درسنامه کامل تاریخ (3) ایران و جهان معاصر فصل 6 جنگ جهانی اول و ایران

• عمده تحولات تاریخ جهان به ویژه اروپا، در قرن ۱۹م متاثر از تاثیرات و پیامدهای انقلاب کبیر فرانسه و انقلاب صنعتی بود.
• مهمترین تحولات ناشی از پیامدهای انقلاب کبیر فرانسه و انقلاب صنعتی: تداوم و گسترش رقابت های استعماری، رشد اندیشه ملی گرایی (ناسیونالیسم) و ظهور قدرت های جدید.

• عوامل گسترش استعمار در جهان: انقلاب صنعتی و تولید سلاح های پیشرفته مانند توپ و کشتی های جنگی.
• دولت های استعمارگر در قرن نوزدهم میلادی:

1. دولت های استعمارگر اروپایی، به ویژه انگلستان و فرانسه، با گسترش مستعمرات خود در قاره های آسیا، آفریقا، آمریکا و اقیانوسیه 
2. دولت روسیه نسبت به همسایگان جنوبی خود یعنی ایران و عثمانی 
3. در قاره آمریکا، ایالات متحده و با بهره گیری از توان نظامی و اقتصادی اقدام به نفوذ و مداخله در امور کشورهای آمریکای لاتین (آمریکای جنوبی) کرد.

• روسیه از نظر علمی و فرهنگی به مراتب از کشورهای اروپای مرکزی و غربی عقب مانده تر بود.
• اهداف روس ها از حمله به ایران و عثمانی: ارتش روسیه در طول این قرن با هدف رسیدن به دریاهای گرم و آبراه های مهم، بارها به قلمرو امپراتوری عثمانی در شبه جزیره بالکان و حوزه دریای سیاه و نیز سرزمین های ایرانی در دو سوی دریای کاسپی (قزوین) یورش آورد و مناطق وسیعی را تسخیر و تصرف کرد.

• مردم بسیاری از کشورهای مستعمره در آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین (جنوبی) در قرن ۱۹ و نیمه اول قرن ۲۰ م در برابر سلطه استعمارگران بر سرزمینشان مقاومت کرده یا جنبش های اعتراضی به راه انداختند.
• مهم ترین جنبش های اعتراضی علیه استعمارگران: 

1. قیام مهدیون امیر سودان به رهبری مهدی سودانی در مقابل انگلیس 
2. مبارزات مردم الجزایر به فرماندهی امیر عبدالقادر بر ضد ارتش فرانسه 
3. شورش سپاهیان هندی و مبارزات ضد استعماری گاندی در هندوستان و جنبش استقلال طلبانه مردم آمریکای لاتین به رهبری سیمون بولیوار

• در سده ۱۹ م، دو جریان فکری ملی گرایی و آزادی خواهی در بسیاری از سرزمین ها و جوامع اروپایی پا گرفت و زمینه ساز شکل گیری کشورها و دولت های ملی جدیدی شد.
• تفکر ملی گرایی، مردمان و گروه های قومی را که تاریخ و فرهنگ و زبان مشترکی داشتند، برانگیخت تا باهم یکی شوند و زیر پرچم حکومتی یکپارچه و مستقل قرار گیرند. ایتالیایی ها، آلمانی ها، لهستانی ها، صرب ها و مجارها از جمله این اقوام بودند.
• چگونگی وحدت ایتالیا: تا حدود اواسط قرن ۱۹ م ایتانیا کشوری چندپاره بود که بر هر قسمت آن خاندان های مختلف، پاپ ها و یا کشورهای همسایه (اتریش و فرانسه) حکومت می کردند. در نیمه دوم این قرن، ملی گرایان ایتانیایی به رهبری کاوور و گاریبالدی قیام کردند و با استفاده از رقابتی که میان اتریش و فرانسه وجود داشت، موفق شدند ایتالیا را متحد کنند و تحت حاکمیت حکومت ملی و مستقلی در آورند.

