درسنامه کامل دین و زندگی (3) فصل 5 قدرت پرواز

در درس های پیشین دانستیم که تنها خالق، مالک، رب و مدبر جهان خداست و هیچ یک از مخلوقات در اداره جهان با او شریک نیستند. همه موجودات، تحت اراده و تدبیر خداوند قرار دارند و به اذن او عمل می کنند. در درس گذشته یعنی فقط برای تو به موضوع اخلاص در بندگی و شروط عمل پرداخته شد و راه های تقویت اخلاص و میوه های درخت اخلاص تبیین شدند.

اخلاص در بندگی

بدین معناست که شخص عملش را فقط برای رضای خداوند و همانگونه که او دستور داده است، انجام دهد.

شروط عمل

• حس فاعلی (روح عمل): برخورداری از نیت الهی
• حسن فعلی (کالبد عمل): انجام کار مطابق با شکلی که خدا فرمان داده است.

راه های تقویت اخلاص

• افزایش معرفت و شناخت نسبت به خداوند
• راز و نیاز با خداوند و کمک خواستن از او
• دوری از گناه و تلاش برای انجام واجبات

میوه های درخت اخلاص

• دستیابی به درجاتی از حکمت
• نفوذ ناپذیری در برابر وسوسه های شیطان
• دریافت پاداش های وصف نشدنی

در این درس به بررسی و پاسخ این سوال خواهیم پرداخت:

_ با توجه به اینکه همه رخدادهای جهان، تحت قوانین و تدبیر خداوند است، نقش اختیار انسان در این نظام جهانی چیست؟ آیا این قوانین مانع اختیار انسان است یا بستری مناسب برای شکوفایی آن؟

_ در این نظام که با علم و اراده الهی اداره می شود، جایگاه اراده انسان کجاست؟ آیا اراده الهی مانع اراده انسان است؟

هدف کلی درس

تبیین موضوع اختیار انسان و نسبت آن با نظام حاکم بر هستی

مفاهیم اصلی درس

اختیار – نشانه های اختیار – قدر – قضا – عرضی – طولی – اراده خدا – اراده انسان – علم خدا – علم انسان

امور اختیاری

حرکات پای فرد به هنگام قدم  زدن

حرکت دستی که خود شخص برای غذا خوردن بالا و پایین می آورد.

_ انسان توانایی در گزینش و اختیار آن ها را دارد محدود هستند و مبنای تصمیم گیری های ما و تعیین کننده سرنوشت ماست.

امور غیر اختیاری (طبیعی)

حرکات قلب یک فرد برای گردش خون

دستگاه گوارش

حرکات دستی که بر اثر بیماری لرزش دارد

قانون جاذبه زمین، توالی فصل ها

_ انسان توانایی در گزینش و اختیار آن ها را ندارد.

معنای اختیار

توانایی بر انجام یک کار و یا ترک آن است. اختیار، یک حقیقت وجدانی است.

معنای حقایق وجدانی

حقایق وجدانی اموری هستند که به قدری آشکار و بدیهی می باشند که هر کس بدون نیاز به هیچ دلیل و واسطه ای در درون خود به آنها علم دارد. هر انسانی آن را در خود مییابد و میبیند که شبانه روز در حال تصمیم گرفتن برای انجام یک کار یا ترک آن است حتی کسی که اختیار را در سخن یا بحث انکار میکند در عمل از آن بهره می برد و آن را اثبات می کند.

