درس اول

شکرِ نعمت

• نویسنده: سعدی
• اثر: گلستان
• قالب: نثر مسجّع یا آهنگین

منت خدای را عزّ و جلّ که طاعتش موجب قربت است و به شکر اندرش مزید نعمت.

قلمرو فکری:

سپاس ویژه خداوند است (گرامی و بزرگ) که بندگی اش موجب نزدیکی به اوست و سپاس گزاری اش سبب نعمت.

قلمرو زبانی:

«را» در «منت خدای را»  ß  حرف اضافه در معنی «برای»

به شکر اندرش  ß  دو حرف اضافه برای یک متمم

«و به شکر اندرش مزید نعمت»  ß  حذف فعل «است» به قرینه لفظی

قلمرو ادبی:

قربت و نعمت  ß  سجع  متوازی (رشته انسانی)

طاعتش موجب قربت است  ß  تلمیح به آیه شریفه «واسجُد و اقتَرب»

و به شکر اندرش مزید نعمت  ß  تلمیح به آیه شریفه «لئن شکرتُم لازیدنّکُم»

پیام:

فرمانبرداری موجب نزدیک به خداوند است

هر نفسی که فرو می رود ممدّ حیات است و چون بر می آید مفرّح ذات. پس در هر نفسی دو نعمت موجود است و بر هر نعمت شکری واجب.

قلمرو فکری:

هر نفسی که فرو می رود یاری دهنده زندگی است و هنگامی که بیرون می آید شادی بخش جان ماست. پس در هر نفسی دو نعمت موجود دارد و برای هر نعمتی شکری واجب می‌گردد.

قلمرو زبانی:

و بر هر نعمت شکری واجب  ß  حذف فعل «است» به قرینه لفظی

قلمرو ادبی:

حیات و ذات  ß  سجع

فرو می‌رود و بر می‌آید  ß  تضاد

پیام:

وجوب شکرگزاری از خدا

از دست و زبان که برآید                        کز عهده شکرش به درآید؟

قلمرو فکری:

از توانایی و قدرت چه کسی برمی آید که از خداوند سپاس گزاری کند.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

برآید و  درآید ß   قافیه

وزن  ß  مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن (رشته انسانی)

دست و زبان  ß  تناسب

دست  ß  مجاز از کردار

زبان  ß  مجاز از گفتار

برآید و درآید  ß  جناس ناهمسان

از دست و زبان کسی بر آمدن  ß  کنایه از توانایی داشتن

کل بیت  ß  پرسش انکاری

پیام:

ناتوانی بنده در شکرگزاری از خدا

«اِعْمَلُوا آلَ دٰاوُدَ شُکْراً وَ قَلیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ».

قلمرو فکری:

ای خاندان داوود سپاس خداوند را گزارید و بندگان شکرکننده ام اندک اند.

قلمرو ادبی:

کل عبارت  ß  تضمین

پیام:

وجوب شکرگزاری از خدا

بنده همان به که ز تقصیر خویش                     عذر به درگاه خدای آورد

قلمرو فکری:

همان بهتر که انسان به خاطر گناه و کوتاهی اش از خداوند پوزش بخواهد.

قلمرو زبانی:

بیت  ß  2 جمله

بنده همان به  ß  حذف فعل «است» به قرینه معنوی

قلمرو ادبی:

وزن  ß  مفتعلن مفتعلن فاعلن (رشته انسانی)

به (به معنای «بهتر» در مصراع اول) و به (حرف اضافه در مصراع دوم):جناس ناهمسان

پیام:

طلب آمرزش از خداوند

ورنه سزاوار خداوندی اش                     کس نتواند که به جای آورد

قلمرو فکری:

وگرنه هیچ کس نمی‌تواند آنگونه که درخور خداوند است از او سپاس گزاری کند.

قلمرو زبانی:

بیت  ß  2 جمله

پیام:

ناتوانی بنده در شکرگزاری از خدا

باران رحمت بی حسابش همه را رسیده و خوان نعمت بی دریغش همه جا کشیده.

