درسنامه کامل علوم و فنون ادبی (1)

آرایه ها، زیورهای کلامی است که سخن را بدان می آرایند تا زیبا و جذاب و اثربخش باشد .

آرایه های ادبی را به دو بخش تقسیم کرده اند :

الف : علم بدیع  

ب : علم بیان

علم بدیع :

بدیع در واژه به معنی تازه، نو و نوآورده است و در گستره ی زبان، علمی است که از آرایه های ادبی سخن

می گوید. آرایه ها زیورهایی است که سخن را بدان می آرایند.

علم بدیع (آرایه های ادبی) بر دو گونه است:

الف- بدیع لفظی (آرایه های لفظی، صناعات لفظی)

ب- بدیع معنوی )آرایه های معنوی، صناعات معنوی (

الف) بدیع لفظی:

به آن دسته از آرایه های ادبی گفته می شود که از تناسب آوایی و لفظی میان واژه ها پدید می آید.

مانند: واج آرایی، سجع، ترصیع، جناس و اشتقاق

ب) بدیع معنوی:

به آن دسته از آرایه های ادبی گفته می شود که بر پایه ی تناسب های معنایی واژه ها شکل می گیرد.

مانند: مراعات نظیر، تناقض، عکس، تلمیح، تضمین، اغراق، حسن تعلیل، ارسال المثل، تمثیل، اسلوب معادله و

ایهام.

واج آرایی

تکرار یک واج ( صامت یا مصوت ) در کلمه های یک مصراع یا یک بیت یا عبارت نثر ، به گونه ای که کلام را

آهنگین کند و آفریننده ی موسیقی درونی باشد و بر تاثیر سخن بیافزاید .

واج آرایی یا نغمه ی حروف، تکراری آگاهانه است و موجب می گردد که تاثیر موسیقی کلام و القای معنی مورد

نظر شاعر بیشتر گردد.

مانند: سرو چمان من چرا میل چمن نمی کند ( تکرار صامت چ (

خیزید و خز آرید که هنگام خزان است ( تکرارصامت های خ و ز ) از منوچهری که تداعی کننده ی صدای

ریزش و خرد شدن برگ ها درفصل خزان است.

نمونه های دیگر:

1 -بگذار تا بگریم چون ابر در بهاران / کز سنگ ناله خیزد روز وداع یاران (سعدی (

2 - بر او راست خم کرد و چپ کرد راست / خروش از خم چرخ چاچی بخاست (فردوسی (

3 -آه از این چشمان عاشق کش که می آشوبدم/ تلخی عشق مرا یک بوسه شیرین می کند. (چهارتنگی؛خاموش (

واژه آرایی یا تکرار

تکرار یک واژه در یک مصراع یا یک بیت یا عبارت نثر ، به گونه ای که کلام را آهنگین کند و بر تاثیر سخن

بیافزاید. مانند:

1 -پس هستی من ز هستی اوست / تا هستم و هست دارمش دوست (تکرار واژه هست(

2 -ای دریغا، ای دریغا، ای دریغ / کانچنان ماهی نهان شد زیر میغ (تکرار واژه دریغ(

سجع به معنی آواز کبوتر است و در اصطلاح سخن شناسان، آوردن واژه هایی است ( واژه های سجع ) در آخر

جمله های منثور به شکلی که دو واژه در واج های پایانی و یا وزن و یا هر دوی آن ها یکسان باشند.

به عبارت ساده تر:

به آهنگ برخاسته از کلمات مسجع، سجع می گویند.

به جمله هایی که دارای آرایه ی سجع باشند مسجّع و به این عمل تسجیع می گویند.

مثال

1 - ای عزیز، در رعایت دل ها کوش و عیب کسان می پوش (خواجه عبدالله انصاری (

2 - جان ما را صفای خود ده و دل ما را هوای خود ده (خواجه عبدالله انصاری (

3 - منّت خدای را عّزوجّل که طاعتش موجب قربت است و به شکراندرش مزید نعمت (گلستان (

4 - هرنفسی که فرو می رود ممّد حیات است و چون برمی آید مفّرح ذات (گلستان)

توضیح: درعبارات بالا، کوش و می پوش ، صفا و هوا، قربت و نعمت، حیات و ذات، واژه های سجع به شمار می

آید.

مطرف : هرگاه کلماتی آورده شود که در واج های آخر یکسان باشند ولی هم وزن نباشند، این نوع سجع را

« سجع مطرف » گویند.

:متوازن : هرگاه کلماتی آورده شود که فقط هموزن باشند و در حرف آخر اختلاف داشته باشند« سجع متوازن »

نامیده میشود.

 متوازی : هر گاه کلماتی آورده شود که هم هموزن و هم واج پایانی آنها یکی باشد « سجع متوازی » وجود دارد.

به معنی جواهر نشاندن است و در اصطلاح ادبی، هرگاه اجزای یک بیت یا عبارت، نظیر به نظیر، در وزن و واج آخر مشترک باشند (سجع متوازی) آرایه ی ترصیع پدید می آید.

مثال 1 : ای منّور به تو نجوم جلال .\. وی مقّرر به تو رسوم کمال

ای منّور به تو نجوم جلال .\. وی مقّرر به تو رسوم کمال

مثال 2 : برگ بی برگی بود ما را نوال .\. مرگ بی مرگی بود ما را حلال

توضیح: همه ی این سجع ها با یکدیگر هم وزن و هم قافیه است.

نمونه های دیگر:

1 -ای کریمی که بخشنده ی عطایی و ای حکیمی که پوشنده ی خطایی (خواجه عبدالله انصاری (

2 -بدان خدای که این افلاک را بر پای داشت و این املاک را بر جای (قاضی حمیدالدین بلخی (

3 -باران رحمت بی حسابش همه را رسیده و خوان نعمت بی دریغش همه جا کشیده (سعدی)

هرگاه اجزای یک بیت یا عبارت، نظیر به نظیر در وزن، مشترک ولی در واج آخر مشترک نباشد(سجع متوازن) و

نیز در تقابل بعضی از کلمات، سجع متوازی دیده شود آرایه ی موازنه پدید می آید.

جناس به کار بردن واژه هایی است که تلفظی یکسان و نزدیک به هم دارد. این آرایه بر تأثیر موسیقی و آهنگ

سخن می افزاید.

انواع جناس:

الف- جناس همسان(تام)

ب- جناس ناهمسان(ناقص)

هرگاه واژه ای در یک بیت یا عبارت، دو بار به کار رود که از نظر تلفظ یکسان اما از نظر معنی متفاوت باشد

جناس تام نام دارد.

مثال: بیا و برگ سفر ساز و زاد ره بر گیر / که عاقبت برود هرکه او ز مادر زاد (خواجوی کرمانی (

توضیح: دو واژه ی زاد (توشه) و زاد (ولادت) با وجود تفاوت معنایی یکسان خوانده می شود.

نمونه های دیگر :

1 -خرامان بشد سوی آب روان / چنان چون شده باز یابد روان (فردوسی)

2 -عشق شوری در نهاد ما نهاد / جان مادر بوته ی سودا نهاد (فخرالدین عراقی (

3 -بهرام که گور گرفتی همه عمر / دیدی که چگونه گور بهرام گرفت (نظامی (

4 -برادر که در بند خویش است / نه برادر و نه خویش است (سعدی (

5 -تار زلفت را جدا مشاطه گر از شانه کرد / دست آن مشاطه را باید جدا از شانه کرد (امیر خسرو دهلوی)

هرگاه دو واژه در یکی از موارد زیر با هم اختلاف داشته باشند، یکی از انواع جناس ناقص پدید می آید.

انواع جناس ناهمسان (ناقص(

الف- جناس ناقص حرکتی

ب- جناس ناقص اختلافی یا مطرّف

ج- جناس ناقص افزایشی یا زاید

جناس ناقص حرکتی

هرگاه دو واژه در مصوت کوتاه (حرکت) تفاوت داشته باشند.

