش و ثبات نسبی که در زمان کریم خان زند به وجود آمد، فعالیت های علمی و آموزشی کمی رونق گرفت و مدرسه های جدیدی ساخته شد.
• شعر و ادب فارسی در دوره زندیه تحول چشمگیری یافت که محققان از آن با عنوان «نهضت بازگشت ادبی» یاد کرده اند. چهره های برجسته این سبک ادبی به سبک خراسانی و شیوه شعرایی چون فرخی، عنصری، سعدی و حافظ شعر می سرودند.

• به علت آشفتگی سیاسی و اجتماعی کشور پس از صفویان، امکان رشد و ترقی هنر و معماری دور از انتظار بود.
• در زمان حکومت نادرشاه و دوره استقرار کریم خان زند در شیراز اقدامات قابل توجهی صورت گرفت.
•  ورود هنرمندان و صنعتگران هندی پس از فتوحات نادر در هند موجب تلفیق هنر ایرانی و هندی شد.
• مدارا و احترام کریم خان نسبت به هنرمندان و علما نیز موجب رونق هنر و معماری در زمان او شد.
•  در دوره نادر شهر اصفهان بازسازی شد و در منطقه کلات که محل نگهداری خزاین نادر بود،بناهای باشکوهی مانند کاخ خورشید ساخته شد.
•  مجموعه مسجد و بازار و حمام وکیل،ارگ کریم خانی و بازسازی آرامگاه حافظ، سعدی و باغ دلگشا گوشه ای از اقدامات عمرانی کریم خان در شیراز است.
• در دوره زند نوعی از بناها با کاربرد تفریحی گسترش یافت که به کلاه فرنگی معروف بود و آن بنایی کوچک و گاهی تزیینی بود که در وسط باغ ها یا تفریحگاه ها ساخته می شد.
• در نقاشی و نگارگری، به ویژه در عصر کریم خان زند تحولی بزرگ به وجود آمد و نقاشان به تدریج هنر خود را با معیارهای هنری اروپا تطبیق دادند.
• مکتب نقاشی شیراز که در دوره مغولان شکل گرفته بود، در زمان زندیه به اوج رونق و زیبایی رسید و نقاشان برجسته ای مانند محمد صادق، اشرف و میرزا بابا آثار زیبایی آفریدند. 

وضعیت دوگانه متضاد سده های هفدهم تا نوزدهم میلادی دو سوی عالم: در جانب شرق سه حکومت مسلمان یعنی ایران، عثمانی و گورکانیان هند دوران ضعف خود را سپری می کردند و در جانب غرب، امپراتوری ها و دولت های روسیه، فرانسه و انگلستان در مسیر قدرت و شکوفایی قرار داشتند.

• امپراتوری عثمانی در قرن ۱۸ م بر بخش های وسیعی از شمال آفریقا و آسیای غربی تا اروپای شرقی حکومت می کرد.
• هم زمان با روی کار آمدن حکومت افشاریه، این دولت دورانی از ضعف را میگذراند.
• عوامل ضعف امپراتوری عثمانی: گستردگی قلمرو و تنوع اقوام و ادیان و مذاهب، سیاست های خشن و نادرست عثمانی ها در برخورد با اقلیت های قومی و مذهبی، دخالت های زنان حرم سرا در امور کشوری و فساد سران سپاه
• مرد بیمار اروپا: کشورهای اروپایی به ویژه روسیه، انگلیس، فرانسه و اتریش هر کدام برای کسب منافع و به بهانه دفاع از حقوق اقلیت ها، در امور داخلی عثمانی دخالت می کردند و این امر به ضعف بیشتر این امپراتوری منجر میشد؛ تا جایی که این کشور در ۱۹ م مرد بیمار اروپا لقب گرفت.
• سیاست عثمانی: دولت عثمانی در برابر هر نوع اصلاحات و حتی دستاوردهای علمی مقاومت میکرد و از قبول پیشنهاد وحدت مذهبی نادرشاه و حل اختلافات مذهبی درون جهان اسلام نیز سرباز میزد.
• افول عثمانی، که همزمان با دگرگونی های سیاسی و شکوفایی تمدنی اروپاییان بود، تأثیر زیادی در پیشبرد سیاست های استعماری غرب در مشرق زمین داشت.