مولوی این حقیقت را در قالب یک مثال این گونه یادآوری می کند:

آن یکی می رفت بالا درخت                                        می فشاند آن میوه را دزدانه سخت

صاحب باغ آمد و گفت ای دَنی                                   از خدا شرمت، بگو چه می کنی؟

گفت: از باغ خدا بنده خدا                                         می خورد خرما که حق کردش عطا

پس ببستش سخت آن دَم بر درخت                           می زدش بر پشت و پهلو چوب سخت

گفت: آخر از خدا شرمی بدار                                      می کُشی این بی گنه را زار زار

گفت: کز چوبِ خدا شرمی بدار                                    می زند بر پشت دیگر بنده اش

چوبِ حق و پشت و پهلو، آنِ او                                   من غلام و آلت فرمان او

گفت: توبه کردم از جبر ای عیار                                    اختیار است، اختیار است، اختیار

مفهوم شعر

انکار عقیده جبر گری و وجود اختیار در انسان به عنوان یک حقیقت وجدانی که هر کس آن را در خود می باد و در عمل از آن بهره می برد.

تفکر و تصمیم

هر کدام از ما همواره تصمیم هایی می گیریم و برای این تصمیم ها ابتدا اندیشه می کنیم و جوانب آن را می سنجیم و سپس دست به عمل می زنیم. گاهی نیز دچار تردید می شویم که از میان چندین راه و چندین کار، کدامی یک را انتخاب کنیم. دست آخر، پس از بررسی های لازم، یکی را برگزیده و عمل می کنیم.

ای شعر مولودی تأییدگر «تفکر و تصمیم» به عنوان شاهد و نشانه اختیار است:

این که فردا این کنم یا آن کنم                                   خود دلیل اختیار است ای صنم

احساس رضایت و پشیمانی

هرگاه در کاری موفق شویم، احساس رضایت و خرسندی وجودمان را فرا می گیرد. این احساس رضایت نشانه آن است که آن کار را از خود و نتیجه اراده و تصمیم عاقلانه خود می دانیم. گاه نیز در کاری مرتکب اشتباه می شویم و به خود یا دیگری زیان می رسانیم. در این هنگام احساس پشیمانی می کنیم و با خود می گوییم ای کاش آن کار را انجام نمی دادم. این احساس پشیمانی نشانگر آن است که من توان ترک آن کار را داشته ام.

این شعر مولوی تاییدگر «احساس رضایت و پشیمانی» به عنوان شاهد و نشانه اختیار است:

گر نبودی اختیار این شرم چیست                               این دریغ و خجلت و آزرم چیست؟

وان پشیمانی که خوردی زان بدی                              ز اختیار خویش گشتی مهتدی

مسئولیت پذیری

هر کدام از ما خودمان را مسئول کارهای خود می دانیم. به همین جهت آثار و عواقب عمل خود را می پذیریم و اگر به کسی زیان رسانده ایم، آن را جبران می کنیم. عهدها و پیمان ها نیز بر همین اساس استوارند. بنابراین اگر کسی پیمان شکنی کند و مسئولیتش را انجام ندهد خود را مستحق مجازات می داند.

این شعر مولوی تاکیدگر «مسئولیت پذیری» به عنوان شاهد و نشانه اختیار است:

هیچ گویی سنگ را فردا بیا                                        ور نیایی من دهم بَد را سزا؟

هیچ عاقل مر کلوخی را زند؟                                     هیچ با سنگی عتابی کس کند؟

آیه مرتبط

«اِنّا هَدَیناهُ السَّبیلَ اِمّا شاکرًا وَ اِمّا کَفورًا»

ما راه را به او نشان دادیم یا سپاسگزار خواهد بود یا ناسپاس «انسان/2»

نکات آیه:

• مفهوم «یا شکرگزار (توحید عملی) خواهد بود یا ناسپاس (شرک عملی)» به انتخاب میان دو راه اشاره دارد، پس این آیه بیانگر اختیار است.
• خداوند راه درست را به انسان نشان داده است و این دیگر دست خود انسان است که آن راه را برود یا نرود. (کشف راه درست زندگی)
• پیام ضمنی «الف» این آیه نشان دهنده هدایت ویژه انسان است.
• پیام ضمنی «ب» این آیه نشان دهنده هدایت الهی توسط پیامبران است. یعنی به هدایت تشریعی اشاره دارد.
• این آیه بیانگر یکی از عوامل رشد در انسان یعنی قدرت اختیار و انتخاب اوست. (درس 2 دهم)