• وضعیت آلمان پیش از تشکیل امپراتوری: آلمانی ها نیز همچون ایتالیایی ها تا میانه قرن ۱۹ فاقد حکومت یکپارچه بودند و سرزمین های اتحادیه ضعیف موسوم به اتحادیه آلمانی در کنار هم قرار داشتند. در آن زمان، ملی گرایان آلمانی خواهان یگانگی تمام آلمانی ها و تشکیل کشوری واحد بودند اما امپراتوری اتریش مجارستان، که نفوذ فراوانی بر اتحادیه آلمانی داشت، مخالف چنین وحدتی بود و شکل گیری آلمان متحد و نیرومند را تهدیدی برای خویش می دانست.
• چگونگی تشکیل امپراتوری آلمان: ایالت پروس، که یکی از بزرگ ترین و قدرتمندترین ایالت های اتحادیه آلمانی بود، پیشگام وحدت آلمان شد، ویلهلم یکم فرمانروای پروس به کمک صدر اعظم خود بیسمارک، ملقب به مرد آهنین آن ایالت، سرزمین های المانی را متحد و امپراتوری آلمان را تأسیس کرد (۱۸۷۱ م)، پروس برای رسیدن به این موفقیت بزرگ، با کشورهای دانمارک، اتریش، مجارستان و فرانسه جنگید و آنها را شکست داد.
• امپراتوری آلمان تحت هدایت ویلهلم اول و جانشین او ویلهلم دوم و مهم تر از آن درایت صدر اعظم مقتدری چون بیسمارک به سرعت به مسیر پیشرفت و اقتدار گام نهاد.
• عوامل تبدیل آلمان به کشوری صنعتی:

1. تأسیس و توسعه مدارس و دانشگاه ها 
2. برپایی صنایع جدید
3. بسط شبکه حمل و نقل و ارتباطات

• رقابت آلمان و انگلستان: آلمانی ها با ساخت تسلیحات مدرن به ویژه توپ، هواپیما، کشتی جنگی و زیردریایی، با انگلستان که در آن زمان قوی ترین نیروی دریایی را داشت، به رقابت برخاستند.

• اهداف آلمان از پیمان اتحاد سیاسی و نظامی با برخی کشورها: یک سو با هدف مقابله با تهدیدهای خارجی به ویژه خطر حمله فرانسه و از سوی دیگر برای پیشبرد سیاست های توسعه طلبانه خود در اروپا و فراسوی دریاها.
• چگونگی تشکیل اتحاد سه گانه: نخست با امپراتوری اتریش مجارستان پیمان اتحاد بست و سپس، ایتالیا را نیز وارد این پیمان کرد و اتحاد سه گانه (مثلث) را تشکیل داد (1882 م).
• اهداف فرانسه از دوستی با روسیه و انگلستان: در مقابل، فرانسه برای خروج از انزوای سیاسی و پایان دادن به برتری جویی آلمان
• چگونگی تشکیل اتفاق سه گانه: فرانسه نخست با روسیه و سپس با انگلستان پیمان های جداگانه ای منعقد کرد که آنها را دوبه دو شریک و متحد سیاسی، نظامی و اقتصادی یکدیگر قرار می داد. مدتی بعد، انگلستان و روسیه نیز با بستن معاهده ۱۹۰۷ م به اختلافات خود در ایران، افغانستان و تبت پایان دادند.

1. اختلافات مرزی و دشمنی شدید آلمان و فرانسه
2. مسابقه تسلیحاتی
3. رقابت بر سر مستعمرات
4. اقدام برای توسعه نفوذ و دخالت در منطقه شبه جزیره بالکان

• حادثه شروع جنگ جهانی اول: در پی قتل ولیعهد اتریش و همسرش به دست یک صرب ملی گرا در شهر سارایوو مرکز بوسنی، اتریش به حکومت صربستان مستقل اعلان جنگ کرد.
• در آغاز کشور های عضو اتحاد مثلث با کشور های اتفاق مثلث وارد جنگ شدند (اوت 1914/تابستان 1293 ش).
• پس از آغاز جنگ امپراتوری عثمانی و بلغارستان به اتحاد مثلث و ژاپن، یونان، پرتغال، رومانی و برخی کشور های دیگر به اتفاق مثلث پیوستند.
• ایتالیا نیز در میانه جنگ از اتحاد مثلث جدا شد و به اتفاق مثلث پیوست.

• در جبهه شرقی، روس ها به سرعت بسیج شدند و از سقوط و اشغال کشورشان توسط ارتش آلمان جلوگیری کردند.
• در جبهه غربی نیز فرانسوی ها با حمایت انگلیسی ها و سایر دولت های متفق مقاومت کردند و جنگ را به حالت فرسایشی در آوردند.

• اوضاع و شرایط نابسامان دوران جنگ جهانی اول بر نارضایتی و خشم مردم روسیه از حکومت خودکامه تزارها افزود.
• چگونگی انقلاب ۱۹۱۷ روسیه: عده ای از مخالفان به کمک واحدهایی از ارتش در پتروگراد (پایتخت) دست به شورش زدند و با تشکیل دولت موقت نیکولای دوم، آخرین تزار روس را برکنار کردند. در این میان، گروهی از انقلابیون سوسیالیست روسی معروف به بلشویک ها که در تبعید به سر می بردند، با حمایت آلمانی ها به روسیه بازگشتند. رهبر آن ها، لنین پیرو کارل مارکس ، فیلسوف معروف آلمانی بود و با نظام سرمایه داری مخالفت می کرد.
• شعارهای لنینی: تسلط کارگران بر تولید و صلح، زمین، نان و همه قدرت از آن شوراها پشتیبانی سربازان، کشاورزان و کارگران را جلب کرد.
• پیروزی انقلاب روسیه: انقلابیون بلشویک سرانجام، با تسخیر مقر حکومت موقت در پتروگراد، قدرت را به دست گرفتند (نوامبر ۱۹۱۷)