• حکومت گورکانیان هند یا مغولان کبیر را محمد بابر، نواده تیمور گورکانی، تأسیس کرد (۹۳۲ ق/۱۵۲۶ م)
• حکومت محمد بابر نقش مهمی در گسترش اسلام و زبان فارسی در هندوستان داشت.
• در قرن ۱۸ م، حکومت گورکانی هند همانند امپراتوری عثمانی رو به ضعف نهاد.
• عوامل اصلی ضعف و انحطاط گورکانیان هند: اختلاف و دشمنی میان هندوها و مسلمانان، سوء مدیریت و ضعف شاهان، دسته بندی و توطئه های درباریان و ورود استعمارگران به این سرزمین
• پرتغالی ها و اسپانیایی ها نخستین استعمارگرانی بودند که به هند وارد شدند.
• در سده ۱۸م، دولت های فرانسه هلند و انگلستان نیز وارد هندوستان شدند و با تأسیس شرکت های بزرگ تجاری با نام کمپانی هند شرقی فعالیت های استعماری خود را گسترش دادند.
• استعمارگران اروپایی به تدریج با دامن زدن به اختلافات دینی و قومی در هند، بخش هایی از آن سرزمین را تصرف کردند.
• میان استعمارگران در هند رقابت شدیدی وجود داشت و جنگهایی میان آنان در گرفت که با پیروزی انگلستان به پایان رسید.

انگلیسی ها با غارت سرزمین ثروتمند هند قدرت خود را در جهان توسعه دادند و برای حفظ سلطه خویش، اقدام به دست اندازی برسرزمین های جاور و مناخله در امور کشورهای همسایه هند از جمله ایران کردند. سرانجام در سال 1875 م پس از سرکوب شورش سربازان هندی، دولت انگلستان رسما هند را جزئی از قلمرو خویش اعلام کرد و ملکه انگلستان به امپراتریس هند و بریتانیا ملقب شد.

•  انگلستان، انقلابی آرام برای نظام مشروطه؛
• از قرن ۱۳م در انگلستان مجلس (پارلمان) به وجود آمده بود.
• در سال ۱۶۴۶م میان مجلس به رهبری الیور کرامول و چارلز یکم، پادشاه انگلستان، جنگی در گرفت که به پیروزی مجلس انجامید. کرامول نظام پادشاهی را برانداخت و خود رئیس جمهور شد.
• کرامول سپس به دلایل مذهبی با مجلس درگیر شد و آن را منحل کرد.

پادشاه انگلستان، که سلطنت را موهبت الهی میدانست، به مجلس توجهی نداشت. از این رو، بار دیگر با یکدیگر ستیز کردنـد تـا اینکه مجلس پیروز شد (۱۶۸۸م) این اتفاق در تاریخ انگلستان به انقلاب باشکوه شهرت دارد.

• بزرگترین دستاورد این انقلاب که این بود که منشأ الهی سلطنت نفی و مجلس منشأ قدرت و تعیین کننده اختیارات پادشاه شناخته شد.
• انگلستان در دوران حکومت طولانی ملکه ویکتوریا به قدرت اول جهان تبدیل شد و به بخش های بزرگی از آفریقا، آسیا، اقیانوسیه و آمریکای شمالی دست یافت.

