نمونه سوالات تشریحی فصل 5 جغرافیا دوازدهم همراه با جواب تشریحی

زمین لرزه، آتشفشان، سیل، بهمن، امواج ناشی از زمین لرزه های دریایی( سونامی )ترنادو، خشکسالی، تگرگ، سقوط بهمن، صاعقه و آتش سوزی در جنگل.

این حوادث موجب صدمه دیدن یا از بین رفتن زندگی موجودات زنده می شود و می تواند خسارت های اجتماعی و اقتصادی فراوانی به جوامع انسانی وارد کند.

۱ -منشأ درون زمینی که ناشی از فرآیندهای درونی زمین است (دینامیک درونی )مانند زمین لرزه و آتشفشان.

۲ -منشا برون زمینی که ناشی از فرآیندهای بیرون از زمین مانند فرآیندهای اقلیمی است (دینامیک بیرونی) مانند سیل و صاعقه و طوفان.

مخاطرات طبیعی بر اثر فرآیندهای طبیعی در زمین رخ می دهند اما انسان ها می توانند با فعالیت های خود در افزایش یا کاهش خسارات ناشی از آنها نقش ایفا کنند.

در کشور ما در زمستان و اوایل بهار با ذوب برف ها و بارش های بیشتر، آبدهی رودها افزایش یافته و در فصل خشک کاهش می یابد.

چنانچه حجم آب رودخانه از میانگین سالیانه آبدهی آن بیشتر شود، سیل رخ می دهد .برای مثال اگر آبدهی یک رود به طور میانگین ۱۰۰۰ متر مکعب در ثانیه باشد، چنانچه بارندگی در حوضه رودخانه به قدری شدید باشد که جریان آب در آبراهه به بیشتر از ۱۰۰۰ متر مکعب در ثانیه افزایش یابد، این رودخانه دچار سیل شده است.

ماده تشکیل دهنده گوشته زمین به حالت نیمه جامد و تا اندازه ای خمیر مانند است در گوشته فوقانی، حرکت همرفتیِ مواد موجب حرکت صفحات نسبت به هم می شود.

دشت سیلابی یا بستر سیلابی در واقع زمین های پست و هموار مجاور رود است که در زمان طغیان رود از آب پوشیده می شود. دشت سیلابی رود در اغلب ایام سال خشک است

۱-شدت و مدت بارش

۲-شکسته شدن سدها

۳- ویژگی های طبیعی حوضه رود

۴- دخالت های انسانی

حرکت گسل ها موجب زمین لرزه می شود؛ بنابراین، محل زمین لرزه ها و مرز صفحات ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند. در یک منطقه، زمانی زمین لرزه اتفاق می افتد که سنگ های پوسته زمین مقاومت خود را در برابر نیروهای واگرا، همگرا و برشی از دست بدهند. در نتیجه، سنگ ها به طور ناگهانی در امتداد گسل می شکنند و با جا به جایی گسل، انرژی زیادی به صورت زمین لرزه آزاد می شود. از آنجا که صفحات پوسته زمین ثابت نیستند، تداوم حرکت موجب تجمع دوباره انرژی می شود .انرژی انباشته شده باعث تشکیل گسل جدید یا آزاد شدن انرژی در محل گسل های قدیمی و تکرار زمین لرزه می شود.

۱-این صفحات از هم دور می شوند( واگرا(

۲-به هم نزدیک می شوند(همگرا(

۳-در کنار هم می لغزند(امتداد لغز یا برش(

این حرکات در ابتدا موجب کشیدگی و فشردگی پوسته زمین می شود و اگر ادامه یابد شکستگی هایی به نام گسل ایجاد و موجب زمین لرزه می شود.

زمین لرزه ها و مرز صفحات ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند یعنی محل لرزش ها با مرز صفحات منطبق است.

زمین لرزه در یک محل زمانی اتفاق می افتد که سنگ های پوسته زمین مقاومت خود را در برابر نیروهای واگرا، همگرا، و برشی از دست بدهند .در این صورت سنگ ها به طور ناگهانی شکسته و انرژی زیادی به صورت زمین لرزه آزاد می شود.

پس از شکستگی و آزاد شدن انرژی به صورت زمین لرزه، از آن جایی که صفحات ثابت نیستند، تداوم حرکت موجب تجمع دوباره انرژی و شکستگی یا گسل جدید یا آزاد شدن انرژی درمحل گسل های قدیمی می شود .بنابراین شناخت موقعیت گسل ها برای درک محل زمین لرزه اهمیت زیادی دارد.