قلمرو فکری:

باران رحمت بی شمار خداوند همه را فراگرفته و سفره نعمت‌های بی مضایقه او همه جا پهن است.

قلمرو زبانی:

را  ß  حرف اضافه به معنی «به»

قلمرو ادبی:

باران رحمت  ß  اضافه تشبیهی

خوان نعمت  ß  اضافه تشبیهی

رسیده و کشیده  ß  سجع پایانی قرینه ها و ترصیع هم دارد (تمام واژه ها در قرینه دو به دو با هم سجع دارد)

کل عبارت  ß  تلمیح به آیه «رَبُّکم ذُو رَحمَةٍ واسِعةٍ»

باران رحمت بی حسابش همه را رسیده  ß  کنایه از مهربانی یزدان بر همگان

خوان نعمت بی دریغش همه جا کشیده  ß  کنایه از بخشندگی یزدان برهمگان

پیام:

بخشندگی یزدان

پرده ناموس بندگان به گناه فاحش ندرد و وظیفه روزی به خطای منکر نبرد.

قلمرو فکری:

آبروی بندگان را با وجود گناه آشکار نمی‌ریزد و روزی ایشان را به خاطر لغزش زشت قطع نمی‌کند.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

پرده ناموس  ß  اضافه تشبیهی

وظیفه روزی  ß  اضافه تشبیهی

پرده دریدن  ß  کنایه از رسوا کردن و فاش کردن راز

ندرد و نبرد  ß  سجع (شبه جناس)

پرده ناموس بندگان به گناه فاحش ندرد  ß  اشاره به ستّارالعیوبی خداوند

وظیفه روزی به خطای منکر نبرد  ß  صفت رزّاقیت یزدان (هُو الرَّزّاق)، تلمیح

پیام:

پرده پوشی و روزی رسانی خداوند

فراش باد صبا را گفته تا فرش زمردین بگسترد و دایه ابر بهاری را فرموده تا بنات نبات در مهد زمین بپرورد.

قلمرو فکری:

به باد صبا که مانند فراش است گفته تا سبزه و چمن را بگستراند و به ابر بهاری که مانند دایه است گفته تا گیاهان را که همچون دختران اند در زمین پرورش دهد.

قلمرو زبانی:

را  ß  حرف اضافه به معنی «به»

قلمرو ادبی:

فرّاش باد صبا، دایه ابر بهاری، بنات نبات، مهد زمین  ß  (هر چهار مورد) اضافه تشبیهی

فرش زمرّدین  ß  استعاره از سبزه و چمن

فرّاش، فرش و‌ بگسترد  ß  تناسب (مراعات نظیر)

فرّاش و فرش  ß  هم ریشگی (هم خانواده)

باد صبا، ابر بهار، نبات و زمین  ß  تناسب (مراعات نظیر)

دایه، بنات، مهد و بپرورد  ß  تناسب (مراعات نظیر)

کلّ عبارت  ß  آرایه تشخیص

بگسترد و بپرورد  ß  سجع

مهد زمین  ß  تلمیح به آیه «الم نَجعل الارضَ مِهاداً» (آیا ما زمین را گهواره نگردانیدیم؟)

پیام:

فرمان خداوند برای سرسبزی زمین

نکته:

در گذشته گمان می‌کردند علت آمدن بهار و سبزی درختان وزش باد صباست.

درختان را به خلعت نوروزی قبای سبز ورق در بر گرفته و اطفال شاخ را به قدوم موسم ربیع کلاه شکوفه بر سر نهاده.

قلمرو فکری:

خداوند درختان را پربرگ کرده است و برگ‌هایشان مانند قبای سبز رنگ است و شاخه‌ها با آمدن فصل بهار پر از شکوفه شده اند و شکوفه‌هایشان مانند کلاه است.

