شعر «ستایش: به نام خداوند جان و خرد»:

ستایش

به نام خداوند جان و خرد

• شاعر: فردوسی
• قالب شعر: مثنوی
• اثر: شاهنامه

به نام خداوند جان و خرد                      کزين برتر انديشه بر نگذرد

به نام خدايی که انسان را آفريد و به او عقل داد. و انديشۀ آدم از اين بالا تر نمی رود و به حقیقت خدا پی نمی برد.

مفهوم بیت:

ذهن انسان ، قادر به شناخت خداوند نیست.

آرایه ادبی:

خرد و اندیشه ß مراعات نظیر

خداوندِ نام و خداوندِ جای                     خداوندِ روزی دهِ رهنمای

خداوندی که صاحب نام ها و مکان هاست. خداوندی که روزی دهنده و راهنمای انسان است .

مفهوم بیت:

خداوند، به وجود آورندۀ تمام جهان است .

آرایه ادبی:

واج آرایی حروف «خ» و «ن»

خداوند کیوان و گردان سپهر                 فروزندۀ ماه و ناهید و مهر

خداوند، خالق بلندترين ستاره و گردانندۀ آسمان، روشن کنندۀ ماه و ناهید و خورشید است.

آرایه ادبی:

کیوان، ماه، ناهید، مهر ß مراعات نظیر

به بینندگان آفريننده را             نبینی، مرنجان دو بیننده را

با چشمانت نمی توانی خدا را ببینی پس به چشم هايت زحمت نده.

مفهوم بیت:

خداوند را با حواس مادی و چشم نمی توان ديد و درک کرد.

نیابد بدو نیز، انديشه راه                       که او برتر از نام و از جايگاه

حتی اندیشه آدمی هم نمی تواند به خدا دست یابد؛ زیرا او از نام و مکان بالاتر است.

آرایه ادبی:

راه نیافتن ß کنايه از درک نکردن عقل و انديشه

ستودن نداند کس او را چو هست                     میان، بندگی را ببايدت بست

هیچ کس نمی تواند خدا را چنان که شايسته است، ستايش کند، پس برای بندگی و اطاعت خدا آماده باشیم.

آرایه ادبی:

میان، بندگی را ببايدت بست ß  کنايه از آماده شدن برای بندگی خدا

هست، بست  ß جناس

واج آرای حرف «ب»

توانا بود هرکه دانا بود               ز دانش، دل پیر، برنا بود

هرکس دانش کسب کند در زندگی موفق است. به وسیلۀ دانش، دل انسان پیر، جوان می شود.

مفهوم بیت:

                        هرکس دانا باشد، توانايی انجام کارها را دارد.

شعر «ستایش: به نام خداوند جان و خرد»:

ستایش

به نام خداوند جان و خرد

• شاعر: فردوسی
• قالب شعر: مثنوی
• اثر: شاهنامه

به نام خداوند جان و خرد                      کزين برتر انديشه بر نگذرد

به نام خدايی که انسان را آفريد و به او عقل داد. و انديشۀ آدم از اين بالا تر نمی رود و به حقیقت خدا پی نمی برد.

مفهوم بیت:

ذهن انسان ، قادر به شناخت خداوند نیست.

آرایه ادبی:

خرد و اندیشه ß مراعات نظیر

خداوندِ نام و خداوندِ جای                     خداوندِ روزی دهِ رهنمای

خداوندی که صاحب نام ها و مکان هاست. خداوندی که روزی دهنده و راهنمای انسان است .

مفهوم بیت:

خداوند، به وجود آورندۀ تمام جهان است .

آرایه ادبی:

واج آرایی حروف «خ» و «ن»

خداوند کیوان و گردان سپهر                 فروزندۀ ماه و ناهید و مهر

خداوند، خالق بلندترين ستاره و گردانندۀ آسمان، روشن کنندۀ ماه و ناهید و خورشید است.

آرایه ادبی:

کیوان، ماه، ناهید، مهر ß مراعات نظیر

به بینندگان آفريننده را             نبینی، مرنجان دو بیننده را

با چشمانت نمی توانی خدا را ببینی پس به چشم هايت زحمت نده.

مفهوم بیت:

خداوند را با حواس مادی و چشم نمی توان ديد و درک کرد.

نیابد بدو نیز، انديشه راه                       که او برتر از نام و از جايگاه

حتی اندیشه آدمی هم نمی تواند به خدا دست یابد؛ زیرا او از نام و مکان بالاتر است.