کانون زمین لرزه نقطه ای است در عمق زمین که در آن انرژی دارد انباشت شده در سنگ برای نخستین بار آزاد می شود و گسل آغاز به گسیختگی می کند .به ناحیه ای در سطح زمین که بر روی کانون زلزله قرار دارد، مرکز سطحی زمین لرزه گفته می شود.

جا به جایی زمین در امتداد گسل های فعال روی می دهد .فشار مداوم نیروهای زمین ساخت (تکتونیک) در اطراف قطعات گسل ها به تدریج ذخیره می شود و سپس به طور ناگهانی با جا به جایی دو گسل آزاد می شود.

شدیدترین تنش زمین لرزه در نقطه کانونی آن روی می دهد و هر چه قدر از این نقطه فاصله بگیریم از شدت تکان های ناشی از زمین لرزه کاسته می شود .به همین دلیل است که همواره توصیه می شود که در مکان گزینی ساخت و سازها به ویژه مراکز سکونتگاهی تا حد امکان از گسل های فعال فاصله گرفته شود.

در بین عناصر آب و هوایی، حجم بارش و مدت زمان آن نقش مهمی در وقوع سیل دارد. بیشتر سیل ها پس از یک بارش شدید و سریع جاری می شوند .برای مثال بارشی به میزان ۲۰ میلیمتر در طی دو ساعت ممکن است سیل ایجاد کند اما همین مقدار بارش اگر در مدت ۲۴ ساعت ببارد منجر به سیل نمی شود .زیرا رودخانه جریان آب حاصل از بارش را به تدریج تخلیه می کند.

میزان تخریب و خسارات ناشی از نزدیک شدن گسل های همگرا نسبت به سایر گسل ها بیشتر است.

شکسته شدن ناگهانی سدها در اثر عوامل مختلف چون زلزله، بارش بیش از گنجایش مخزن سد، مقاوم نبودن سازه سد یا عوامل انسانی دیگر موجب می شود که حجم زیادی از آب که در پشت سد ذخیره شده است، سرریز کرده و موجب وقوع سیل در پایین دست شود.

در زمین لرزه ها، جا به جایی زمین براساس شدت و بزرگی اندازه گیری می شوند .برای اندازه گیری میزان تخریب ناشی از یک زمین لرزه(شدت) از مقیاس مرکالی و برای اندازه گیری مقدار انرژی که زمین لرزه آزاد می کند(بزرگا)از مقیاس ریشتر استفاده می شود.

هرچه عمق کانونی زمین لرزه بیشتر باشد یعنی امواج مجبور به پیمودن مسیر طولانی تر برای رسیدن به سطح باشند، تخریب و خسارت کاهش می یابد.

گسل هایی هستند که در زیر پوشش رسوبی سطحی مدفون شده‌اند و در سطح زمین دیده نمی شوند . این گسل ها نیز استعداد لرزه خیزی دارند.

۱-کمربند کوهستانی آلپ-هیمالیا: جایی که پوسته تشکیل دهنده قاره آسیا-اروپا به پوسته تشکیل دهنده قاره آفریقا و هند برخورد می کند.

۲-کمربند اطراف اقیانوس آرام: یعنی محلّی که پوسته کف اقیانوس آرام به پوسته قارّه آسیا ، اروپا، آمریکای جنوبی، استرالیا و آمریکای شمالی برخورد می کند.

۳- کمربند میانی اقیانوس اطلس: یعنی جایی که پوسته اقیانوس اطلس در حال گسترش است.

شکل و وسعت حوضه، وضعیت ناهمواری ها و میزان شیب حوضه رود ، جنس و نفوذپذیری خاک

همگرایی صفحات عربستان و اقیانوس هند – اوراسیا موجب چین خوردگی، شکستگی و درنهایت علت اصلی لرزه خیزی بالای سرزمین ایران است.

زلزله های دشت بیاض، بویین زهرا، رود بار، بم و طبس از زلزله های مهم و پر تلفات و خسارت ایران در چند دهه اخیر بوده‌اند.

سیل به طور معمول سیل به سر ریز شدن ناگهانی و خسارت بار جریان آب از بستر یک رود یا دریاچه و سرازیر شدن آن به خشکی های پیرامون رود خانه گفته می شود 

به طور کلی به حجم آبی که در زمان مشخص از یک مقطع معین رود عبور می کند، آبدهی رود(دبی)می گویند که واحد آن متر مکعب بر ثانیه است.

زمین لرزه

گسستگی

افزایش

زمین لرزه

نقطه کانونی

همگرا

آلپ هیمالیا

حوضه آبخیز

کمتر

زمین لغزش

زمین لغزش

ترسالی

خشکسالی

زیربری رودخانه ای

زمین لفزش