گام به گام کارگاه تحلیل فصل 4 صفحه 100 درس 12 علوم و فنون ادبی (2) (کنایه)

1- دو غزل زیر را بخوانید و پرسش ها را پاسخ دهید:

مرا تو غایت مقصودی از جهان ای دوست       هزار جان عزیزت فدای جان ای دوست

چنان به دام تو الفت گرفت مرغ دلم              که یاد می نکند عهد آشیان ای دوست

گرم تو در نگشایی کجا توانم رفت                  به راستان که بمیرم بر آستان ای دوست

مرا رضای تو باید، نه زندگانی خویش             اگر مراد تو قتل است، وارهان ای دوست

که گفت سعدی از آسیب عشق بگریزد            به دوستی که غلط می برد گمان ای دوست

(سعدی)

***

ای دفتر حسن تو را فهرست، خط و خال ها          تفصیل ها پنهان شده در پرده اجمال ها

آتش فروز قهر تو، آیینه دار لطف تو                     هم مغرب ادبارها، هم مشرق اقبال ها

پیشانی عفو تو را پرچین نسازد جرم ما                آیینه کی بر هم خورد از زشتی تمثال ها

با عقل گشتم همسفر یک کوچه راه، از بی کسی     شد ریشه ریشه دامنم از خار استدلال ها

هر شب کواکب کم کنند از روزی ما پاره ای            هر روز گردد تنگ تر سوراخ این غربال ها

هر چند صائب، می روم سامان نومیدی کنم           زلفش به دستم می دهد سررشتۀ آمال ها

(صائب)

الف) وزن هر دو غزل را بیابید.

ب) دو غزل را از نظر قلمرو زبانی و فکری مقایسه و تحلیل کنید.

پ) دو غزل را از دیدگاه زیبایی شناسی تحلیل نمایید.

2- در ابیات و عبارات زیر تشبیه را مشخص کنید و ارکان تشبیهات فشرده را بنویسید:

الف) کنار نام تو لنگر گرفت کشتی عشق            بیا که یاد تو آرامشی است طوفانی      (قیصر امین پور)

ب) پس از ابر کرم، باران محبت بر خاک آدم بارید و خاک را گل کرد و به ید قدرت در گل از گل دل کرد.  (مرصاد العباد)

پ) پروردگارا روا مدار در ظلمات جهل و ضلال از چراغ هدایت به دور افتم.     (صحیفه سجادیه)

ت) مه طاسک گردن سمندت           شب طره پرچم سیاهت

چرخ ار چه رفیع، خاک پایت           عقل ار چه بزرگ طفل راهت

(جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی)

ث) دریای شورانگیز چشمان تو زیباست         آنجا که باید دل به دریا زد، همین جاست     (حسین منزوی)

3- مجاز را در بیت های زیر مشخص کنید:

الف) عالم از شور و شر عشق خبر هیچ نداشت            فتنه انگیز جهان نرگس جادوی تو بود    (حافظ)

ب) دیدی که خون ناحق پروانه شمع را             چندان امان نداد که شب را سحر کند   (شفائی اصفهانی)

پ) از تو به که نالم که دگر داور نیست             وز دست تو هیچ دست بالاتر نیست (سعدی)

4- در ابیات و عبارات زیر استعاره را بیابید و مشخص کنید که آن استعاره، کدام رکن باقی مانده از تشبیه است؟

الف) بتی دارم که گرد گل ز سنبل سایه بان دارد                    بهار عارضش خطی به خون ارغوان دارد        (حافظ)

ب) دلا تا کی در این زندان فریب این و آن بینی        یکی زین چاه ظلمانی برون شو تا جهان بینی (سنایی )

5- در ابیات زیر عبارت کنایه را مشخص کنید و مفهوم کنایی آن را بنویسید.

الف) به تیغم گر کُشد، دستش نگیرم                                  و گر تیرم زند منت پذیرم    (حافظ)

ب) یکی نغزبازی کند روزگار                                   که بنشاندت پیش آموزگار             (فردوسی )

6-  آرایه های تشبیه، مجاز، استعاره و کنایه را در ابیات و عبارات زیر مشخص کنید:

الف) داغ است دل لاله و نیلی است بر سرو  کز باغ جهان لاله عذاران همه رفتند            (محمد تقی بهار)

ب) با آسمان مفاخره کردیم تا سحر         او از ستاره دم زد و من از تو دم زدم    (حسین منزوی)