1. حکومتی کمونیستی بر پایه شوراهای کارگران و کشاورزان به وجود آورد. 
2. تمامی احزاب روسیه، به جز حزب کمونیست را غیرقانونی اعلام کرد. 
3. روسیه به اتحاد جماهیر شوروی تغییر یافت.
4. متصرفات وسیعی را در غرب و جنوب غربی روسیه به دولت های متحد واگذار کرد و در مقابل، با آنان قرارداد صلح بست و سربازان روسی را از جبهه های جنگ فراخواند.

• آمریکا تا 1917 م بی طرفی خود را در جنگ حفظ کرد.
• علت ورود آمریکا به جنگ: حمله پیاپی زیردریایی های آلمانی به ناوگان آمریکا و غرق کردن کشتی های این کشور

با ورود نیروهای تازه نفس آمریکایی به جبهه جنگ، ارتش متفقین ابتکار عمل را به دست گرفت و سربازان خسته آلمانی را عقب راند. پس از آن، دولت های متحد یکی پس از دیگری تسلیم شدند و جنگ جهانی اول پس از چهار سال و اندی به پایان رسید (نوامبر ۱۹۱۸/ پاییز 1297 ش).

• آثار و پیامدهای جنگ جهانی اول:

1. پیمان صلح ورسای
2. تشکیل جامعه ملل
3. تلفات و خسارت های انسانی و اقتصادی

پس از خاتمه جنگ، نمایندگانی از کشورهای مختلف، از جمله دولت های پیروز و شکست خورده در جنگ، با هدف عقد قرارداد صلح در کاخ ورسای پاریس گرد هم آمدند. در این میان، پیمانی که با آلمال بسته شده اهمیت بیشتری داشت.

• تصمیمات پیمان ورسای در مورد آلمان: بر اساس این پیمان، مستعمرات آلمان میان متفقین تقسیم شد و بخش هایی از خاک این کشور به فرانسه و لهستان واگذار گردید. به علاوه، آلمانی ها ملزم به پرداخت غرامت به دولت های متفق و محدود نگه داشتن توان نظامی خود شدند.
•  پیامد های پیمان صلح ورسای:

1. فروپاشی امپراتوری های اتریش مجارستان و عثمانی
2. تغییر نقشه سیاسی اروپای شرقی و خاورمیانه
3. شکل گیری کشورهای جدید

• تشکیل جامعه ملل: به پیشنهاد ویلسون، رئیس جمهوری آمریکا - با هدف تامین صلح و امنیت جهانی و جلوگیری از جنگ - با عضویت بیش از ۴۰ کشور در شهر ژنو در سوئیس تشکیل شد.

1. تلفات و مصائب جانی، جسمی و روحی
2. ویرانی منابع و مراکز اقتصادی، تولیدی و مالی اروپا و دیگر مناطق جهان
3. بیش از ۹ میلیون نظامی در این جنگ کشته و ده ها میلیون نظامی مجروح، اسیر و مفقود شدند.
4. کشته، مجروح، بیمار و یا آواره شدن میلیون ها غیر نظامی در سرتاسر جهان، براثر عملیات جنگی یا اتفاقات ناشی از جنگ مانند کمبود مواد غذایی و شیوع بیماری های همه گیر.

اوضاع ایران هم زمان با شروع جنگ جهانی اول: هم زمان با آغاز جنگ بین الملل اول، ایران وضعی آشفته داشت و حکومت مشروطه به دلیل اختلاف های سیاسی داخلی، ضعف تشکیلات اداری و نظامی، مشکلات اقتصادی و دخالت های فراینده خارجی، قادر ر و سامان دادن به امور و برقراری نظم و امنیت نبود.