قلمرو زبانی:

«را» در عبارت «اطفال شاخ را»  ß  «را» فک اضافه «بر سر اطفال شاخ»

قلمرو ادبی:

کل عبارت  ß  جانبخشی (تشخیص)

قبای سبز ورق  ß  اضافه تشبیهی

اطفال شاخ  ß  اضافه تشبیهی

کلاه شکوفه  ß  اضافه تشبیهی

در بر گرفتن  ß  کنایه از پوشیدن

قدوم موسم ربیع  ß  جانبخشی (تشخیص)

خلعت نوروزی و موسم ربیع  ß  مراعات نظیر

شاخ، درخت، ورق، شکوفه، نوروز و ربیع  ß  مراعات نظیر

بر  ß  مجاز از تن

نوروز، خلعت و قبا  ß  مراعات نظیر

اطفال، کلاه و سر  ß  مراعات نظیر

بر و سر  ß  جناس

گرفته و نهاده  ß  سجع

پیام:

آفرینندگی خداوند

عصاره تاکی به قدرت او شهد فایق شده و تخم خرمایی به تربیتش نخل باسق گشته:

قلمرو فکری:

شیرۀ درخت انگور با نیروی ایزدی شیرینی ناب شده است و تخم خرمایی با پرورش خداوند درخت خرمای بلندی گشته است.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

عصاره تاکی به قدرت او شهد فایق شده  ß  تشبیه

فایق و باسق  ß  سجع

شده و گشته  ß  پایه سجع

عصاره تاک، شهد و فایق  ß  تناسب

نخل باسق  ß  تلمیح به آیه شریفه 10 سوره مبارکه «ق» (و النخل باسقات)

تخم خرما و نخل باسق  ß  مراعات نظیر، اشاره به صفت توانایی خداوند

پیام:

قدرت خداوند

ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند             تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری

قلمرو فکری:

همۀ جهان در تکاپویند تا تو روزیت را به دست آوری و با ناآگاهی زندگی ات را نگذرانی.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

وزن  ß  فعلاتن فعلاتن فعلن (رشته انسانی)

ابر و باد و مه و خورشید و فلک  ß  تناسب، مجاز از همه جهان

در کار بودن  ß  کنایه از «در تکاپو بودن»

نان  ß  مجاز از روزی

مصراع اول  ß  تشخیص

کل بیت  ß  تلمیح به آیه شریفه «و سَخّر لکُم الشّمس و القمَر دائبینَ»

کف  ß  مجاز از دست

واج آرایی حروف «ب» و «ر» و مصوّت «ــُـ»

به غفلت خوردن  ß  کنایه از «با ناآگاهی زندگانی کردن»

پیام:

برتری  انسان

پرهیز از غفلت و نادانی

همه از بهر تو سرگشته و فرمانبردار                   شرط انصاف نباشد که تو فرمان نبری

قلمرو فکری:

همه پدیده‌ها به تو خدمت می‌کنند و از تو فرمانبرداری می‌کنند. منصفانه نیست که تو از خداوند فرمان نبری.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

واژه آرایی کلمات «تو» و «فرمان»

فرمان بُردار، و فرمان نبری  ß  هم ریشگی (هم خانواده؛ رشته انسانی)

واج آرایی حروف «ت – ط» و «ر»

پیام:

فرمانبرداری از خدا

در خبر است از سرور کائنات و مفخر موجودات و رحمت عالمیان و صفوت آدمیان و تتمه دور زمان محمد مصطفی – صلّی الله علیه و آله و سلم،

قلمرو فکری:

در حدیث آمده است از بزرگ موجودات، باعث افتخار هستی، رحمت جهانیان و برگزیده آدمیان و به جای مانده و پایان بخش زمان محمد مصطفی (پایان بخش نبوت) – درود و سلام خداوند بر او و خاندانش باد،

