شعر «بخوان و حفظ کن: چشمه و سنگ» و معنی شعر:

بخوان و حفظ کن

چشمه و سنگ

• قالب شعر: مثنوی
• شاعر: محمّدتقی بهار (ملک الشّعرا)
• آثار: سبک شناسی، دیوان اشعار

جُدا شد یکی چشمه از کوهسار            به رَه گشت، ناگه به سنگی دچار

چشمه ای از کوهستان به راه افتاد و در مسیرِ خود ناگهان با سنگی روبه رو شد.

به نرمی، چنین گفت با سنگّ سخت            «کرم کرده، راهی ده، ای نیک بخت!»

به آرامی به سنگِ سخت و محکم گفت: ای خوشبخت، لطفی بکن و به من اجازه ی عبور بده.

آرایه ادبی:

حرف زدن چشمه با سنگ:جان بخشی

نكته دستوری:

گفت:فعل گذشته (ماضی)

راهی ده:جمله ی امری

گران سنگِ تیره دلِ سخت سر            زدش سیلی و گفت: «دور ای پسر،

سنگِ بزرگ و سنگِ نامهربان و لجباز، به او (چشمه) سیلی زد و گفت: ای پسر، دور شو.

آرایه ادبی:

سنگ، سیلی زد و گفت:جان بخشی (تشخیص)

نكته دستوری:

سنگِ گران و [سنگِ] تیره دل و [سنگِ] سخت سر:ترکیب های وصفی هستند.

دور [شو] یک جمله ی امری که فعلش، حذف شده است.

ای پسر:یک جمله (ندا و منادا)

كلّ بيت، از چهار جمله، تشکیل شده است

مصراع اوّل:نهاد

نجنبيدم از سیل زورآزمای            که ای تو، که پیش تو جنبم ز جای؟»

من در برابر سیل قدرتمند، تکان نخوردم؛ تو که هستی که مقابل تو از جایم، حرکت کنم؟

نکته دستوری:

سیلِ زورآزمای  ß  ترکیب وصفی

که ای تو  ß  یک جمله ی پرسشی: تو، که (چه کسی) ای (هستی؟) (در جمله «که ای تو»، منادا وجود ندارد.)

در مصراع دوم، واژه های «که» به ترتیب، ضمیر پرسشی و حرف ربط هستند.

نشد چشمه از پاسخ سنگ، سرد            به کَندن در اِستاد و اِبرام کرد

چشمه از جوابِ سنگ، ناامید نشد و با ایستادگی و پافشاری، به رفتنش، ادامه داد.

آرایه ادبی:

چشمه، ابرام کرد  ß  تشخیص

سرد نشد  ß  کنایه از ناامید نشد

بسی کَند و کاوید و کوشش نمود            کز آن سنگ خارا، رهی بر گشود …

[چشمه] بسیار کَند و با تلاش و جُست و جوی بسیار توانست، سنگ سخت را سوراخ کند و راهی را برای ادامه ی حرکت خودش، باز کرد.

نکته دستوری:

سنگ خارا  ß  ترکیب وصفی (سنگ به موصوف و خارا به صفت)

رهی:مفعول

برگشود  ß  فعل ماضی (گذشته)

برو کارگر باش و امیدوار                که از یأس ، جز مرگ، ناید به بار

برو تلاش کن و به زندگی امیدوار باش، زیرا ناامیدی، سببِ مرگ انسان می شود.

نکته دستوری:

این بیت از چهار جمله، تشکیل شده است. بعد از واژه ی «امیدوار » فعل «باش» حذف شده است.

گرت پایداری است در کارها                شود سهل، پیشِ تو دشوارها

اگر در کارها صبر و استقامت داشته باشی، تمام سختی ها و دشواری ها به آسانی برطرف می شوند.

نکته دستوری:

بیت از دو جمله تشکیل شده است

پایداری  ß  نهاد

دشوارها  ß  نهاد

دیگر آرایه های ادبی:

قافیه و ردیف ها عبارت اند از:

بیت اول:

کوهسار و دچار  ß  قافيه (ردیف ندارد)

بیت دوم:

سخت و نیک بخت  ß  قافیه (ردیف ندارد)

بیت سوم:

سخت سر و پسر  ß  قافيه (ردیف ندارد)

بیت چهارم:

زورآزمای و جای  ß  قافيه (ردیف ندارد)

بیت پنجم:

سرد و کرد  ß  قافیه (ردیف ندارد)

بیت ششم:

نمود و برگشود  ß  قافیه (ردیف ندارد)

بیت هفتم:

امیدوار و بار  ß  قافيه (ردیف ندارد)

بیت هشتم:

کارها و دشوارها  ß  قافيه (ردیف ندارد)

محمد تقی بهار (ملک الشعرا):

در سال ۱۳۶۶ هـ. ش. در مشهد به دنیا آمد. بهار از کودکی شعر می سرود. او دوران زندگی خود را به مطالعه، تدریس، پژوهش و مبارزه با حکومت ظالم زمانِ خود گذراند. برخی از آثار بهار عبارت اند از: سبک شناسی و دیوان اشعار بهار در سال ۱۳۳۰ بر اثر بیماری درگذشت.