مانند : مِلك ،مُلك؛ قَمَری، قُمری؛ گِرد، گَرد؛ مِهر، مُهر

در این سرای بی کسی کسی به در نمی زند / به دشت پُر ملال ما پرنده پَر نمی زند

هنگامی که دو واژه در یك واج (حرف) تفاوت دارند.

اختلاف در حرف نخست : ناز، باز؛ رفیق، شفیق؛ چاه، جاه

اختلاف درحرف میانی : آستین، آستان؛ کمین، کمان

اختلاف درحرف پایانی: بار، باز

مثال:

1 -هر تیر که در کیش است گر بر دل ریش آمد / ما نیز یکی باشیم از جملۀ قربان ها

2 -این رطل گران دگر خرابم نکند / وامانده ی این کهنه شرابم نکند (بهزاد چهارتنگی ) ((خاموش))

هنگامی که یکی از دو واژه، یك واج (حرف) بیش تر ازدیگری دارد :

در آغاز یك حرف بیشتر دارد. مانند: شما، ما؛ مرنج، رنج

در میان یك حرف بیشتر دارد. مانند: خاص، خلاص؛ دست، دوست

در پایان یك حرف بیشتر دارد. مانند: قیام، قیامت

به کار گرفتن واژه هایی که در حروف اصلی هم ریشه و هم خانواده باشند را اشتقاق می نامند.

مانند: عالم، معلوم؛ مفتاح، فتوح؛ دیده، دیدار؛ لطف، لطیفه

مثال:

1 -موج زخود رفته ای تند خرامید و گفت هستم اگر می روم گر نروم نیستم

2 -گر لب بگشایم به تکلم در عشق صد مثل تو معشوقه جوابم نکند (بهزاد چهارتنگی) ((خاموش ((

اشتقاق اما اگر اختلاف آن ها در بیش از یك حرف باشد و با هم هم ریشه باشند، فقط اشتقاق خواهند داشت.

مثال: نوح تویی، روح تویی، فاتح و مفتوح تویی سینه ی مشروح تویی، بر در اسرار مرا

شبه اشتقاق :

واژه هایی که به ظاهر هم ریشه اند ولی از جهت معنی ارتباطی میان آن ها نیست. مانند : عَلَم ،عالم

اساسی ترین عامل پیدایی شعر، عاطفه است .

حالت هایی چون اندوه ، شادی ، امید ، یأس ، حیرت ، تعجّب و ... نمودهای عاطفه اند. که شاعر می کوشد آنها را به دیگران انتقال دهد .

١ _ پس از عاطفه مهم ترین و مؤثرترین عامل

٢ _ بدون وزن ، کمتر می توان عواطف را برانگیخت؛

٣ _ انتظاری که آدمی از شعر دارد، این است که بتواند آن را زمزمه کند ؛

٤ _ علتّ اینکه شعر را بیشتر از نثر می خوانند ، شوق به زمزمه و آوازخوانی است ؛

٥ _ وزن در شعر، جنبه تزئینی ندارد؛

٦ _ وزن در شعر جزءِ طبیعت شعر است ؛

٧ _ برای نشان دادن عواطف ، نمی توان از وزن چشم پوشید ؛

٨ _ وزن یکی از مهم ترین ارکان شعر است ؛

٩ _ اهمیت وزن نشان می دهد که گوش نوازی و خوش آهنگی سخن چه تأثیری بر انسان دارد؛

١٠ _ بیشتر کتاب های مقدّس نیز از کشش و جاذبه آهنگ و کلام موزون ، بهره گرفته اند ؛

١١ _ وزن، ادراکی است که از احساسِ نظم حاصل می شود.

١٢ _ وزن، امری حسّی است ؛

١٣ _وزن بیرون از ذهن کسی که آن را در می یابد ، وجود ندارد؛

١٤ _ وسیله ادراک وزن ، حواس ما است .

شاعر برای انتقال عاطفه خود به دیگران از زبان کمک می گیرد.

واژ ه هایی را انتخاب می کند که با قرار گرفتن در کنار هم، آهنگی خاص را پدید بیاورند؛

وزن و آهنگ، به انتقال بهتر احساس و عاطفه کمک می کند .

وزن و آهنگ باید با محتوا هماهنگ باشد .

شعر و موسیقی هر دو برای برانگیختن حس و حال عاطفی به کار می روند .

تناسب و همسویی وزن و عاطفه، بر قدرت اثرگذاری سخن می افزاید .

١ _ وزن ضربی و شاد و طرب انگیز : حس شادی و نشاط را منتقل می کند .

ما همه چشمیم و تو نور ای صنم       چشم بد از روی تو دور ای صنم

تا به کرم خرده نگیری؛ که من           غایبم از ذوق حضور ای صنم      « سعدی»

٢_ وزن و آهنگ کوبنده و کوتاه : بار حماسی فضای شعر را غنی تر می سازد؛

زمین آمد از سُمِ اسپان به جوش     به ابر اندر آمد فغان و خروش

چو برخاست از دشت گَردِ سپاه     کس آمد بَرِ رستم از دیدگاه

برآمد خروشِ سپاه از دو روی      جهان شد پر از مردم جنگجوی     « فردوسی »

٣ _ وزن سنگین و غم انگیز : حس غم و اندوه را منتقل می کند .

بر سر زدند از الَم زاده بتول     تنها همین نه مریم و هاجر، که ساره هم

بستند راه مهلت او از چهار سو     تنها نه راه مهلت او ، راه چاره هم    « فدایی مازندرانی »

٤ _ وزن آرام و نرم و لطیف : حس پند و اندرز را منتقل می کند .

دیو پیش توست پیدا ، زو حذر بایدت کرد     چند نالی تو چو دیوانه ز دیو ناپ دید

برگُزین از کارها پاکیزگی و خوی نیک     کز همه دنیا گُزینِ خلقِ دنیا این گزید    « ناصرخسرو »

توجّه به فضای عاطفی و آهنگ متن، سبب کشف لحن می شود.

تشخیص لحن مناسب هر متن، خواندن را دلنشین تر و درک محتوا را آسان تر می سازد .

یکی دیگرازعوامل ایجاد موسیقی در کلام، بدیع است

انواع بدیع

1. بدیع لفظی : عواملی که موسیقی لفظی را پدید می آورند
2. بدیع معنوی: در سال های آینده بررسی می شود

انواع تکرار

1. تکرار واج یا آوا (واج آرایی)
2. تکرار واژه (واژه آرایی)
3. تکرار کل عبارت یا جُمله

تکرار یک واج (صامت یا مصوّت) در سخن، به گونه ای که بر موسیقی و تأثیر آن بیفزاید.

توجه: واج آرایی صامت ها از مصوت ها محسوس تر است.

چند مثال برای واج آرایی:

خواب نوشین بامداد رحیل ./. باز دارد پیاده را ز سبیل

رشته ی تسبیح اگر بگسست معذورم بدار ./. دستم اندر ساعد ساقی سیمین ساق بود

سرو چمان من چرا میل چمن نمی کند ./. همدم گل نمی شود یاد سمن نمی کند

خیزید وخز آرید که هنگام خزان است ./. باد خنک از جانب خوارزم وزان است

پیش از اینت بیش ازاین اندیشه ی عشاق بود ./. مهرورزی تو با ما شهره ی آفاق بود

چند مثال برای واژه آرایی (تکرار)

پس هستی من زهستی اوست تا هستم و هست دارمش دوست (ایرج میرزا)

ای دریغا ای دریغا ای دریغ کان چنان ماهی نهان شد زیر میغ (مولانا)

با من بودی منت نمی دانستم یا من بودی منت نمی دانستم

رفتم چو من از میان تو را دانستم تا من بودی منت نمی دانستم (فیض کاشانی(

ما را سری ست با تو که گر خلق روزگار دشمن شوند و سر برود هم برآن سریم

توجه: آنچه در تکرار اهمیت دارد جنبه موسیقایی و آوای سخن است، نه شکل نوشتار واژگان.

