شعر«آزادگی» و معنی شعر:

درس هشتم

آزادگی

• نوع قالب شعری: مثنوی
• شاعر: عبدالرحمن جامی
• آثار: بهارستان، نفحات الانس

خارکش پیری با دلق درشت                               پشت های خار همی برد به پشت

پیرمرد خارکشی با لباس پشمین، تعداد زيادی خار بر پشتش گذاشته بود و حمل می کرد.

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

پشت و پشته ß   جناس

درشت و پشت ß   قافیه (ردیف ندارد)

دلق درشت ß   ترکیب وصفی

همی برد (می بُرد) ß   ماضی استمراری

خارکش، خار و پشته ß   مراعات نظیر

آرایه جناس ß   پشت و پشته

لنگ لنگان قدمی برمی داشت                          هر قدم، دانۀ شکری می کاشت

لنگ لنگان راه می رفت و هر قدمی که برمی داشت، خدا را شکر می گفت.

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

برمی داشت و می کاشت ß   قافیه (ردیف  ندارد)

لنگ لنگان ß   قيد حالت

دانه ای شکر ß   آرایه تشبيه (شکرگزاری را به کاشتن دانه تشبیه کرده است)

مشبه ß   شکر

مشبه به ß   دانه

لنگ لنگان، قدم برمی داشت … دانه، می کاشت ß   شبكه معنایی

تکرار (واژه آرایی) ß   قدم

واج آرایی(نغمه حروف) ß   حروف «ن» و «م»

کای فرازندۀ اين چرخ بلند                                 و ای نوازندۀ دل های نژند

که ای بلند کنندۀ آسمان و ای نوازشگر دل های غمگین.

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

بلند و نژند ß   قافیه (ردیف ندارد)

دل های نژند ß   تركيب وصفی

چرخ بلند ß   استعاره از آسمان

آرایه ترصيع (موازنه): کای = و ای، فرازندۀ = نوازندۀ، بلند = نژند

واج آرایی ß   حرف «ن»

کنم از جیب، نظر تا دامن                                 چه عزيزی که نکردی با من

وقتی از سر تا پای خود را نگاه می کنم، میبینم که همه نوع بزرگواری در حقم کرده ای.

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

دامن و من ß   قافیه (ردیف ندارد)

نظر کنم ß   فعل

جیب ß   متمم

متمم ß   دامن

حروف اضافه ß   من، از، تا

از جیب تا دامن نظر کردن ß   کنایه از به احوالات خود نظر کردن است

جيب و دامن ß   تناسب

واج آرایی ß   حروف «ز»، «ک» و «ن»

درِ دولت به رخم بگشادی                                  تاج عزت به سرم بنهادی

درِ خوشبختی را به رويم باز کردی و بزرگی را مانند تاج بر سر من گذاشتی. (به من بزرگی دادی)

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

تاج عزت ß   اضافه ی تشبیهی (عزت به تاج، تشبیه شده است)

بگشادی و بنهادی ß   قافیه (ردیف ندارد)

شبکه معنایی ß   بين تاج و سر و بنهادی … در و بگشادی

ترصيع (موازنه) ß   در = تاج، دولت = عزت، به = به، رخم = سرم، بگشادی = بنهادی

حدِ من نیست ثنايت گفتن                               گوهر شکر عطايت سٌفتن

من در حدی نیستم که بتوانم تو را به خوبی ستايش کنم و از عهدۀ شکرگزاری نعمت های تو برآيم.

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

گفتن، سفتن -- ثنايت، عطایت ß   دوقافیه ای با ذوقافیتین است (ردیف ندارد)

جناس اختلافی ß   گفتن و سفتن

اضافه تشبیهی ß   شکر به گوهر تشبيه شده.    شكر ß   مشبه    گوهر ß   مشبه به

گوهر شکر عطایت سفتن ß   با توجه به اینکه سوراخ کردن مروارید کار بسیار سختی است، در این جمله به معنای اینکه شکرگزاری کردن از نعمت های تو به همان اندازه سخت است

ترصيع (موازنه) ß   ثنايت = عطایت، گفتن = سفتن

نوجوانی به جوانی مغرور                                   رخش پندار همی راند ز دور

نوجوانی که به جوانی خودش مغرور بود، در حالی که اسبِ غرور را می راند، به پیر مرد نزديک شد.