• سرزمین ایالات متحده آمریکا تا قرن ۱۸ شامل سیزده ایالت در ساحل اقیانوس اطلس بود که مستعمره انگلستان به شمار میرفت. جمعیت این سرزمین شامل مهاجران اروپایی بود که به دلایل مذهبی، سیاسی و اقتصادی به آنجا مهاجرت کرده بودند.
•  قیام و استقلال آمریکا: وضع مالیات های سنگین توسط دولت انگلیس و تحریکات فرانسویان، مردم این سرزمین به فرماندهی جورج واشینگتن 1 برای رسیدن به استقلال وارد جنگ با انگلستان شدند (۱۷۷۵م) این جنگ سرانجام با پیروزی مستعمره نشینان و استقلال ایالات متحده به پایان رسید (۱۷۸۳م) و جورج واشینگتن به عنوان نخستین رئیس جمهور این کشور انتخاب شد (۱۷۸۹م)
• دولت ایالات متحده پس از استقلال این کشور با پیشروی به سوی غرب و کشتار وسیع سرخ پوستان، که ساکنان اصلی آمریکا بودند، سرزمین های وسیعی را تصاحب کرد.
• این دولت همچنین با بهره گیری از نیروی کار بردگان آفریقایی اقتصاد خود را توسعه بخشید و در سده ۱۹ م به پیشرفتهای وسیع سیاسی، اقتصادی و صنعتی دست یافت.

• سرزمین ایالات متحده آمریکا تا قرن ۱۸ شامل سیزده ایالت در ساحل اقیانوس اطلس بود که مستعمره انگلستان به شمار میرفت. جمعیت این سرزمین شامل مهاجران اروپایی بود که به دلایل مذهبی، سیاسی و اقتصادی به آنجا مهاجرت کرده بودند.
•  قیام و استقلال آمریکا: وضع مالیات های سنگین توسط دولت انگلیس و تحریکات فرانسویان، مردم این سرزمین به فرماندهی جورج واشینگتن 1 برای رسیدن به استقلال وارد جنگ با انگلستان شدند (۱۷۷۵م) این جنگ سرانجام با پیروزی مستعمره نشینان و استقلال ایالات متحده به پایان رسید (۱۷۸۳م) و جورج واشینگتن به عنوان نخستین رئیس جمهور این کشور انتخاب شد (۱۷۸۹م)
• دولت ایالات متحده پس از استقلال این کشور با پیشروی به سوی غرب و کشتار وسیع سرخ پوستان، که ساکنان اصلی آمریکا بودند، سرزمین های وسیعی را تصاحب کرد.
• این دولت همچنین با بهره گیری از نیروی کار بردگان آفریقایی اقتصاد خود را توسعه بخشید و در سده ۱۹ م به پیشرفتهای وسیع سیاسی، اقتصادی و صنعتی دست یافت.

• عوامل انقلاب کبیر فرانسه: سبب شکست نظامی از انگلستان -صرف منابع مالی هنگفت در سرزمین آمریکا -ظهور روشنفکران و فلاسفه تحت تأثیر عصر روشنگری اروپا- غفلت لویی شانزدهم از احوال مردم- تجملات و ولخرجی های او و درباریان
• طبقات اجتماعی فرانسه در آستانه انقلاب:

الف) طبقه ممتاز شامل اشراف و زمین داران بزرگ که علاوه برداشتن امتیازات بسیار، از پرداخت مالیات معاف بودند.

ب) طبقه متوسط که اغلب تحصیل کرده بودند و مشاغلی همچون وکالت، نویسندگی، طبابت، روزنامه نگاری و تجارت داشتند. آن ها از اینکه طبقه ممتاز برایشان امتیازی قائل نبود، به شدت ناراضی بودند.

پ) طبقه فقیر جامعه که در این زمان جمعیت بسیار زیادی بودند و بار اصلی مالیات ها و خدمات نظامی بر دوش آنان بود. اینان حکومت لویی شانزدهم، پادشاه فرانسه، و طبقه ممتاز را عامل سیه روزی خود میدانستند.

• دایرة المعارف نویسان فرانسه و نظریات آنها: ولتر از اطاعت انسان از عقل و مبارزه با خرافات سخن میگفت - مونتسکیو از تفکیک قوای سیاسی و حقوق بشر دفاع میکرد. - روسو نیز بر اهمیت انتخابات تأکید میکرد و تشکیل حکومت را حاصل قراردادی اجتماعی میدانست.