مثلا (عزیز) و (لذیذ) آراه واج آرایی را به وجود می آورند.

زبان ایرانیان پیش از اسلام که ریشۀ زبان امروز ایران است زبان پارسی (فارسی) نامیده می شد.

مثلا کتاب « اوستا » را پیش از دورۀ ساسانی موبدان برای اجرای مراسم دینی از حفظ می خواندند؛

تا این که در دورۀ ساسانی آن را به نگارش درآورند.

زبان هایی که در ایران و مناطق هم جوار آن، از قدیم ترین روزگاران متداول بوده است و ویژگی های مشترکی دارند.

تقسیم بندی گروه زبان های ایرانی از نظر تاریخی

1. فارسی باستان
2. فارسی میانه
3. فارسی نو

فارسی باستان

1. دورۀ رواج: دوره ی هخامنشیان ( 551 تا 331 ق.م)
2. آثار به جا مانده: فرمان ها و نامه های پادشاهان هخامنشی
3. نوع خط: میخی

فارسی میانه ( حدود 300 ق.م تا 700 م )

الف) پارتی (شمالی)

1. دوره رواج: اشکانی و تا دوره ساسانی آثاری تالیف شد
2. منطقه رواج: شمال و شمال شرقی ایران
3. آثار: موجود نیست

ب) پهلوی (جنوبی)

1. دوره رواج: دوره ساسانی
2. منطقه رواج: به ناحیه پارس تعلق داشته
3. آثار: آثار دینی زرتشتی و « درخت آسوریک» و « یادگارزریران »

نکات مهم مربوط به فارسی میانه (پهلوی):

1. زبان پهلوی به فارسی میانه نامیده شده است زیرا این زبان که اساساً به ناحیه ی پارس تعلق داشته است و در مرحله ای میان فارسی باستان و فارسی نو (دری) قرار دارد
2. آثار دینی زرتشتی و غیر دینی با رنگ دینی مثل (یادگارزریران) به زبان پهلوی است
3. آثار ادبی منظوم ومنثور زبان پهلوی از بین رفته اما ترجمه ی عربی و فارسی بعضی از آنها موجود است
4. مثل ( کلیله ودمنه،هزارویک شب) البته دچار تغییرات فراوان شده اند
5. اشعار کمی به زبان پهلوی به جامانده و البته دچار تحریف هایی شده است
6. شعر پهلوی نیز به وضعی مشابه ی نثر دچار گردید.بعضی از قطعات،بازمانده ی اشعار تعلیمی و اخلاقی اند این قطعات در میان اندرزنامه های منثور جای دارند مثل منظومه‌ی « درخت آسوریک» و «یادگارزریران» که هر دو اصل پارتی دارند.

فارسی نو (دری)

1. دوره ی رواج: پس از سقوط ساسانیان وتقریبا هم زمان با حکومت طاهریان طاهریان نخستین دولت اسلامی ایران)
2. منطقه ی رواج: نخست در مشرق و شمال شرقی ایران و سپس سراسر ایران

نکته های مهم مربوط به فارسی نو (دری)

1. با ورود اسلام به ایران زبان فارسی دچار تغییراتی شد و با بهره گیری از الفبای عربی به مرحله ی جدیدی گام نهاد که به آن « فارسی نو » یا « فارسی دری » گفته می شود
2. کاربرد زبان دری در درباری ساسانیان به عنوان زبان محاوره و مکاتبه ی مقامات دولتی بوده است
3. زبان دری نخستین صورت زبان ادبی فارسی نو در برابر نفوذ عناصر زبان عربی بود

1. پس از سقوط دولت ساسانی و از دست رفتن استقلال سیاسی ایران، ایرانیان در سه قرن نخست به فعالیت ادبی و علمی ادامه دادند و آثار فراوانی به زبان های فارسی و پهلوی و عربی پدید آوردند .
2. در قرن سوم هجری: دولت نیمه مستقل طاهری و سپس دولت مستقل صفاری برسر کارآمد.
3. یعقوب لیث صفاری تلاش کرد تا دولت مستقل ایرانی ایجاد کند و حکومت بغداد را تضعیف کند یا براندازد.
4. یعقوب لیث با زبان عربی آشنایی نداشت و اجازه نداد از زبان عربی در دستگاه حکومتی اش استفاده شود.
5. یعقوب لیث زبان فارسی دری را زبان رسمی قلمرو خود اعلام کرد
6. حکومت های ایرانی که در این سه قرن کمک کردند تا زبان فارسی به عنوان زبان رسمی شناخته شود و در فضای ادبی سیاسی و علمی رشد یابد عبارتند از :دولت های طاهری، صفاری، سامانی ، آل بویه

1. قرن چهارم و نیمه ی اول قرن پنجم ،مهم ترین دورۀ تمدن اسلامی ایران بوده است
2. نظم و نثر فارسی در این دوره شکوفا شد
3. رسم ها و سنت های کهن ایرانی به دست دولت سامانی رواج یافت
4. بخارا عمده ترین مرکز فرهنگی در زمان سامانیان به شمار می آمد
5. امیران صاحب فضل سامانی شاعران فارسی گو را تشویق می کردند و مترجمان را به ترجمه ی کتاب های معتبری به نثر فارسی برمی انگیختند
6. سامانیان از ترکان آل افراسیاب شکست خورده و خراسان به دست سبکتکین و پسرش محمود غزنوی افتاد
7. سلسله ی غزنویان در سال 351 در غزنه تشکیل شد
8. غزنویان برای ماندگاری حکومت خود ناگزیر به رواج زبان پارسی شدند
9. شاعرانی که در اواخر عهد سامانی تربیت یافته بودند و در دربار غزنوی ( تا پایان سلطنت مسعود ) حضور داشتند عبارت اند از : عنصری، فرخی، منوچهری

در مجموع درباره قرن چهارم حجری می توان گفت:

1. دوران غلبه ی رواج، حفظ و ارائه ی آداب و رسوم ملّی
2. دوران پایه گذاری حماسه های ملّی فارسی و به اوج رسیدن زبان فارسی
3. دوران طلایی همراه با شکوفایی روح ایرانی
4. دوران حضور دانشمند بزرگی چون زکریای رازی و شاعر بی نظیری چون فردوسی

در مجموع درباره قرن چهارم و نیمه اول قرن پنجم حجری می توان گفت:

1. دوران ترقّی در همۀ زمینه های علمی ازجمله فلسفه طب و علوم دینی (ابوعلی سینا به همه ی علوم روزگارخود تبحر داشت وصاحب تالیف بود و به عربی و فارسی شعرمی سرود)
2. عصر اندیشۀ استقلال ملّی( هم زمان با اوج حاکمیت سامانیان )
3. دوران گردآوری تاریخ و روایات گذشتۀ ایرانی( توسط امرای سامانی )
4. دوران ورود اصطلاحات علمی،ادبی، دینی،سیاسی جدید از ترجمه ی متون عربی
5. دوران حضور سخنورانی چون : رودکی، فردوسی و عنصری

1. سادگی فکر و روانی کلام( شاعر فکروخیال خود را همان طور که به خاطرش می رسد بیان می کند )
2. توجه به واقعیت بیرونی ( مفاهیم ذهنی شاعران از قلمرو تعالیم کلی اخلاقی فراترنمی رفت )
3. آوردن ترکیب های تازه، استعاره های دلپذیر، تشبیهات و انواع توصیف
4. رایج ترین انواع شعرفارسی عبارت بودند از: حماسی، مدحی، غنایی
5. رواج داستان سرایی و قصه پردازی و آوردن حکایت ها و مثل ها در شعر

نکته

شعر پارسی به دست رودکی بنیان نهاده شد به این علت، او را پدرشعرفارسی نام نهادند

1. شعر حماسی: حماسۀ ملّی ایران با فردوسی به اوج رسید
2. شعر مدحی ( مدیحه سرایی ): از آغاز ادب پارسی به پیروی از شعر عربی معمول گشت و با شاعران بزرگ درباری و مدح پادشاهان و رجال دربار،جایگاه خود را پیدا کرد
3. شعر غنایی: با حضور دو شاعر مشهور، رودکی و شهید بلخی استحکام یافت
4. شعر حکمی و اندرزی: در این دوره به وجود آمد ولی در دوره ی سلجوقیان به پختگی رسید.

