درسنامه کامل منطق فصل 8 قیاس اقترانی

 یکی از انواع قیاس اقترانی، قیاس اقترانی حملی است که از دو قضیه حملی تشکیل می شود.

 استدلال های زیر را بررسی کنید و بگویید چرا این استدلال ها دارای نتیجه نیستند.

 هر انسانی حیوان است                             هر گیاهی نیازمند به آب است.

 بعضی سنگها سفید نیستند                        هر حیوانی جاندار است.

نمی توان از دو قضیه ای که ارتباطی با یکدیگر ندارند، نتیجه ای به دست آورد.

برای آنکه رابطه ای میان دو قضیه برخوردار باشد، باید جزء مشترکی میان آنها وجود داشته باشد.

لازم است موضوع یا محمول یکی قرین ، موضوع یا محمول دیگری باشد.به همین دلیل به این نوع از قیاس « قیاس اقترانی » می گویند.

در قیاس اقترانی، اجزای نتیجه در میان مقدمات پخش شده اند.مانند:

 بعضی از حیوانات پرنده هستند.

 همه پرندگان دارای بال هستند.

بعضی از حیوانات دارای بال هستند

 با بررسی قضایا می توان مشاهده کرد که در ارتباط میان دو قضیه در یک استدلال، چهارحالت که در اصطلاح آنها را چهار شکل قیاس اقترانی می نامند، قابل تصورند.

به جزء مشترک میان دو قضیه « حد وسط »می گویند.پس از حذف کردن حدوسط،موضوع نتیجه از مقدمه اول و محمول آن از مقدمه دوم به دست می آید.

به مثالهای زیر توجه کنید:

شرط اول برای نتیجه گیری صحیح از دو قضیه حملی، تکرار حد وسط )به هورت لفظی و معنایی( است تا دو قضیه با یکدیگر ارتباط پیدا کنند.

در صورتی که از قیاسی که حد وسط در آن تکرار نشده است، نتیجه گیری شود، فرد دچار مغالطه « عدم تکرار حد وسط»می شود.

 در مثال 1 «اشتراک لفظ»در کلمه شیرین باعث عدم تکرار حد وسط شده است.

 در مثال 2 (محمول قضیه اول ، «دارای موش» است؛ اما موضوع قضیه دوم « موش « است بنابراین حد وسط عیناً تکرار نشده است.

 در مثال 3 محمول قضیه اول « از آب » است و موضوع قضیه دوم « آب »است بدین جهت در اینجا نیز حد وسط به صورت یکسان تکرارنشده است.

 توضیح ساده : حد وسط باید دو شرط داشته باشد :

 حدوسط به یک معنا باشند. اگر حد وسط دارای بیش از یک معنا بود، مغالطه اشتراک لفظ صورت گرفته و حد وسط نداریم

حدوسط عین هم باشد(معمولا نشانه های آن وجود حرف اضافه « از» و« دارای » است)

 علت عدم تکرار حد وسط در استدلال های زیر را بیان کنید :

 الف) شاخه ها برگ دارند. دفترچه یادداشت برگ دارد؛ پس: شاخه ها دفترچه یادداشت هستند.

 بین معنی برگ در دو مقدمه تفاوت وجود دارد . در جمله اول برگ درخت و در جمله دوم برگه کاغذ منظور بوده است.

ب)سعدی انسان است .انسان پنج حرف دارد؛ پس سعدی پنج حرف دارد. در مقدمه اول منظور از انسان ، مصداق خارجی انسان است اما در مقدمه دوم منظور لفظ انسان است

 حد وسط تنها نقش ارتباطی میان دو مقدمه استدلال دارد و در نتیجه استدلال حذف می شود

 موضوع نتیجه از مقدمه اول و محمول آن از مقدمه دوم به دست می آید.

کیفیت نتیجه در قیاس اقترانی از این کانون کلی پیروی می کند که اگر یکی از مقدمات استدلال سالبه باشد، نتیجه نیز سالبه خواهد بود.

بنابراین با مشاهده مقدمات قیاس می توانیم تشخیص دهیم که نتیجه سالبه است یا موجبه.

اگر نتیجه قیاس از این قانون پیروی نکرده باشد، آن قیاس نامعتبر است.

بطور ساده :

 گام اول :

حذف حدوسط در نتیجه (حدوسط همان کلمه تکراری که روی آن خط می کشیم با توجه به قاعده خانه (

 گام دوم :

از مقدمه اول موضوع ( کلمه ای که بایی مانده است بعد از خط زدن کلمه کناری آن در جمله اول ) و از مقدمه دوم محمول ( کلمه ای که بایی مانده است بعد از خط زدن کلمه کناری آن از جمله دوم ) را در نتیجه قرار می دهیم .

 گام سوم :

اگر در جمله فعل منفی مانند (نیست ) باشد آن را انتخاب می کنیم .

 درقضیه سالبه،همه مصادیق محمول(+)ودرقضایای موجبه،برخی از مصادیق محمول (-)مورد نظر است.

 سور کلی شام همه مصادیق موضوع (+)و سور جزئی شام برخی از مصادیق موضوع(-) است.

 در قضایای شخصیه نیز همه مصادیق موضوع (+)مورد نظر هستند.

 این دو نکته ساده اساس تعیین اعتبار یک قیاس اند. لذا برای آنکه در بررسی اعتبار قیاس، این دو نکته را به خاطر داشته باشیم، با گذاشتن علامت مثبت + برای همه مصادیق و علامت منفی - برای برخی از مصادیق، دامنه مصادیق موضوع و محمول قضایای محصوره را به صورت زیر مشخص می کنیم .

 دامنه مصادیق موضوع و محمول قضایای زیر را با رنگ قرمز و سبز مشخص کنید:

 هیچ نشخوارکننده ای  گوشت خوار نیست. ارگ بم در اثر زمین لرزه آسیب دیده است.

 بعضی گیاهان سمی اند. بعضی شترها دوکوهانه نیستند.

 هر گیاهی نیازمند شرایط خاصی است . سد لتیان بزرگ نیست

 برای آنکه قیاسی معتبر باشد، باید سه شرط زیر درباره آن صادق باشد :

 _1 هر دو مقدمه سالبه نباشند.

 هرگاه دیدیم هر دو فعل جمله ما منفی ( نیست ) باشد فاید این شرط است مانند این قیاس هیچ الف ب نیست بعضی الف ج نیست .پس بعضی ب ج نیست.

_2حد وسط در هر دو مقدمه علامت منفی نداشته باشد  

در شکل دوم ،اگر ببینیم همزمان کنار هردوکلمه مشترک(حدوسط)هر دو فعل ما مثبت (است )باشد فاقد این شرط است مانند این قیاس هر ج ب است بعضی الف ب است .پس بعضی ج الف است.

 در شکل سوم ،اگر همزمان کنار هردوکلمه مشترک(حدوسط) هر دو سور ما جزئیه ( بعضی یا برخی ) باشد باز فاید این شرط است مانند

 بعضی ب الف است           بعضی ب ج است .

_3هرکدام از موضوع یا محمول که در نتیجه علامت مثبت داشتند، در مقدمات نیز علامت مثبت داشته باشند . در صورتی که قیاسی یکی از شرط های فوق را نداشته باشد، نامعتبر خواهد بود و در صورتی که هر سه شرط را برآورده کند، آن را معتبر می نامند.

 هر گاه هر دو فعل جمله (نیست)یا هر دو سور جمله ( بعضی یا برخی ) باشد، در اینجا قیاس نامتعبر است اما موارد دیگری هم وجود دارد و بهتر است طبق شرایط معتبر بودن قیاس عمل کنیم.