خداوند، قدرت اختیار و اراده را به ما عطا کرده و از ما خواسته است با استفاده از آن، برای زندگی خود برنامه ریزی کنیم و در مسیر رشد و کمال تا آنجا پیش برویم که جز خداوند کسی به عظمت آن آگاه نیست. ممکن است در اینجا این سوال به ذهن برسد که ما در جهانی زندگی می کنیم که خداوند امور آن را تدبیر می کند و قوانین مشخصی را بر آن حاکم کرده و جهان هستی مطابق با آن قوانین عمل می کند و به پیش می رود، به عبارت دیگر، ما در جهانی زندگی می کنیم که قدر و قضای الهی بر آن حاکم است. (قانونمند است)

_ پس در این صورت، آیا قدر و قضای الهی مانع اختیار ما نیست؟

قدر الهی

• «قَدر» و «قَدَر» به معنای «اندازه» تقدیر به معنای «اندازه گرفتن»
• تعیین « حدود، اندازه، ویژگی، موقتی مکانی و زمانی، کیفیت و کمیت و روابط موجودات» توسط خداوند، نقشه جهان با همه ریزه کاری ها و قانونمندی هایش از آن خدا و علم خداست.
• در نقشه جهان نقش و اشتباهی نیست.
• آب دارای «ویژگی هایی» است که سبب رفع تشنگی می شود.
• شرایط دیوار مانند کج بودن یا محکم بودن، تقدیر است.
• تعیین، طول، عرض و ... یک موجود تقدیر الهی است.
• این که ماه در کدام مدار دور زمین می چرخد، الکترون های هر عنصر چه تعدادی هستند، تقدیر الهی است.
• خداوند با «حکمت» خود اندازه، ویژگی و نقشه پدیده ها را معین می کند.

قضای الهی

• قضا به معنای «به انجام رساندن»، «پایان دادن»، «حکم کردن»، «حتمیت بخشیدن» است.
• «ایجاد شدن» موجودات جهان با حکم و فرمان و اراده الهی «اجرا و پیاده کردن» نقشه جهان، «اجرا و پیاده کردن» قانونمندی ها به اراده خداست.
• «در اجرا و پیاده کردن» نقشه جهان نیز نقص و اشتباهی نیست.
• «آفرینش» آب، به «قضا» اشاره دارد.
• فرو ریختن دیوار کج، قضای الهی است.
• خلق موجودات، قضای الهی است.
• آفرینش ماه و زمین و الکترون، قضای الهی است.
• خداوند با «اراده» خود، آنها را محقق می سازد.

اگر به «قضا و قدر الهی» معتقد نبودیم، نمی توانستیم با اطمینان خاطر کار و فعالیت انجام دهیم و از اختیار خود بهره بگیریم.

اگر به «قضا و قدر الهی» معتقد نبودیم، هیچ نظمی را در پدیده ها نمی دیدیم و هیچ زمنیه ای برای کار اختیاری پدید نمی آمد.

معنای تقدیر این نیست که وقتی به حادثه ای تعلق گرفت، هر قانونی را لغو و هر نظمی را بر هم می زند، در حالی که دیدیم معنای قدر و فضای الهی این است که هر چیزی مهندسی و قاعده خاص خود را دارد که این قواعد، توسط انسان قابل یافتن و بهره گیری است.

بدون پذیرش قدر و قضای الهی هیچ نظمی برقرار نمی شود او هیچ زمنیه ای برای کار اختیاری پدید نمی آید.

داستانی از امام علی (ع) و یارانش

روزی امیرمومنان علی (ع) با جمعی از یاران خود در سایه دیواری نشسته بود. آن حضرت متوجه کجی و سستی دیوار شد و برای اینکه مبادا دیوار روی او و یاران خراب شود از آنجا برخاست و زیر سایه دیواری دیگر نشست. یکی از یاران به آن حضرت گفت: «یا امیرالمومنین آیا از قضای الهی می گریزی؟» امام علی (ع) فرمود: «از قضای الهی به قدر الهی پناه می برم.»