در عهد سامانی نثر مثل شعرپارسی رواج یافت و رونق گرفت وکتاب های گوناگون به زبان دری پدید آمد .

1. این دوره نثر ساده و روان است
2. به موضوع حماسی، ملّی و تاریخی توجه دارد
3. هنوز اصطلاحات علمی واشعار وامثال در نثر رایج نشده است.

1. شاهنامه ابو منصوری با نویسندگی عده ای از دانشوران خراسان با موضوع تاریخ گذشته ایران
2. ترجمه تفسیر طبری ( کتاب تفسیرطبری را محمدبن جریر طبری به عربی نوشته است) با نویسندگی جمعی از دانشمندان آن زمان که آن را به فارسی برگرداندند و موضوع آن تفسیر قرآن است
3. تاریخ بلعمی ترجمۀ تاریخ طبری و افزودن اطلاعات دیگری دربارۀ تاریخ ایران و حذف مطالبی از اصل تاریخ طبری( نام دیگر تاریخ طبری، ( تاریخ الرّسل و الملوک ) است و محمد بن جریر طبری آن را به عربی نگاشته است ) که ابوعلی بلعمی به دستور منصور بن نوح سامانی آن را به صورت تالیفی مستقل درآورد و موضوع آن تاریخ ایران است

1- وزن  2- عاطفه 3- خیال

وزن، آشکارترین ابزار موسیقایی شعر است.

راه های تشخیص موسیقی شعر

الف) روش سماعی: تمرین های شنیداری خود را بیشتر کنیم تا سواد شنیداری و هوش موسیقایی خود را پرورش دهیم

ب) روش تقطیع کردن شعر: شعر را به پاره هایی هماهنگ و مساوی بخش کنیم تا تساوی و توازن آوایی آن را به دست می آوریم

هر مصراع از پاره هایی درست شده است که به آن رکن می گویند.

برای نمونه مصراع « تواز هر در که باز ایی بدین خوبی و زیبایی » را اینگونه می خوانیم :

هر رکن از بخش های کوچک تری به نام هجا تشکیل می شود.

مقدار آوایی است که دهان با یک بار باز شدن آن را ادا می کند.

هجا از « واج » پدید می آید. شکل نوشتاری واج را « حرف »می نامند.

واج چیست؟ کوچک ترین واحد آوایی زبان است. کتاب: ک / -ِ /ت / ا / ب

در زبان فارسی 29 واج وجود دارد

الف) مصوّت (6 واج)

1- مصوّت کوتاه: ــَــ ، ــِــ ، ــُــ

2- مصوّت بلند: آ، ای ، او

ب) صامت (23 واج)

ء (=ع)، ب، پ، ت =(ط)، ج، چ، خ، د، ر، ز=(ذ، ظ، ض)، ژ، س=(ث ،ص)، ش، غ=(ق(، ف، ک، گ، ل، م، ن، و، ه=(ح)، ی.

الف) تعداد هجاهای آنها برابر باشد

ب) هجاهای کوتاه و بلند مقابل هم قرار بگیرند (کوتاه در مقابل کوتاه و بلند در مقابل بلند)

بخور تا توانی به بازوی خویش        که سعیت بود در ترازوی خویش    (سعدی)

به دو واژه ای که در واج یا واجهای پایانی و در وزن یکسان باشند می گوییم آرایه سجع دارند

1. سجع مطرف

اگر دو واژه در واجهای پایانی یکسان باشند سجع مطرف نام دارد.

     مثال: آرند با بیازارند در جمله ی : دوستی را که به یک سال فراچنگ آرند نشاید که به یک دم بیازارند

2. سجع متوازن

اگر دو وازه در وزن ( تعداد و نوع هجاها ) یکسان باشند سجع متوازن نام دارد

مثال: ضایع با باطل در جمله ی : ملک بی دین باطل است و دین بی ملک ضایع

مثال: مال از بهر آسایش عمر است نه عمر از بهر گرد کردن مال اولین واژه «عمر» در پایان جمله با مال سجع متوازن است

3. سجع متوازی

اگر دو واژه هم در واجهای پایانی و هم در وزن یکسان باشند سجع متوازی نام دارند

مثال: سال با مال در جمله ی : توانگری به هنر است نه به مال و بزرگی به هنر است نه به سال

سجع در شعر هم به کار می رود یعنی در پایان نیم مصرع های اول ، دوم و سوم به کار می رود

مثال: من مانده ام مهجور از او دیوانه و رنجور از او ./. گویی که نیشی دور از او در استخوانم می رود

« مهجور با رنجور » سجع متوازی  و « مهجور و رنجور » با « دور » سجع مطرف می باشد.

موازنه

اگر واژه های دو جمله یا دو مصرع همه مقابل هم سجع متوازن یا متوازی باشند آرایه موازنه ایجاد میشود

مثال: زگرز تو خورشید گریان شود ./. زتیغ تو بهرام بریان شود

آرایه موازنه دارد چون دو واژه (گرز با تیغ و خورشید با بهرام) سجع متوازن و واژه (بریان و گریان) سجع متوازی هستند

در بیت: گر عزم جفا داری سر در رهت اندازم ./. و راه وفا گیری جان در قدمت ریزم

وقتی واژه ها را مقابل هم قرا می دهیم شاید با توجه به اختیار شاعری دو واژه ی آخر هم وزن در بیایند یعنی تعداد هجاهاشون برابر باشه ولی بدون در نظر گرفتن و کاربرد اختیار شاعری متوازن یا متوازی نیستند.

پس در این بیت واژه (رهت با قدمت) و (اندازم با ریزم)  سجع مطرف هستند و این بیت موازنه ندارد .

همان موازنه است با این فرق که همه واژه ها مقابل هم در دو جمله یا در دو مصرع سجع متوازی هستند

مثال: ما برون را ننگریم قال را ./. ما درون را بنگریم و حال را (همه واژه ها مقابل هم سجع متوازی هستند)

تعریف سبک : سبک در اصطلاح ادب،شیوه خاص یک اثر یا آثار ادبی است.

تعریف سبک شعر : به مجموعه ویژگیهایی که شاعر ی ا نوی سنده در نحوه بیاناندیشه به کار میگیرد « سبک شعر » می گویند.

تعریف سبک شخصی : شیوه بیان هر نویسنده یا شاعر را « سبک شخصی » می گویند.