• سیاست ایران در مقابل جنگ جهانی اول: دولت ایران پس از شروع جنگ جهانی اول، اعلام بی طرفی کرد اما کشورهای درگیر در جنگ، به خصوص روسیه و انگلستان، به بهانه های مختلفی آن را نقض کردند.
• بهانه روسیه و انگلستان برای لشکر کشی به ایران: در اوایل جنگ، مأموران و جاسوسان آلمانی در مناطق مختلف ایران به اقداماتی بر ضد دولت های اتفاق مثلث دست زدند.
• اقدامات روسیه و انگلستان در ایران: نظامیان روسی بخش وسیعی از نیمه شمالی کشورمان را، که بر اساس معاهده ۱۹۰۷ منطقه تحت نفوذ روسیه شناخته می شد، اشغال کردند. انگلستان نیز گروهی از افسران انگلیسی و مزدوران هندی را به ایران فرستاد و در بخش های جنوبی میهن ما، نیروی پلیس جنوب را تشکیل داد.
• قرارداد ۱۹۱۵: قرارداد ۱۹۱۵ ایران را به دو قسمت تقسیم کردند؛ نیمه شمالی متعلق به روسیه و نیمه جنوبی سهم انگلستان شد.
• با شروع جنگ بزرگ، ارتش عثمانی نیز مناطقی از غرب کشور ما را اشغال کرد و با نیروهای اتفاق مثلث درگیر شد.
• دولت موقت ملی و سرانجام آن: با نزدیک شدن ارتش روسیه به تهران، شماری از ملیون، شامل برخی از نمایندگان مجلس شورای ملی، وزیران و شخصیت های مذهبی، به کرمانشاه مهاجرت نمودند و دولت موقت ملی را در آن شهر تأسیس کردند اما به دنبال شکست سپاه عثمانی از نیروهای اتفاق مثلت، دولت موقت فروپاشید و اعضای آن پراکنده شدند.

مردم و به خصوص عشایر در قسمت های مختلف ایران مانند فارس، بوشهر و خوزستان، تحت تاثیر فتوای مراجع تقلید در برابر متجاوزان ایستادند و از استقلال وطن خویش تا سرحد جان دفاع کردند. دلاور مردان تنگستانی، دشتستانی و دشتی به فرماندهی رئیسعلی دلواری و مردم کازرون به رهبری ناصر دیوان کازرونی با شجاعت و شهامت با نیروهای انگلیسی نبرد کردند و ضربه های سنگینی به آنان وارد آوردند. عشایر عرب خوزستان نیز در «نبرد جهاد» غیورانه با قوای بیگانه جنگیدند.

1. موجب قحطی بزرگی شد که در نتیجه آن عده زیادی از هم وطنان ما به سبب گرسنگی، سوء تغذیه و بیماریهای ناشی از آن به طرز دلخراشی جان دادند.
2. کاهش جمعیت شهرها و مناطق مختلف ایران پس از خاتمه جنگ
3. ویرانی اقتصادی
4. تزلزل و بی ثباتی دولت مرکزی
5. تعطیلی مجلس شورای ملی و تضعیف بیشتر نظام مشروطه

• به دنبال پیروزی انقلاب روسیه (نوامبر 1917/ پاییز 1296) دولت بلشویکی این کشور نیروهایش را از ایران فراخواند.
• انگلستان با تقویت واحدهای نظامی خود، علاوه بر نواحی جنوبی، مناطقی از نیمه شمالی ایران را نیز اشغال کرد.

حکومت ایران در نهایت ضعف و انحطاط سیاسی و اقتصادی بود و دولت مرکزی توان اعمال حاکمیت در بسیاری از مناطق کشور را نداشت. برخی از سران ایلات و حاکمان محلی نافرمانی می کردند و شورش هایی در گوشه و کنار مملکت در حال شکل گیری بود. از نظر اقتصادی نیز دولت در تنگنای شدیدی قرار داشت و برای تامین بخش عمده ای از مخارج روزمره خود، به دریافت پول از انگلستان نیاز داشت.

انگلیسی ها فرصت را برای تحکیم نفوذ و سلطه پایدار خود و تأمین منافع دراز مدتشان در ایران مغتنم شمردند و قرارداد ۱۹۱۹ را با دولت وثوق الدوله (۱۲۹۷ - ۱۲۹۹ ش) منعقد کردند.

1. به موجب قرارداد ۱۹۱۹، اداره امور دارایی و برخی دیگر از ادارات و وزارتخانه های ایران در اختیار انگلستان قرار می گرفت.
2. همچنین مسئولیت تجدید سازمان و ایجاد ارتش یکپارچه ایران و تامین اسلحه و تدارکات آن نیز به افسران انگلیسی داده می شد.
3. در عوض، انگلستان متعهد می شد که وامی در اختیار دولت ایران قرار دهد تا تحت نظارت کارشناسان انگلیسی هزینه شود. برخی مفاد این قرارداد پیش از آنکه به تصویب مجلس شورای ملی برسد، به اجرا گذاشته شد.

• آیت الله سید حسن مدرس یکی از جدی ترین مخالفان قرارداد 1919 بود.
• دولت وثوق الدوله علاوه بر دفاع از قرارداد در مجامع سیاسی و نشریات، مخالفان را سرکوب و تعدادی از آنان را زندانی و تبعید کرد.
• اعتراض به قرارداد 1919 و مخالفت با آن ادامه یافت و یکی از علل مهم سقوط دولت وثوق الدوله بود.