• اسرانجام در ۱۴ ژوئیه ۱۷۸۹ مردم اغلب بینوا و خشمگین پاریس با حمله به زندان باستیل انقلاب خود را آغاز کردند. انقلابیون سرانجام لویی شانزدهم، پادشاه مستبد فرانسه، را وادار به امضای قانون اساسی جدید و پذیرش نظام مشروطه سلطنتی کردند.
• مدتی بعد، انقلابیون تندرو پادشاه را عزل و نظام جمهوری را برقرار نمودند. آنان سپس لویی و همسرش، ماری آنتوانت را اعدام کردند.
• علت جنگ دولت های اروپایی با فرانسه پس از پیروزی انقلاب: اعدام سپس لویی و همسرش، ماری آنتوانت و افکار و شعارهای آزادی خواهانه انقلابیون موجب ترس و خشم دولت ها در کشورهای اروپایی شد.
• چگونگی قدرت گیری ناپلئون: طی این جنگ ها یکی از فرماندهان ارتش فرانسه به نام ناپلئون بناپارت با پیروزی های درخشانی که به دست آورد، به شهرت رسید. او با اجرای یک کودتا به قدرت یافت (۱۷۹۹م) و ا و سپس به عنوان امپراتور فرانسه انتخاب شد. در دوران حکومت ناپلئون (۱۸۰۴ - ۱۸۱۴م ) تحولات سیاسی و نظامی زیادی در اروپا و ایران صورت گرفت.

• تا اواخر قرن ۱۸ م عامل اصلی تولید نیروی بازوی انسان بود.
• انقلاب صنعتی: در انقلاب صنعتی نیروی محرکه آب و سپس بخار جایگزین نیروی جسمی انسان شد.
• تحولات انقلاب صنعتی: این انقلاب با اختراع و تکمیل ماشین بخار در انگلستان آغاز گردید. نخستین تحول صنعتی در نساجی و پارچه بافی صورت گرفت. سپس این انقلاب در کشاورزی، حمل و نقل و دیگر بخش های تولید نیز رخ داد و در نتیجه آن، تولیدات صنعتی افزایش قابل توجهی یافت.
• انقلاب صنعتی موجب تغییر مناسبات انسانی، اجتماعی و اقتصادی در اروپا و جهان شد: زیرا در نتیجه صنعتی شدن، کشورهای اروپایی به مواد اولیه، نیروی کار ارزان، بازار فروش محصولات، سرمایه مادی فراوان و حمایت دولت ها نیاز پیدا کردند.

الف) گسترش استعمار و غارت کشورهای آسیایی و آفریقایی

ب) افزایش استثمار و بهره کشی از کارگران (در داخل اروپا)

- گسترش بی رویه شهرها

- رشد سریع جمعیت

- به وجود آمدن فاصله طبقاتی

- نارضایتی های اجتماعی و اقتصادی

- آلودگی های زیست محیطی

• روسیه تا پیش از به قدرت رسیدن پترکبیر (۱۶۲۸ – ۱۷۲۵م) منزوی بود، اما سیاست و اقدام های پترکبیر، این کشور را متحول کرد و در مسیر پیشرفت و توسعه طلبی سیاسی و نظامی قرار داد.
• برنامه پترکبیر برای قدرتمند ساختن روسیه:استخدام کارشناسان اروپایی – تاسیس مدارس و دانشگاه های جدید – تقویت ارتش به ویژه نیروی دریایی – گسترش سرزمین روسیه و دستیابی به دریا های آزاد برای کسب منافع تجاری و سیاسی
• اقدامات جانشینان پترکبیر و نتیجه آن: سبب در نواحی شرقی اروپا و حوزه دریاهای بالتیک، سیاه و مازندران (خزر) اقدامات نظامی وسیعی انجام دادند. این اقدامات موجب جنگ های متعدد روسیه با ایران، عثمانی و برخی کشور های اروپایی، نظیر فرانسه، شد.