به تعداد شاعران و نوی سندگان سبک وجود دارد. اما شباهت های سبک شخصی باعث می شود که در یک دسته طبقه‌بندی شوند. طبقه بندی سبک براساس دیدگاه های گوناگون شکل گرفته است. و دراین کتاب به دو نظریه میپردازیم:

نظریه اول: نظریه ارسطو

نظریه دوم: نظریه استاد بهار

 فیلسوف بزرگ یونانی است که سبک را براساس معیارهای زیر طبقه بندی کرده است:

1. بر اساس نام شاعر یا نویسنده : مانند سبک حافظ ، سبک مولوی ، سبک بیهقی و سبک سهروردی
2. براساس زمان و دوره اثر : مانند سبک دوره صفوی ، سبک دوره انقلاب
3. براساس موضوع و نوع : مانند سبک عرفانی ، سبک حماسی
4. براساس محیط جغرافیایی: مانند سبک آذربایجانی ، سبک خراسانی
5. به تناسب مخاطب: مانند سبک عامیانه، سبک عالمانه
6. براساس هدف: مانند سبک تعلیمی، سبک فکاهی
7. براساس قلمرو دانشی:مانند علمی، فلسفی

براساس نظریه ارسطو اگر بخواهیم شاهنامه را دراین طبقه بندی جای دهیم باید بگوییم

براساس نام شاعر: سبک فردوسی / براساس زمان و دوره اثر: سبک غزنوی / براساس موضوع و نوع: سبک حماسی / براساس محیط جغرافیایی: سبک خراسانی / به تناسب مخاطب: سبک عامیانه-عالمانه / براساس هدف: سبک تعلیمی / براساس قلمرو دانشی: اسطوره و تاریخ

استاد محمد تقی بهارسبک شعر را از سبک نثر جدا کرده و برای شعر شش نوع سبک در نظر گرفته است:

1. سبک خراسانی یا ترکستانی (ازآغاز شعر فارسی تا قرن ششم)
2. سبک عراقی (از قرن هشتم تا قرن دهم)
3. سبک هندی (از قرن دهم تا سیزدهم)
4. دوره بازگشت (درتمام طول قرن سیزدهم)
5. دوره مشروطه
6. دوره معاصر

این تقیسم بندی برمبنای حوزه جغرافیایی و تاریخی شعرو بعضی از مکتب ها و سبک های فرعی را نیز به آن افزود. تقسیم بندی بهار از نثر:

1. دوره سامانی ( 300 تا 450 ه.ق)
2. دوره غزنو ی و سلجوقی اول ( 450 تا 550 ه.ق)
3. دوره سلجوقی دوم و خوارزمشاهیان،نثرفنی( 550 تا 616 ه.ق)
4. دوره سبک عراقی، نثر مصنوع ( 600 تا 1200)
5. دوره بازگشت ادبی( 1200 تا 1300 ه.ق)
6. دوره ساده نویسی ( 1300 ه.ق تا امروز)

نخستین آثار نظم فارسی بعد از اسلام ، ابتدا در سیستان و سپس در خراسان بزرگ)خراسان کنونی و افغانستان و تاجیکستان ، ماورالنهر و ترکستان( پدیدآمد. به سبک این آثار «سبک خراسانی» گفته اند و به علت آن که اوج آن در زمان سامانیان بوده است، آن را «سبک سامانی» هم نامیده اند. از سوی دیگر سبک خراسانی برحسب زمان ، به سه سبک فرعی سامانی ، غزنوی و سلجوقی تقسیم میشود که ویژگی های مشترکی دارند.  سبک دوره سلجوقی را باید سبک بینابین نام نهاد؛ زیرا ویژگی های سبک عراقی نیز در آن به چشم میخورد.از شعرای معروف سبک خراسانی میتوان به رودکی ، فردوسی، ناصرخسرو و ... اشاره کرد.

هر اثر شعری را در سه قلمرو، میتوان بررسی کرد: زبانی ، ادبی و فکری

الف) زبانی

1. سادگی زبان شعر
2. - کم بودن لغات عربی – به جز اصطلاحات دینی و علمی- و لغات بیگانه در مقایسه با دوره های بعد
3. -تفاوت تلفظ برخی از کلمات در مقایسه با زبان امروز مثلا ،یَک -هَزار/یِک -هِزار
4. - کهنه و مهجور بودن بخشی از لغات در مقایسه با دوره های بعد، گبر - جوشن-پروز
5. استفاده از دو حرف اضافه برای یک متمم

نمونه:

چو رستم سلیح نبردی بدید ./. برافشاند و باد از جگر برکشید

چنین گفت : کای جوشن کارزار ./. برآسودی از جنگ یک روزگار

کنون کار پیشآ مدت سخت باش ./.  به هر کار پیراهن بخت باش

چنین رزم گاهی که غران دو شیر ./. به جنگ اندرآی ند هر دو دلیر

1- - قالب عمده شعر این دوره، قصیده است؛ قالب های مسمط ،ترجیع بند، مثنوی و غزل دراین دوره شکل میگیرد

2- اعتدال در کاربرد آرایه های ادبی؛

3- سادگی ردیف و قافیه

4- تشبیه حسی در توصیف پدیده ها.

نمونه:

دلا تاکی همیجویی منی را ./. چه جویی دوست هرزه دشمنی را

دل من ارزنی عشق تو کوهی ./. چه سایی زیر کوهی ارزنی را؟

1 - روح شادی و نشاط و خوش باشی در شعر غلبه دارد؛

2 - شعر واقع گراست و توصیفات عمدتا طبیعی،ساده،محسوس و عینی است؛

3 - معشوق عمدتا زمینی است؛

4 - بیشتر روح حماسه بر ادبیات این دوره حاکم است؛

5 -اشعار پندآموز واندرز گونه این دوره ، ساده است و جنبه عملی و دستوری دارد ؛

6 -مضمون عمده اشعار این سبک،حماسه،مدح واندرز و ... است

7 - فکر و کلام ساده است؛ یعنی هنوز با پیچیدگی های عرفانی، حکمی و اندیشه های فلسفی درنیامیخته است.

نمونه:

هنگام بهار است و جهان چون بت فرخار ./. خیزای بت فرخار بیار آن گل بی خار

آن گل که مر او را بتوان خورد به خوشی ./. وز خوردن آن روی شود چون گل بربار

درسایه گل باید خوردن میچون گل ./. تا بلبل قوّالت برخوانَد اشعار

مرکز نشود دایره، وان قطره باران ./. صد دایره در دایره گردد به یکی بار

نثر این دوره در دو شاخه بررسی میکنیم؛ دوره سامانی، دوره غزنوی و سلجوقی

الف) دوره سامانی

برخی از ویژگی های نثر این دوره عبارت اند از

1. ایجاز و اختصار در لفظ و معنا
2. تکرار فعل یا اسم به حکم ضرورت معنی
3. کوتاهی جملات
4. لغات کم کاربرد فارسی در مقایسه با دوره های بعد
5. افزایش کاربرد نشانه های جمع فارسی بر جمع عربی

محتوای نثرها یاین دوره، بیشتر علمی است. گاهی نثرهای حماسی، تاریخی و دینی هم دیده می شود. از نمونه های موفق این گونه نثر، میتوان ترجمه تفسیر طبری، تاریخ بلعمی، التفهیم و شاهنامه منثور ابومنصوری را نام برد.

نمونه ای از تاریخ بلعمی

پس ولید کس فرستاد و حسین را بخواند.حسین دانست که او را از بهر چه خواند پنجاه مرد با سلاح با خویشتن ببرد و گفت: شما به در بایستید و سخن مرا گوش گوش دارید؛ اگر کار دیگر گونه بود خویشتن را به سرای اندر افکنید تا بکوشیم... پس حسین علی پیش وی اندر آمد. ولید او را بر کرد و نامه یزید بر وی خواند. حسین گفت: این نامه یزید به چهار تن آمده است، همه را بخوان تا یکجا بیعت کنیم. ولیدگفت: روا باشد. حسین برخاست، و مروان گفت: یا ولید، این را بکش و مهل که بیرون شود.حسین آن سخن مروان بشنید گفت: ای مروان تو مرا نتوانی کشتن و نه ولید. و بیرون آمد...

برخی از ویژگی های نثر این دوره عبارت اند از

1. اطناب (جمله های طولانی)
2. تمثیل و استشهاد بهایات، احادیث و اشعار
3. حذف افعال به قرینه
4. افزایش کاربرد لغات عربی

از آثار نثر این دوره: تاریخ بیهقی، قابوسنامه سفرنامه ناصر خسرو، سیاست نامه، کیمیای سعادت و کشف المحجوب « تاتوانی از نیکی کردن میاسا وخود را با نیکی و نیکوکاری به مردمان نمای و چون نمودی به خلاف نموده مباش. به زبان دیگر، مگو و به دل دیگر مدار تا گندم نمای جو فروش نباشی و اندر همه کاری داد از خویشتن بده که هر که داد از خویشتن بدهد.»

