«غزل» در لغت به معنی «حدیث عاشقی» است. در قرن ششم که قصیده در حال زوال بود «غزل» پا گرفت و در قرن هفتم رسما قصیده را عقب راند و به اوج رسید. در قصیده موضوع اصلی آن است که در آخر شعر «مدح» کسی گفته شود و در واقع منظور اصلی «ممدوح» است اما در غزل «معشوق» مهم است و در آخر شعر شاعر اسم خود را می آورد و با معشوق سخن می گوید و راز و نیاز می کند. این «معشوق» گاهی زمینی است اما پست و بازاری نیست و گاهی آسمانی است و عرفانی.
ابیات غزل بین 5 تا 10 ییت دارد و دو مصراع اولین بیت و مصراع دوم بقیه ابیات هم قافیه اند.
شعری است بر یك وزن ویك قافیه به طوری كه مصراع اول بیت نخست، با همه ی مصراع های دوم ابیات دیگر هم قافیه باشد.
تذكر: نحوه ی تكرار قافیه در غزل همانند قصیده است .
موضوع غزل: درون مایه غزل عاشقانه، عارفانه یا آمیزه های از این دو است و یا مضمونی اجتماعی دارد. (بیان عواطف و احساسات وصف طبیعت یا گفت و گو از ایام جوانی)
پیدایش غزل: غزل در قرن 6 هجری قمری رواج یافت بدین گونه که تغزل قصاید به صورت قالبی مستقل درآمد و غزل نام گرفت.
محتوای غزل در آغاز عاشقانه بود سپس عارفانه (قرن 7 و 8) و به دنبال آن در دوره مشروطیت جنبه اجتماعی به خود گرفت. غزل در روزگار ما نیز همواره از قالبهای درجه اول و محبوب شعر فارسی بوده است.
تخلّص شاعری: شاعر در پایان غزل نام خود یا تخلص شاعری خویش را می آورد.
غزل سرایان بزرگ شعر فارسی: شهریار، هراتی، رهی معیری، صائب تبریزی، حافظ، سعدی، مولوی، سنایی غزنوی
شکل گرافیکی قالب غزل:
------------------ * ------------------ *
------------------ ------------------ *
و یا:
------------------ الف ------------------ الف
------------------ ب ------------------ الف
------------------ ج ------------------ الف
مشخصات غزل :
1- تعداد ابیات غزل حداقل پنج بیت و حداكثر دوازده بیت است. (گاهی غزل ها بیش از پانزده بیت هم یافت می شود.)
2- درون مایه و محتوای غزل بیان عواطف و احساسات، عشق و عرفان و گاهی هم مضمون اجتماعی می باشد.
3- بیت اوّل غزل را مطلع بیت آخر آن را مقطع گویند. (كه هر كدام اگر به خوبی مطرح شوند حسن مطلع و حسن مقطع نام می گیرند.)
4- در غزل تنوع مطالب ممكن است. (یعنی موضوع هر بیت می تواند با ابیات دیگر فرق داشته باشد.)
5- غزل از قرن ششم به وجود آمده است. (در واقع همان تغزل قصیده است ) از آغاز پیدایش، عاشقانه و با ظهور سنایی عارفانه می شود.
6- با ظهور انقلاب مشروطه، غزل مضمون اجتماعی نیز به خود می گیرد .
نكته: غزل عاشقانه را سعدی و غزل عارفانه را مولوی به اوج خود رساندند
حافظ كه سر آمد غزل سرایان شعر فارسی است، شیوه ی عاشقانه – عارفانه را به كمال رساند .
مشهورترین غزل سرایان عبارتند از: حافظ، سعدی، مولوی، صائب تبریزی، عراقی، فرخی یزدی، رهی معیری، شهریار و ...
نمونه ای از غزل حافظ:
ای پادشه خوبان داد از غم تنهایی دل بی تو به جان آمد وقت است که بازآیی
دایم گل این بستان شاداب نمیماند دریاب ضعیفان را در وقت توانایی
دیشب گله زلفش با باد همی کردم گفتا غلطی بگذر زین فکرت سودایی
صد باد صبا این جا با سلسله میرقصند این است حریف ای دل تا باد نپیمایی
مشتاقی و مهجوری دور از تو چنانم کرد کز دست بخواهد شد پایاب شکیبایی
یا رب به که شاید گفت این نکته که در عالم رخساره به کس ننمود آن شاهد هرجایی
ساقی چمن گل را بی روی تو رنگی نیست شمشاد خرامان کن تا باغ بیارایی
ای درد توام درمان در بستر ناکامی و ای یاد توام مونس در گوشه تنهایی
در دایره قسمت ما نقطه تسلیمیم لطف آن چه تو اندیشی حکم آن چه تو فرمایی
فکر خود و رای خود در عالم رندی نیست کفر است در این مذهب خودبینی و خودرایی
زین دایره مینا خونین جگرم می ده تا حل کنم این مشکل در ساغر مینایی
حافظ شب هجران شد بوی خوش وصل آمد شادیت مبارک باد ای عاشق شیدایی