پ) این نغمه محبت بعد از من و تو ماند          تا در زمانه باقی است آواز باد و باران   (شفیعی کدکنی)

ت) الهی، عقل گوید: الحذر، الحذر؛ عشق گوید: العجل، العجل.       (آیت اله حسن زاده آملی)

ث) از دیده گر سرشک چو باران چکد، رواستکاندر غمت چو برق بشد روزگار عمر    (حافظ)

ج) روشنی روز تویی، شادی غم سوز تویی       ماه شب افروز تویی، ابرشکربار بیا   (مولوی)

چ) چون در این آیات تأمّل کنند، بهار توحید از دلهای ایشان سر برزند. درخت معرفت به بار آید، چشمه حکمت گشاید، یاسمین شوق بردهد.      (کشف الاسرار میبدی)

ح) دلم شکستی و رفتی، خلاف شرط مودّت          به احتیاط رو اکنون که آبگینه شکستی (سعدی)

خ) تو قامت بلند تمنایی ای درخت / همواره خفته است در آغوشت آسمان / بالایی ای درخت (سیاوش کسرایی)

د) جهان را سر به سر آیینه میدان              به هر یک ذرّهای صد مهر تابان    (شیخ محمود شبستری)

ذ) همگنان خاموش / گرد بر گردش به کردار صدف بر گرد مروارید.   (اخوان ثالث)

ر) ای گل بوستان سرا، از پس پرده ها درآ       بوی تو می کشد مرا، وقت سحر به بوستان   (صائب)

ز) پیداست از گلاب سرشکم که من چو گل            یک روز خنده کردم و عمری گریستم   (شهریار)

ژ) موی سفید را فلکم رایگان نداد            این رشته را به نقد جوانی خریده ام   (رهی معیری)

7- با خوانش درست ابیات، مرز پایه های آوایی آنها را مشخص کنید و هر پایه را در خانه خود قرار دهید:

الف) اگر تو ز آموختن سر بتابی،          نجوید سر تو همی سروری را    (ناصر خسرو)

ب) در هوایت بی قرارم روز و شب       سر ز پایت بر ندارم روز و شب       (مولوی)

8- با خوانش بیت ها، مرز پایه های آوایی را مشخص کنید، سپس خانه هایی به تعداد آنها طراحی نموده، هر پایه را در خانه خود جای دهید و وزن آنها را بنویسید:

الف) ز چشم شوخ تو جان کی توان برد       که دائم با کمان اندر کمین است   (حافظ)

ب) نمیرم از این پس که من زنده ام         که تخم سخن را پراکنده ام       (فردوسی)

9- با توجه به آهنگ بیت زیر، پایه های آوایی مناسب (غیر از واژه های بیت) را تولید کنید و آن را در جای خالی بنویسید:

نمیدانم بگو عشق تو از جانم چه می خواهد              چه می خواهد بگو عشق تو از جانم؟ نمیدانم    (قیصر امین پور)

10- بیت های زیر را متناسب با پایه های آوایی تفکیک کنید، سپس وزن و نشانه های هجایی هریک را در خانه ها قراردهید:

الف) بازآمدم بازآمدم، از پیش آن یارآمدم             در من نگر، درمن نگر، بهر تو غمخوار آمدم   (مولوی)

ب) ای همه هستی ز تو پیدا شده             خاک ضعیف از تو توانا شده         (نظامی)

11- پایه های آوایی بیت های زیر را مشخص کنید و با ذکر دلیل بنویسید که چرا ابیات زیر دارای وزن همسان دولختی هستند؟

الف) از نظرت کجا رود، ور برود تو همرهی           رفت و رها نمی کنی، آمد و ره نمی دهی      (سعدی)

ب) اشک سحر زداید، از لوح دل سیاهی            خرم کند چمن را، باران صبحگاهی    (رهی معیری)

12- بیت هایی را که نظم همسان دولختی (دوری) دارند، مشخص کنید:

الف) در سینه ام دوباره غمی جان گرفته است         امشب دلم به یاد شهیدان گرفته است (سلمان هراتی)

ب) بسیار گنه کردیم، آن بود قضای تو           شاید که به ما بخشی، از روی کرم آنها           (سنایی )

پ) هردم از این باغ بری می رسد              تازه تر از تازه تری می رسد    (نظامی)

13- بیت های زیر را تقطیع هجایی کنید و مطابق جدول زیر، پایه های آوایی، وزن و نشانه های هجایی آن را بنویسید:

الف) دائم گل این بستان، شاداب نمی ماند           دریاب ضعیفان را در وقت توانایی    (سعدی)