                                                                                                                     قابوس نامه

نظمی است که بر مبنای تعداد هجاها یعنی بر پایۀ چینش هماهنگ هجاهای کوتاه و بلند استوار است.

عروض: علمی که قواعد وزن شعر و طبقه بندی وزن ها را از جنبۀ نظری و علمی تعیین می کند.

واحد وزن شعر فارسی و در بسیاری از زبان های دیگر، مصراع است

خط عروضی: برای تعیین وزن شعر، می کوشیم شعر را همان طور که می خوانیم یا می شنویم، بنویسیم.

این خط، خطّ عروضی نامیده می شود.

در نوشتن شعر به خط عروضی،چند نکته را باید رعایت کرد

1. حذف همزه در آغاز هجا (درصورتی که باعث درست خواندن شعر بشود)

مثل: طاعت آن : طاعتان// پیش آر:پیشار // دل انگیز : دلَنگیز // در این جا : درین جا

طاعت آن نیست که بر خاک نهی پیشانی صدق پیش آر که اخلاص به پیشانی نیست (سعدی)

2. حروفی که تلفظ نمی شوند در خط عروضی حذف می شوند

مثل: چه : چِ // خویش : خیش

هر چه بر نفس خویش نَپسَندی نیز بر نفس دیگری مَپَسَند

3. در خط عروضی باید حرکات (مصوت کوتاه) گذاشته شود

مثل: " تو " : " تُ " // " دو " : " دُ " //

" واو " عطف یا ربط معمولا به صورت "ضمه( -ُ ) "تلفظ می شود: من و او = منُ او

مثل: اِی چَش مُ چِ را غِ اَه لِ بی نِش // مَق صو دِ وُ جو دِ آ فَ ری نشِ

4. حرف مشدّد (تشدید دار) را دوبار می نویسیم: مثل: نقّاش : نققاش // عزّت : عززت

پیر گفتا که چه عزّت زین به ./. که نی ام بر در تو ، بالین نه (جامی)

یعنی قطعه قطعه کردن شعر بعه ارکان عروضی و هجاها .

برای دستیابی به وزن یک بیت آن را به ارکان و سپس به هجاها تقسیم می کنیم .

در تقطیع به ارکان یک مصراع را به چند پاره ( رکن ) هماهنگ تقسیم می کنیم .

مرنجان دلم را که این مرغ وحشی ./. ز بامی که برخاست , مشکل نشیند (طبیب اصفهانی)

پس از مشخص شدن ارکان , هجاهای شعر را به دقت جدا و مرز هر هجا را با خط عمودی کوتاهی مشخص کنید .

مشخص کردن هجاهای شعر )کوتاه، بلند و کشیده( است.

مراحل انجام تقطیع عبارتند از

1. جداکردن هجاهای شعر)گذاشتن حرکت )مصوت های کوتاه) نوشتن هجاها بر اساس خط عروضی فراموش نشود(
2. قرار دادن خط عمودی بین هجا
3. نوشتن علامت هر هجا در زیر آن

1. مصوّت کوتاه (حرکات) و حروف، یک واج هستند .
2. مصوّت بلند دو برابر مصوّت کوتاه است، پس دو واج است
3. مصوّت بلند قبل از ن ساکن قرار بگیرد معادل یک مصوّت کوتاه است : جان: م // خون : -
4. مصوت بلند در اول هر هجا معادل سه واج است : آمَد : - + -
5. هر هجای کشیده به یک هجای بلند ویک هجای کوتاه تقسیم می شود (دست ــU) = (دس(-)/ت(u)
6. علامت هجای پایان مصراع همیشه بلند (ـ) است (چه کوتاه، چه بلند و چه کشیده باشد)

تقابل سجع های متوازن یا (ادغامی از متوازن و متوازی) در دو یا چند جمله که باعث هم آهنگی آنها می شود و افزایش دهندۀ موسیقی لفظی شعر است.

دل  به  امید  روی  او  همدم  جان  نمی شود

جان  به  هوای  کوی  او  خدمت  تن  نمی کند

کلمات مصراع اول با قرینه ی خود در مصراع دوم سجع (متوازن و متوازی) دارند بنابراین این بیت دارای آرایه موازنه است

باران  رحمت  بی  حسابش  همه  را  رسیده

خوان  نعمت  بی  دریغش  همه  جا  کشیده

جبریل  مقیم  آستانت

افلاک  حریم  بارگاهت

موازنه ای که همۀ سجع های آن متوازی باشند

ای  منوّر  به  تو  نجوم  جمال

وی  مقرّر  به  تو  رسوم  کمال

تمام کلمات مصراع اول با قرینه ی خود در مصراع دوم سجع متوازی دارند بنابراین بیت آرایه ی موازنه است

محدوده ی گسترش زبان وادب فارسی (ازقرن 3 تا میانه ی قرن 5) :

شرق و شمال شرقی ایران یعنی ماوراء النهر، خراسان و سیستان نواحی شرقی و غربی بیرون از ایران یعنی هندوستان و آسیای صغیر

عوامل مهم پیشرفت و گسترش زبان فارسی این دوره:

1. گرایش شاهان در جلب عالمان و ادیبان به دربار
2. لشکرکشی ها و فتوحات غزنویان
3. توسعۀ مدارس و مراکز تعلیم

پدیده و رویدادهایی که در این دوره( قرن 5 و 6) برای زبان فارسی رخ داده است

1. گسترش فارسی دری و آمیزش آن با کلمات و لغات نواحی مرکزی و غربی ایران
2. درآمیختن زبان فارسی با لغات زبان عربی
3. آمیختگی زبان فارسی با واژه ها، نام ها و لقب های غیر رایج در عصر غزنوی و سلجوقی

1. هر چه زمان می گذشت واژگان عربی بیشتری وارد زبان فارسی می شد

علت: در مدارس این دوره عمداً تحصیل علوم دینی و عربی میسر بود بنابراین شاعران ونویسندگان بیش از هرچیز به زبان و ادبیات عربی آشنا می شدند

2. در این دوره، زبان فارسی در نواحی شرقی و غربی بیرون از ایران(هندوستان و آسیای صغیر) گسترش یافت

علت: لشکر کشی های محمود غزنوی به هندوستان سبب شد تا زبان فارسی ،زبان سیاسی و نظامی و حتی زبان مقدس هندوان گردد.

1. شعر فارسی همچنان تحت تأثیر سبک دورۀ سامانی و غزنوی است. مثلا سخن شاعرانی چون ناصرخسرو یادآور سروده های شاعران قرن چهارم است
2. گروهی از شاعران این دوره ، در عین تقلید از شاعران پیشین، هریک ابتکارات و نوآوری هایی دارند که باعث تحول و دگرگونی در سبک سخن فارسی شد

1. علاقه مندی شاعران به سرودن غزل های لطیف و زیبا (مثل انوری و سنایی)
2. کارشاعران آذربایجان(خاقانی، نظامی و...) درشمال غرب ایران در ادب فارسی تازگی داشت و سبک شعر فارسی را از دیگر نواحی ایران متمایز ساختند
3. در حوزه ادبی فارس و نواحی مرکزی (عراق عجم) شاعران و نویسندگانی در اصفهان، همدان، ری و... ظهور کردند که در تجدید سبک بسیار تاثیرگذار بودند مثل جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی
4. سبک شعر دراین دوره متحول و عمدتاً با شیوه‌ی پیش ازآن، متمایز گردید و مقدمه‌ی ظهور"سبک عراقی"شد
5. شعر از نظر سبک گویندگی و موضوع تنوع یافت و در شاخه هایی چون : مدح، هجو، طنز، وعظ و حکمت، داستان سرایی، تغزل و حماسه به کار گرفته شد.
6. بعضی شاعران از ادبیات عرب تأثیر پذیرفتند
7. برخی شاعران از مدح شاهان پرهیز می کردند مانند ناصرخسرو و بعداز او، سنایی
8. بسیاری از شاعران مثل عطّار و مولوی به پیروی از سنایی به تصوّف و عرفان روی آوردند
9. حکمت و دانش و اندیشه های دینی بر شعر این دوره تأثیری عمیق بخشید و جزیی از مضامین شعری شد.
10. بدبینی شاعران نسبت به دنیا و بریدن از آن، شکایت از روزگار، بیان ناخرسندی از اوضاع زمانه‌ی خویش و طرح نابسامانی های اجتماعی از مضامین برجسته‌ی شعر این دوره است.