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

مغرور و دور ß   قافیه (ردیف ندارد)

رخش ß   نام اسب رستم است اما در این جا به معنی اسب (رخش مجاز از اسب)

همی راند ß   ماضی استمراری

تشبيه ß   رخش پندار اضافه تشبيهی فکر و خیال به اسبی مانند شده    مشبه ß   پندار    مشبه به ß   رخش

واج آرایی ß   بين حروف «ن» و «ر»

نوجوان، جوانی، مغرور … رخش،همی راند، دور ß   شبکه معنایی

آمد آن شکر گزاريش به گوش                           گفت کای پیر خرف گشته، خموش

شکرگزاری پیرمرد به گوش جوان رسید و گفت: ای پیرمرد نادان، ساکت باش.

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

گوش و خموش ß   قافیه (ردیف ندارد)

شکر گزاریش (شکر گزاری او) ß   ترکیب اضافی

تناسب ß   شکرگزاری، گوش ، خموش

واج آرایی ß   حروف «گ» و «ش»

کای ß   مخفف «که ای»

خار بر پشت، زنی زين سان گام             دولتت چیست؟ عزيزيت کدام؟

خار بر پشت نهاده ای و اينگونه به سختی راه می روی، خوشبختی ات چیست و عزيزی ات کدام است؟

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

گام و کدام ß   قافیه (ردیف ندارد)

تناسب ß   بين عزیزی و دولت

واج آرایی ß   حروف «ز» و «ت»

عزت از خواری نشناخته ای                                عمر در خارکشی باخته ای

تفاوت بین بزرگی و ذلت و خواری را نمی دانی و عمرت را در خارکشی از دست داده ای.

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

عزت و خواری ß   تضاد

خوار و خار ß   جناس

نشناخته ای و باخته ای ß   قافیه (ردیف ندارد)

خار و خوار ß   كلمات هم آوا هستند

عمر باختن ß   کنایه از تلف کردن زندگی

پیر گفتا که چه عزت زين به؟                             که نی ام بر در تو بالین نه

کی فلان چاشت بده يا شامم                             ان و آبی که خورم و آشامم

پیرمرد گفت: چه عزتی بالاتر از اين که جای خوابم را کنار خانۀ تو پهن نمی کنم. که ای فلانی به من ناهار يا شام بده و يا نان و آبی بده که بخورم و بیاشامم.

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

این دو بيت موقوف المعانی هستند

به و نه ß   قافیه (ردیف ندارد)

شامم و آشامم ß   قافیه (ردیف ندارد)

ني ام بر در تو بالین نه ß   کنایه از این که به تو محتاج نيستم

تناسب ß   آب و نان، خورم، آشامم، چاشت و شامم

تضاد ß   چاشت و شام

جناس اختلافی ß   به و نه

جناس افزایشی ß   شامم،آشامم

شکر گويم که مرا خوار نساخت                          به خَسی چون تو گرفتار نساخت

خدا را شکر می گويم که مرا ذلیل و خوار نساخت و مرا به شخص پستی مثل تو گرفتار و نیازمند نکرد.

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

واج آرايی ß   حرف «خ»

خوار و گرفتار ß   قافیه (نساخت و نساخت ß   ردیف)

«من» در «مرا» (من را) ß   مفعول

تناسب (مراعات نظير) ß   خوار و خس

شبيه ß   «تو»؛ جوان به خس تشبيه شده است

واج آرایی ß   حروف «خ» و «ت»

گرفتار کردن ß   کنایه از محتاج شدن

داد با اين همه افتادگی ام                    عزِ آزادی و آزادگی ام

خداوند با تمام فقر و ناتوانی که دارم، به من سربلندی، آزاد بودن و بی نیازی بخشید.

نکات دستوری و آرایه های ادبی:

افتادگی و آزادگی ß   قافیه (ام و ام (به معنای من که اینجا مضاف اليه است) ß   ردیف)

جناس افزایشی ß   آزادی و آزادگی

تناسب ß   افتادگی، آزادی، آزادگی

واج آرایی ß   حروف «ز»، «د» و «م»

نورالدين عبدالرحمن جامی:

شاعر و نویسنده معروف ایرانی در قرن نهم هجری است. وی به مناسبت محل تولدش «جام» و نیز به سبب دوستداری شیخ الاسلام احمد جام ، «جامی» تخلص کرد.

آثار ایشان از این قرار است:

دیوان اشعار هفت اورنگ (شامل هفت مثنوی به تقليد خمسه نظامی)، نفحات الانس و بهارستان