ب) هر نفس آواز عشق، میرسد از چپ و راست ما           به فلک می رویم، عزم تماشا که راست     (مولوی)

پ) غمناک نباید بود، از طعن حسود ای دل        شاید که چو وابینی، خیر تو در این باشد    (حافظ)

1- الف)

وزن غزل سعدی : مفاعلن – فعلاتن – مفاعلن - فعلن

وزن غزل صائب : مستفعلن – مستفعلن – مستفعلن - مستفعلن

ب) غزل سعدی :

زبانی :   کاربرد قدیم : «یاد می نکند»

جابجایی ضمیر : «هزار جان عزیزت فدای جان» - «گرم تو در نگشایی» 

حذف به قرینه معنوی : به راستان (قسم می خورم) - به دوستان(قسم میخورم)

فکری : طبق غزل سبک عراقی ان کس که مهم است معشوق است نه عاشق.

غزل صائب :

زبانی : «را» ی فک اضافه: ای دفتر حسن تو را فهرست...

شبه جمله (صوت) : ای دفتر حسن تو را

استفاده ازاصطلاحات عامیانه : یک کوچه راه - ریشه ریشه شدن دامن

فکری : معشوق نسبت به غزل سعدی عرفانی تر و ارتباط عمودی ابیات ضعیف تر است.

پ) غزل سعدی : اضافه تشبیهی (تشبیه فشرده) : مرغ دل

جناس :

ناقص : جان و جهان - راستان و استان

تام که (ضمیر مبهم) که (حرف ربط)

حس آمیزی : جواب تلخ

غزل صائب :      

اضافه تشبیهی (تشبیه فشرده) : دفترحسن – پرده اجمال- خار استدلال

استعاره : پیشانی عفو – غربال

جان بخشی دربیت های 2 و 5

اسلوب معادله : بیت سوم

حسن طلب : بیت سوم

2- الف) کشتی عشق (مشبه به-مشبه) ، یاد تو آرامش است (مشبه-مشبه به)

ب) ابرکرم (مشبه به-مشبه) ، باران محبت(مشبه به-مشبه)

پ) ظلمات جهل (مشبه به-مشبه) ، چراغ هدایت(مشبه به-مشبه)

ت) مه طاسک گردن (مشبه – مشبه به) ، شب طره ی پرچم (مشبه - مشبه به)

چرخ خاک پایت (مشبه - مشبه به) ، عقل طفل راهت (مشبه - مشبه به)

ث) دریای چشمان (مشبه به-مشبه)

3- الف) عالم (کلیه) ، نرگس (شباهت)

ب) خون (سببیه)

پ) دست (الیه)

4- الف) بیت (مشبه به) ، گل (مشبه به) ، سنبل(مشبه به) ، خط(مشبه به)

ب) زندان (مشبه به)

5- الف) دستش نگیرم (مانعش نمی شوم)

ب) بنشاندت پیش آموزگار (تو را تعلیم می دهد)

6- الف) استعاره: دل لاله –بر سرو ، تشبیه : باغ جهان - لاله عذار ، کنایه : نیلی است بر سرو (رنج کشیده است)

ب) استعاره (جان بخشی) با آسمان مفاخره کردیم ، کنایه : دم زدن (سخن گفتن) ، تشبیه پنهان : تو مثل ستاره ای

پ) کنایه : تا در زمانه باقی است او از باد و باران(تا دنیا هست)

ت) جان بخشی : عقل گوید

ث) تشبیه : سرشک چو باران – عمر مثل برق

ج) تشبیه : تو روشنی روز هستی – تو شادی هستی – تو ماه هستی ، استعاره : ابر شکر بار(معشوق)

چ) تشبیه : بهار توحید - درخت معرفت - چشمه حکمت - یاسمین شغل

ح) کنایه : دلم شکستی (ناراحتم کردی) ، استعاره : آبگینه(دل)

خ) استعاره (جان بخشی : ای درخت- آسمان در آغوش درخت خفته است) ، تشبیه : درخت تو قامت بلند تمنایی

د) تشبیه : جهان ایینه است

ذ) تشبیه : همگنان مثل صدف بودند

ر) استعاره : گل بوستان سرا (معشوق)

تشبیه : گلاب سرشک ، من مثل گل هستم

تشبیه : نقدجوانی ، استعاره : رشته موی سفید ، فلک به کسی چیزی بدهد

7- الف)

ب)

ب)

12- بیت ب) بسیار گنه کردیم ...

13- الف)