1. تحول روحی و معنوی سنایی موجب شد تا شعر فارسی دچار دگرگونی عمیق شود
2. به پیروی سنایی، شاعران بسیاری به عرفان روی آوردند و شاعران بزرگی چون عطار و مولوی ظهور کردند
3. شعر از دربار خارج شد و به خانقاه وارد شد. خانقاه پشتیبان و پناهگاه شعر فارسی گردید.
4. موضوعات شعری گسترش یافت
5. بر سادگی بیان، قدرت عواطف، عمق افکارو اندیشه ها در شعر فارسی افزوده شد.

سیر رشد نثر فارسی در دوره های مختلف

1. قرن چهارم و اوایل قرن پنجم: دوره ی ظهور نثر فارسی
2. نیمۀ قرن پنجم : دوره ی بلوغ نثر فارسی
3. قرن ششم و اوایل هفتم : در حال پختگی و کمال

ویژگی های نثر فارسی در سده های پنجم و ششم

1. تألیف کتاب در موضوعات گوناگون علمی رواج یافت
2.  نثر ساده به کمال رسید
3. نثر مصنوع رایج شد
4. نثر موزون یا آهنگین رواج یافت
5. نویسندگان به فارسی نویسی توجه کردند

عمده ترین دلایل توجه نویسندگان به فارسی نویسی عبارتند از

1. گسترش عرفان و تصوّف
2. شکل گیری دولت سلجوقی و بهره گیری از دبیران و نویسندگان تربیت یافته در خراسان و عراق (چنان که کمتر نامه و منشور و فرمانی به زبان عربی نگاشته می شد)

الف) نثر مسجع (موزون): آثار خواجه عبدالله انصاری/کشف الاسرار وعدّه الابرار ابوالفضل میبدی

ب) نثر مصنوع: کتاب کلیله و دمنه

نکاتی درباره ی نثر موزون (مسجع)

1. ویژگی اصلی نثر موزون به کارگیری سجع است
2. خواجه عبدالله انصاری نثر موزون (آهنگین) را به کمال رساند
3. آثار خواجه عبدالله سرآمد نثرهای موزون فارسی است
4. نثر موزون یا آهنگین (مسجع) با بهره گیری از جمله های کوتاه خود را به شعر نزدیک می کند
5. کتاب تفسیر (کشف الاسرار وعدّه الابرار) ابوالفضل میبدی نمونه ای از نثر موزون است که تحت تاثیر خواجه عبدالله نوشته شد.

نمونه ای از نثر موزون خواجه عبدالله انصاری

ای کریمی که بخشنده ی عطایی و ای حکیمی که پوشنده ی خطایی و ای صمدی که از ادراک خلق جدایی و

ای احدی که در ذات و صفات بی همتایی......

نمونه ای از نثر موزون در کتاب تفسیرکشف الاسرار وعدّه الابرار ابوالفضل مبیدی

فرمان بزرگوار از خدای نامدار می گوید... بندگان من، مرا پرستید و مرا خوانید و مرا دانید که آفریدگار

منم، کردگار نامدار، بنده نواز آمرزگار منم...

نکاتی درباره‌ی نثر فنی

1. نثر فنی: آوردن آرایه های ادبی فراوان، امثال و اشعار از عربی و فارسی و اصطلاحات علمی است
2. نثر فنی از اوایل قرن ششم آغاز و در اواخر قرن ششم و قرن هفتم به کمال رسید
3. دوره ی رواج نثر فنی در قرن ششم است
4. نخستین نمونه ی نثر مصنوع فارسی، کتاب کلیله و دمنه است از ابوالمعالی نصرالله منشی که در اواسط نیمه اول قرن ششم تالیف شد

الف) زبانی

1. از میان رفتن لغات مهجور (کم کاربرد) فارسی نسبت به سبک خراسانی
2. فراوانی ترکیبات نو
3. کاهش سادگی و روانی کلام و حرکت به سوی دشواری متون
4. ورود لغات زبان ترکی و مغولی به زبان فارسی

ب) ادبی

1- رواج و اوج گیری بیشتر قالب های شعری، به ویژه غزل و مثنوی

2- رواج داستان سرایی ومنظومه های داستانی

1. خوش آهنگ تر شدن اوزان شعری نسبت به سبک دوره ی اول
2. توّجه بیشتر به آرایه های ادبی
3. به کارگیری ردیف های فعلی و اسمی دشوار در شعر

پ) فکری

1- ورود اصطلاحات عرفانی

2- فراوانی وعظ و اندرزدر شعر

1. فاصله گرفتن غزل از عشق زمینی
2. رواج هجو در شعر
3. رواج حس دینی
4. رواج مفاخره، شکایت و انتقاد اجتماعی

1. استفاده از آرایه های ادبی در نثر (مانند: موازنه،سجع،مراعات نظیر،تشبیه و...)
2. حذف افعال به قرینه
3. کاربرد لغات مهجور عربی، ترکی و مغولی و اصطلاحات علمی و فنّی
4. رواج نثر داستانی ، تمثیلی و عرفانی
5. آوردن مترادف ها و توصیف های فراوان (اطناب)
6. کاربرد فراوان آیات، احادیث و اشعار در متن
7. استفاده از ترکیبات دشوار

1. قابوسنامه
2. تاریخ بیهقی
3. چهار مقالۀ نظامی عروضی
4. مقامات حمیدی
5. کلیله و دمنه نصرالله منشی

نمونه ای از کتاب چهار مقالۀ نظامی عروضی :

چنین آورده اند که نصربن احمد که واسطه‌ی عقد آل سامان بود و اوج دولت آن خاندان، ایام مُلک

او بود و اسباب تمنع و علل تَرَفع در غایت ساختگی بود....

سخنی است خیال انگیز، موزون و سرشار از عاطفه و احساس

به شعر زیبایی می بخشد و آن را اثرگذار می سازد. وزن برای شعر لازم است. بدون وزن از میزان زیبایی و تاثیرگذاری شعر کاسته می شود.

خورشیدم و شهاب قبولم نمی کند ./. سیمرغم و عقاب قبولم نمی کند (محمدعلی بهمنی)

واژه های که غالبا در پایان مصراع ها آورده می شود و حرف یا حروف آخر آنها مشترک است (شهاب- عقاب)

قافیه به زیبایی شعر می افزاید و گوش را نوازش می دهد.