آرایه ادبی:

راه نیافتن ß کنايه از درک نکردن عقل و انديشه

ستودن نداند کس او را چو هست                     میان، بندگی را ببايدت بست

هیچ کس نمی تواند خدا را چنان که شايسته است، ستايش کند، پس برای بندگی و اطاعت خدا آماده باشیم.

آرایه ادبی:

میان، بندگی را ببايدت بست ß  کنايه از آماده شدن برای بندگی خدا

هست، بست  ß جناس

واج آرای حرف «ب»

توانا بود هرکه دانا بود               ز دانش، دل پیر، برنا بود

هرکس دانش کسب کند در زندگی موفق است. به وسیلۀ دانش، دل انسان پیر، جوان می شود.

مفهوم بیت:

                        هرکس دانا باشد، توانايی انجام کارها را دارد.

شعر «آفرينش همه تنبیه خداوندِ دل است»:

درس اول

آفرينش همه تنبیه خداوندِ دل است

• شاعر: سعدی
• قالب شعر: قصیده
• آثار: بوستان، گلستان

بامدادی که تفاوت نکند لیل و نهار                    خوش بود دامن صحرا و تماشای بهار

صبح زودی که شب و روزش يکسان است، بهترين کار اين است که به صحرا برويم و از تماشای بهار، لذت ببريم.

آرایه ادبی:

لیل و نهار ß  متضاد

نهار و بهار ß  جناس

تفاوت نکند لیل و نهار ß  اشاره به مساوی بودن طول شب و روز در اول بهار

آفرينش همه تنبیه خداوند دل است                دل، ندارد که ندارد به خداوند اقرار

آفريده های خدا باعث آگاهی انسان می شود. هرکس خدا را قبول ندارد، دل و احساس ندارد.

آرایه ادبی:

واج آرای حرف «د»

که، به ß   جناس

اين همه نقش عجب، بر در و ديوار وجود                      هرکه فکرت نکند، نقش بود بر ديوار

اين همه نقش های زيبا در دنیا وجود دارد، هرکس تفکر نکند مثل عکس روی ديوار، بی فايده است.

آرایه ادبی:

نقش بود بر ديوار ß  کنايه از بی فايده بود

در، ديوار ß  مراعات نظیر

در، بر  ß  جناس

ديوار وجود  ß  تشبیه «وجود به ديوار تشبیه شده «

کوه و دريا و درختان، همه در تسبیح اند                       نه همه مستمعی، فهم کند اين اسرار

همۀ موجودات، خدا را ستايش می کنند اما همۀ شنونده ها اسرار خدا را درک نمی کنند.

آرایه ادبی:

کوه و دريا و درختان ß   مراعات نظیر

خبرت هست که مرغان سحر می گويند:                        آخر ای خفته، سر از خواب جهالت بردار؟

آيا خبر داری که مرغان سحر با آواز خواندنشان می گويند: ای بی خبر از خواب غفلت و نادانی بیدار شو؟

آرایه ادبی:

مرغان سحر می گويند ß   تشخیص

مرغ سحر ß   قبلاً به خروس، مرغ سحر می گفتند

سر از خواب جهالت بردار ß   کنايه از آگاهی ، بیداری

خواب، سحر، خفته  ß   مراعات

تا کی آخر چو بنفشه، سر غفلت در پیش؟                    حیف باشد که تو در خوابی و نرگس، بیدار

تا کی می خواهی مثل گل بنفشه در بی خبری باشی؟ حیف است که تو در خواب باشی و گل نرگس، بیدار و در حال عبادت باشد.

آرایه ادبی:

بنفشه ß  نماد انسان های بی خبر

نرگس  ß  نماد انسان های آگاه

سر، در ß  جناس

بنفشه، نرگس ß   مراعات نظیر

سر غفلت در پیش ß   کنايه از بی خبری

که تواند که دهد میوۀ الوان از چوب؟                يا که داند که برآرد گل صد برگ از خار؟

چه کسی می تواند از چوب درخت، میوه های رنگین بیافريند؟ چه کسی می تواند از میان خار، گل صد برگ به وجود بیاورد؟

آرایه ادبی:

گل، خار ß   متضاد

عقل، حیران شود از خوشۀ زرين عنب               فهم، عاجز شود از حُقۀ ياقوت انار

عقل با ديدن يک خوشۀ انگور، حیران می شود و فهم انسان با ديدن زيبايی انار، ناتوان می شود. 

آرایه ادبی:

عقل ، حیران شود و فهم، عاجز شود ß   تشخیص

عنب، انار  ß  مراعات نظیر

حقۀ ياقوت انار ß  تشبیه) انار به جعبه ای از جواهر تشبیه شده است(

پاک و بی عیب، خدايی که به تقدير عزيز                       ماه و خورشید، مسخر کند و لیل و نهار

خدای پاک و بی عیبی که با تقدير خود، ماه و خورشید و شب و روز را به فرمان ما درآورد.