ساده ترین و آشکارترین تقدیرهای الهی، تعیین طول، عرض، حجم، مکان و زمان یک موجود است. تقدیر الهی شامل «همه ویژگی ها، کیفیت ها و کلیه روابط میان موجودات» نیز می شود. خداوند اینگونه تقدیر کرده که انسان کارهایش را «با اختیار انجام دهد» و کسی نمی تواند از اختیار که ویژگی ذاتی اوست، فرار کند؛ حتی اگر بخواهد آن را انکار کند و از آن فرار کند، باز هم اینکار اختیاری بوده، چون همین کار را با خواست و اراده خود انجام داده است.

علل عرضی

• چند عامل به صورت «مجموعه» و با «همکاری» یکدیگر پدیده ای را به وجود می آورند.
• چند عامل با «مشارکت» یکدیگر پدیده ای را به وجود می آورند.
• هر عامل در این نوع از علل، به صورت «مستقیم» نقش متفاوتی را ایفا می کند.

علل طولی

• یک عامل بر روی عامل دیگر، اثر می گذارد و آن عامل بر عامل بعدی و ... تا به معلول برسد.
• کار پیدایش معلول را به «هر کدام» از عوامل می توان نسبت داد.
• هر عامل رابطه اش را معلول به صورت «غیر مستقیم» است.

در فعل اختیاری یعنی در هر کاری که با اراده خود انجام می دهیم تا زمانی که انسان به انجام فعلی اراده نکند، آن فعل انجام نمی پذیرد.

وجود ما اراده ما و عمل ما، همگی وابسته به «اراده خداوند» است. اراده انسان در طول اراده خداوند است و با آن منافات ندارد.

نکات

• امام علی (ع) قضا و قدر را جبری و حتمی نمی دانند.
• امام علی (ع) قضا و قدر را مخالف با اختیاری بودن رفتارهای انسان نمی دانند.
• امام علی (ع) معتقدند اگر قضا و قدر جبری و حتمی باشد، در این صورت مفهوم پاداش و مجازات بیهوده و باطل خواهد بود.
• ما انسان ها در دایره قضا و قدر الهی، مختار هستیم. یعنی در چارچوب قوانین الهی، اختیار داریم.

علم الهی

شامل: فرآیند انجام حوادث + پایان و نتیجه امور

علم الهی، بر اساس علم به تمام عوامل و جزئیات است.

علم بشری

شامل: پایان + نتیجه امور

علم بشری: بر اساس یک پیش بینی صرف درباره نتیجه است.

اختیار 

توانایی بر انجام یک کار و یا ترک آن است. یک حقیقت وجدانی است.

انواع عمل 

اختیاری/ غیر اختیاری

نشانه ها و شواهد اختیار

تفکر و تصمیم/ احساس رضایت یا پشیمانی/ مسئولیت پذیری

قانونمندی جهان

زمینه ساز شکوفایی اختیار است.

قدر و قضای الهی

«قَدر» و «قَدَر» به معنای «اندازه» و «تقدیر» به معنای «اندازه گرفتن» است و «قضا» به معنای «حتمیّت بخشیدن»، «حکم کردن»، «پایان دادن» و «به انجام رساندن» است.

قدر

ناشی از علم و حکمت خداست و قضا ناشی از اراده خداست.

اختیار

انسان یک تقدیر الهی است. علت هایی که در پیدایش یک پدیده دخالت دارند: علل عرضی/ علل طولی

اراده انسان

در طول اراده خدا و موخر از آن است و با آن منافات ندارد.

علم الهی

بر اساس علم به تمام عوامل و جزئیات است.

علم بشری

بر اساس یک پیش بینی صرف درباره نتیجه است.