حروف قافیه

حرف یا حروف مشترکی که در آخر واژه های قافیه می آید. (حروف قافیه: اب)

کلمه یا کلماتی که بعد از واژۀ قافیه،عیناً (از نظر لفظ و معنی) تکرار می شود. (ردیف: قبولم نمی کند)

قاعدۀ 1

مصوّت (ا) به تنهایی اساس قافیه است: رعنا – ما – خدا – نوا

مثال: صبا به لطف بگو آن غزال رعنا را ./. که سر به کوه و بیابان تو داده ای ما را

مصوّت (و) به تنهایی اساس قافیه است : بو-گیسو – او – رو - خو

مثال: یار بد، مار است هین بگریز از او ./. تا نریزد برتو زهر آن زشت خو

قاعدۀ 2

مصوّت + یک یا دو صامت پس از خود قافیه را می سازد :

مصوت کوتاه +یک صامت : بَر، سَر /پدَر،سَر/آمَد،بَد

مصوت کوتاه +دو صامت : بسَت، دَست/ هَشت، گَشت/بخَت،سَخت

مصوت بلند +یک صامت : شاهین، کمین /دین،چنین/دیر،شیر

مصوت بلند + دو صامت : داشت، نگاشت/باخت،ساخت/ دوست،پوست

کی شعر تر انگیزد خاطر که حزین باشد ./. یک نکته ازاین معنی گفتیم و همین باشد

«ین» (مصوت+صامت) حروف قافیه و «حزین» و «همین» واژه های قافیه هستند. این الگویی قافیه در شعر فارسی رایج است.

کسی دانه نیک مردی نکائت ./. کزو خرمن کام دل برنداشت (سعدی)

«اشت» (مصوت+صامت+صامت) حروف قافیه و «نکاشت» و «برنداشت» واژه های قافیه

نکونام و صاحب دل و حق پرست ./.  خط عارضش خوش تر از خط دست (سعدی)

«حق پرست» و «دست» واژه های قافیه و «ست» (مصوت+صامت+صامت) حروف قافیه

ممکن است به آخر واژه های قافیه یک یا چند حرف الحاق شود. حرف یا حروف الحاقی نیز جزو حروف

مشترک قافیه اند و رعایت آنها لازم است

ای پادشه خوبان داد از غم تنهایی ./. دل بی تو به جان آمد وقت است که بازآیی

«ا+یی» حروف قافیه و «ا» حرف اصلی (طبق قاعده 1) و «یی» حروف الحاقی

1. شناسه فعل (رفتیم)
2. مخفف زمان مضارع «بودن» (ـَـ‌م، ی، یم، ید، -َند) (خوبیم)
3. ضمیر متصل (کتابم)
4. پسوند (دیوارها)
5. «ی» در آخر بعضی واژه های مختوم به «ا» و «و». (خدای، جای، مو، بوی)

1. مشخص کردن ردیف
2. مشخص کردن واژه های قافیه
3. مشخص کردن حروف الحاقی
4. مشخص کردن حروف اصلی

گاهی شاعر برای غنی تر کردن موسیقی شعر،در درون مصراع قافیه ای به کار می برد که به آن قافیه ی درونی می گویند.

(قافیه ی درونی معمولا در وسط مصراع اول، پایان مصراع اول و وسط مصراع دوم می آید)

مثال

در رفتن جان از بدن گویند هرنوعی سخن ./. من خود به چشم خویشتن دیدم که جانم می رود (سعدی)

مُرده بُدم زنده شدم گریه بُدم خنده شدم ./. دولت عشق آمد ومن دولت پاینده شدم (مولانا)

دیده ی سیر است مرا،جان دلیر است مرا ./. زَهره ی شیر است مرا،زُهره ی تابنده شدم (مولانا)

شعری که دارای دو قافیۀ پایانی است به آن ذوقافیتین می گویند. در این حالت، (قافیۀ اصلی، در واژه های آخر مصراع ها است)

مثال

طُرفه می دارند یاران صبر ومن بر داغ و درد ./. داغ و دردی کز تو باشد خوشتر است از باغ و وَرد

قافیه در شعر نو، محدودیت های شعر کهن را ندارد و شاعر خود را اسیر قافیه نمی سازد، بلکه معمولاً در هر بخش سروده، دو یا چند مصرع قافیه دار به کار گرفته می شود.

مثال

از تهی سرشار

جویبار لحظه ها جاری ست

چون سبوی تشته کاندر خواب بیند آب وانر آب بیند سنگ

دوستان ودشمنان را می شناسم من

زندگی را دوست دارم

مر را دشمن

وای اما با که باید گفت این؟ من دوستی دارم

که به دشمن باید از او التجا بردن

جویبار لحظه ها جاری....... (مهدی اخوان ثالث)

می گویند «جناس» به دو کلمه ی هم جنس و همسان این دو کلمه گاهی به جز معنا هیچ تفاوتی باهم ندارند و گاهی علاوه بر معنا ، در یک واج (مصوت یا صامت) ناهمسان هستند.

ارزش جناس به موسیقی و آهنگی است که در کلام خلق می کند.

جناس هم در شعر و هم در نثر به کار می رود.

انواع جناس

1. همسان

جناس همسان (تام)

یکسانی دو واژه در تلفظ ، با معنی متفاوت است. ارزش موسیقایی جناس تام در سخن بسیار و بیشتر از انواع دیگر جناس است.

مثال

 عشق شوری در نهاد ما نهاد ./. جان ما در بوته ی سودا نهاد

* در مصراع اول نهاد اولی به معنای وجود و سرشت است اما نهاد دوم فعل و به معنای قرار دادن است.

مثال

برادر که در بند خویش است نه برادر ، نه خویش است.

*خویش اولی به معنای خود، و خویش دومی به معنای قوم و خویش است.

جناس ناهمسان (ناقص)

سه نوع جناس ناهمسان داریم :

1. جناس اختلافی
2. جناس افزایشی
3. جناس حرکتی

جناس اختلافی

ناهمسانی واژه ها در یک واج اول ، وسط یا آخر (به جز مصوت کوتاه)

مثال 1 : تنگ است خانه ما را تنگ است ای برادر ./. بر جای ما بیگانه ننگ است ای برادر

تنگ و ننگ : تفاوت در حرف اول

مثال 2 : دل من هست از این بازار ، بیزار ./. قسم خواهی به دادار و به دیدار

بازار و بیزار : تفاوت در حرف وسط

دادار و دیدار: تفاوت در حرف وسط

مثال 3 : بوی جوی مولیان آید همی ./. یاد یار مهربان آید همی

یاد و یار : تفاوت در حرف آخر

جناس افزایشی

ناهمسانی واژه ها در تعداد واج (به عبارت دیگر دو کلمه ی جناس علاوه بر اختلاف در معنا ، در تعداد حروف نیز متفاوت اند به طوری که یکی از کلمات جناس حرفی در اول، وسط یا آخر نسبت به کلمه های دیگر اضافه دارد.(

مثال 1 : وقت است تا برگ سفر بر باره بندیم ./. دل بر عبور از سدّ خار و خاره بندیم.

خار(به معنای خار و خاشاک) و خاره (به معنای سنگ خارا)

مثال 2 : گر مر او را این نظر بودی مدام ./. چون ندیدی زیر مشتی خاک، دام

مدام و دام : جناس افزایشی

مثال 1 : زد به دلم در آتشی ، عشق بتی که نام او ./. زُهره و آفتاب را زَهره به آب می کند.

زُهره و زَهره : جناس حرکتی

مثال 2 : ای مِهر تو در دل ها، وی مُهر تو بر لب ها ./. وی شور تو در سرها، وی سرّ تو در جان ها

مِهر و مُهر : جناس حرکتی

مثال: سَران و گِران جناس اختلافی نمی شود.

» اشتقاق» هم ریشه بودن واژه ها در حروف اصلی (ریشه) را گویند. این هم ریشگی و تکرار واج ها بر موسیقی سخن می افزاید.

مثال 1 : ز مشرق سر کوی، آفتاب طلعت تو ./. اگر طلوع کند طالعم همایون است.

طلعت و طلوع و طالع

مثال 2 : علم عالم چو بر عالمیان معلوم گردد، عالم را منور سازد.

مثال 1 : علم و عالم : اشتقاق و جناس افزایشی

مثال 2 : جهل و مجهول : اشتقاق