گام به گام کارگاه تحلیل فصل صفحه 56 درس 6 علوم و فنون ادبی (1) (سجع و انواع آن)

1) نمونۀ زیر را از نظر ویژگی های قلمرو زبانی بررسی کنید.

اَلا یا خیمگی، خیمه فروهِل               که پیشاهنگ، بیرون شد ز منزل

تبیره زن بزد، طبل نخستین              شتربانان   هم   یبندند   محمل

نماز شام نزدیک است و امشب         مه و خورشید را بینم مقابل

ولیکن   ماه   دارد   قصدِ   بالا          فروشد  آفتاب  از  کوه  بابلِ

منوچهری

2) نمونه های زیر را از نظر ویژگی های قلمرو ادبی بررسی کنید.

الف)

نوشته اند: درزی ای و جولاهه ای با هم دوستی داشته اند و چون به هم بنشستند، می گفتندی که این کار این شیخ، هیچ بر اصل نیست. روزی با یکدیگر می گفتند که این مرد دعوی کرامت می کند؛ بیا تا هر دو به نزدیک وی دَر شویم؛ اگر شیخ بداند که ما هر یکی چه کار کنیم و پیشۀ ما چیست، بدانیم که او بر حق است و آنچ می کند، بر اصل است. هر دو مُتَنکّروار به نزدیک شیخ ما در آمدند. چون چشم شیخ بر ایشان افتاد، گفت:

به فلک بر، دو مرد پیشه ورند           زان یکی درزی و دگر جولاه

پس اشارت به درزی کرد و گفت: این ندوزد، مگر قبای ملوک

آنگه اشاره به جولاهه کرد و گفت: وان نبافد، مگر گلیم سیاه

ایشان هر دو خجل گشتند و در پای شیخ افتادند و از آن انکار، توبه کردند.

                                                                       اسرارالتوّحید، محمّدبن منوّر

ب)

ملک گفت: آورده اند که بازرگانی غلامی داشت دانا و زیرک سار و بیدار بخت. بسیار حقوق بندگی بر خواجه ثابت گردانیده بود و مقامات مشکور و خدمات مقبول و مبرور بر جراید روزگار ثبت کرده.

روزی خواجه گفت غلام را: « ای غلام، اگر این بار دیگر سفر دریا برآوری و باز آیی، تو را از مال خویش آزاد کنم و سرمایۀ وافر دهم که کفاف آن را پیرایۀ عفاف خود سازی و همه عمر پشت به دیوار فراغت باز دهی.» غلام این پذَرفتگاری از خواجه بشنید؛ به روی تقبّل و تکفّل پیش آمد و بر کار اقبال نمود؛ بار در کشتی نهاد و خود در نشست؛ روزی دو سه، بر روی دریا می راند. ناگاه بادهای مخالف از هر جانب برآمد؛ سفینه را درگردانید و بار آبگینۀ امَلش خُرد بشکست. کشتی و هرچ درو بود، جمله به غرقاب فنا فرو رفت و او به سن گپشت بحری رسید؛ دست درو آویخت و خود را بر پشت او افکند تا به جزیر های افتاد که درو نخلستان بسیار بود؛ یک چندی در آنجایگه از آنچ مقدور بود، قوتی می خورد ...

                                                             مرزبان نامه، سعد الدّین وراوینی

3) نمونۀ زیر را از نظر ویژگی های قلمرو فکری بررسی کنید.

ای خواجه، رسیده است بلندیت به جایی           کز اهل سماوات به گوشت و رسد صوت!

گر عمر تو چون قد تو باشد به درازی                 تو زنده بمانی و بمیرد ملکا لموت

انوری

4) با ذکر دلیل بنویسید چرا دو مصرع بیت زیر هم وزن است؟

بشنو از نی چون حکایت می کند                   از جدایی ها شکایت می کند

مولوی

5) در جملات زیر، انواع سجع را بیابید و نوع آنها را مشخّص کنید.

الف) الهی اگر بهشت، چون چشم و چراغ است، بی دیدار تو، درد و داغ است.         خواجه عبدالله انصاری

ب) طالب علم، عزیز است و طالب مال، ذلیل.         خواجه عبدالله انصاری

پ) باران رحمت بی حسابش همه را رسیده، و خوان نعمت بی دریغش، همه جا کشیده.                  سعدی

ت) این دلق موسی است مرقعّ و آن ریش فرعون مرصّع.                   سعدی

ث) در ایاّم طفولیت متعبّد و شب خیز بودم و مولعِ زهد و پرهیز.                   سعدی

6) نوع سجع دو واژۀ زیر را بنویسید و به جای واژۀ دوم، واژه ای بگذارید که بالاترین ارزش موسیقایی را در میان سجع ها داشته باشد.

................... یاد

................... نام

1) 1- سادگی و کوتاهی جمله ها 2- وجود واژگان کهن: خمیگی، فرو هل، محمل، نماز شام، تبیره زن  3- زبان شعر ساده

2) الف) 1- بهره گیری از موسیقایی حروف 2- بهره گیری از مراعات نظیر: درزی – ندوزد – قبا 3- بهره گیری از کنایه: گلیم سیاه کنایه از بدبختی 4- سادگی

ب) 1- بهره گیری از کلمات هم وزن و هم آهنگ: مشکور، مقبول، مبرور 2- بهره گیری از تشبیه: غرقاب فنا، پیرایه عفاف، آبکینه امل، استفاده از استعاره: دیواره فراغت

3) 1- ذم شبیه به مدح است. 2- عینی است. 3- طنز است.

4) از نظر هجاها، تعداد و ترتیب آنها با هم یکسان است.

بِش نُ از نی چُن حِ کا یت می کُ نَد

هجا:  - U - - - U - - - U -

از جُ دا یی ها شِ کا یت می کُ نَد

هجا: -   U - - - U - - - U –

5) الف) چراغ و داغ : سجع مطرف دارند.

ب) عزیز و ذلیل : سجع مطرف دارند.

پ) رحمت و نعمت : سجع متوازی دارند.

ت) مرقّع و مرصّع : سجع متوازی دارند.

ث) خیز و پرهیز : سجع مطرف دارند.

6) یاد و نام سجع متوازن دارند .

به جای واژه نام هر واژه ای را که با نام هم وزن باشد و حرف پایانی یکسان باشد می توانیم بگذاریم، مثلا: شام، تام، سام، خام، جام، دام، رام و ...