آرایه ادبی:

ماه و خورشید ß مراعات نظیر

لیل و نهار ß  متضاد

تا قیامت سخن اندر کرم و رحمت او                  همه گويند و يکی گفته نیايد ز هزار

تا قیامت همه در مورد بخشش و مهربانی خدا می گويند اما يکی هم از هزار تا گفته نشده است.

نعمتت بار خدايا، ز عدد بیرون است                 شکر اِنعام تو هرگز نکند شکر گزار

خدايا نعمت های تو قابل شمارش نیست، هیچ شکرگزاری نمی تواند نعمت های تو را شکر کند.

آرایه ادبی:

ز عدد بیرون است ß   کنايه از فراوان بودن

شکر و شکر گزار و اِنعام ß   مراعات نظیر

سعديا، راست روان گوی سعادت بردند             راستی کن که به منزل نرسد کج رفتار

ای سعدی انسان های درست کار به خوشبختی رسیدند. راستی را در پیش بگیر، زيرا آدم خطا کار به مقصد نمی رسد.

آرایه ادبی:

گوی سعادت بردند ß  کنايه از دست يافتن به خوشبختی

گوی سعادت ß  تشبیه ) سعادت به گوی »توپ «تشبیه شده است)

راستی کن که به منزل نرسد کج رفتار ß يادآور ضرب المثل» بار کج به منزل نمی رسد»

نثر روان «حکایت: سفر»:

حکایت

سفر

روزی پیر ما، با جمعی از همراهان به در آسیابی رسید. افسار اسب کشید و ساعتی درنگ کرد؛ پس به همراهان گفت: «می دانید که اين آسیاب چه می گويد؟ می گويد: معرفت اين است که من در آنم. گرد خويش می گردم و پیوسته در خود سفر می کنم تا هر چه نبايد از خود دور گردانم!»

نثر روان:

يک روز، شیخ و راهنمای ما ابوسعید ابی الخیر، با گروهی از همراهانش به در آسیابی رسید. اسبش را نگه داشت و مدتی، صبر کرد. سپس به همراهانش گفت: آيا می دانید که اين آسیاب چه چیزی را به ما می گويد؟

می گويد: شناخت واقعی همین است که منِ »آسیاب» در حال انجام دادن آن هستم. به هنگام گشتن، به دور خودم، با خودم فکر می کنم و کارهای خودم را مرور می کنم و هر چیزی را که شايسته نیست انجام دهم، از خودم دور می کنم.

آرایه ادبی:

گِرد خويش گشتن ß   کنايه از کارها و اعمال خود را بررسی کردن

معنی واژگان درس «آفرینش همه تنبیه خداوندِ دل است»:

دانش ادبی: یادآوری:

دانش ادبی

یادآوری

تشبیه:

وقتی کسی يا چیزی را به چیز ديگر، شبیه و مانند می کنیم، از تشبیه استفاده کرده ايم.

به عنوان مثال :

• تنش چون بید، لرزان است.
• روزگارت چو خورشید، فروزان باد.  
• دلش همچو آيینه پاک است.

تشخیص يا جان بخشی:

وقتی ويژگی يا رفتار انسانی را به جانوران يا اشیا نسبت بدهیم، از جان بخشی استفاده کرده ايم.

به عنوان مثال:

• ای نسیمِ سحر !  آرامگه يار کجاست؟
• چشم نرگس به شقايق نگران خواهد شد .
• گل بخنديد و باغ شد پِدرام
• شب ايستاده است .
• جاده نفس می کشید .

همان طور که می بینید ويژگی های انسان، به جانوران و اشیا نسبت داده شده است.

مراعات نظیر يا تناسب:

واژه هايی که از يک گروه و مجموعه هستند و با هم هماهنگی دارند.

به عنوان مثال:

• بسی تیر و دی ماه و ارديبهشت             برآيد که ما خاک باشیم و خشت

»ماه های سال «

• ارغوان جام عقیقی به سمن خواهد داد             چشم نرگس به شقايق نگران خواهد شد

»نام گل ها»

• ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند

«اجرام اسمانی»

• مزرع سبز فلک ديدم و داس مه نو                   يادم از کِشتۀ خويش آمد و هنگام درو

»وسايل کشاورزی «

• شبی در بیابان مکه از بی خوابی، پای رفتنم نماند، سر بنهادم، شتربان را گفتم: دست از من بدار.

»اندام های بدن»