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

رحمت و صفوت  ß  سجع

عالمیان و آدمیان  ß  سجع

رحمت عالمیان  ß  تلمیح به آیه شریفه: «و ما أرسَلناکَ إلّا رَحمةً لِلعالمین» (ما تو را فقط رحمتی برای جهانیان فرستادیم)

واج آرایی «ت»، «ر» و «م» و مصوّت های «ا» و «ــَـ»

پیام:

ستایش پیامبر

شفیعٌ مُطاع نبیٌّ کریم               قَسیمٌ، جَسیمٌ، نَسیمٌ، وسیم

قلمرو فکری:

شفاعت کننده، فرمانروا، پیام آور، رادمرد، خوش چهره، خوش اندام، خوش بو و دارای نشان پیامبری است.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

قسیم، جسیم، نسیم و وسیم  ß  جناس

واج آرایی «س» و «م» و مصوّت های «ی»، «ــَـ» و «ــٌـ»

پیام:

ستایش پیامبر

بلغَ العُلی بِکمالِه، کشفَ الدُّجی بِجمالِه            حسُنَت جَمیعُ خِصاله، صَلُّوا عَلیه و آلِه

قلمرو فکری:

به سبب کمالش به بلندی رسید، با روی زیبای خودش تیرگی​ها را زدود، همه​ خوی و رفتارش نکوست، بر او و خاندانش درود باد.

پیام:

ستایش پیامبر

چه غم دیوار امّت را که دارد چون تو پشتیبان                چه باک از موج بحر آن را که باشد نوح کشتیبان

قلمرو فکری:

مردمی که همچون تو پشتیبانی دارند اندوه و غمی ندارند. همانگونه که هر کس کشتیبان او نوح باشد از موج دریا نمی هراسد.

قلمرو زبانی:

بیت ß   4 جمله

«چه غم»  ß  فعل «است» به قرینۀ معنوی حذف شده است

«چه باک»  ß  فعل «است» به قرینۀ معنوی حذف شده است

مرجع «تو»:پیامبر (ص)

قلمرو ادبی:

پشتیبان و کشتیبان ß   قافیه

پشتیبان و کشتیبان  ß  جناس

دیوار امّت  ß  اضافه تشبیهی

مصراع دوم  ß  تلمیح به ماجرای حضرت نوح (ع)

نوح، بحر و کشتیبان  ß  تناسب

کل بیت  ß  پرسش انکاری

اسلوب معادله (اگر جای دو مصراع را جابجا کنیم، در معنی، نظم و آهنگ تغییری حاصل نمی شود)

پیام:

ستایش پیامبر

دلگرمی مسلمانان به پیامبر

هر گه که یکی از بندگان گنهکار پریشان روزگار، دست انابت به امید اجابت به درگاه حق – جلّ و علا – بردارد،

قلمرو فکری:

هر گاه یکی از بندگان گنهکار بدبخت، دستش را به امید برآورده شدن به درگاه خداوند – بزرگ و والا – بلند کند،

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

دست انابت  ß  اضافه اقترانی

پریشان روزگار  ß  کنایه از بدبخت

انابت و اجابت  ß  جناس

پیام:

توبه

ایزد تعالی در او نظر نکند. بازش بخواند باز اعراض کند بار دیگرش به تضرّع و زاری بخواند حقّ سبحانه و تعالی فرماید:

قلمرو فکری:

خداوند به او توجه نمی‌کند. بنده دوباره او را می‌خواند. خداوند دوباره روی برمی گرداند. بنده بار دیگر با زاری خداوند را صدا می‌زند. خداوند می‌فرماید:

قلمرو زبانی:

«ش» در «بازش» (دوباره او را)  ß  مفعول؛ جهش ضمیر

«ش» در «بار دیگرش» (بار دیگر او را)  ß  مفعول؛ جهش ضمیر

قلمرو ادبی:

باز و بار  ß  جناس، سجع (سجع‌های نزدیک به هم را «تضمین المزدوج» گویند؛ رشته انسانی)

نظر کردن  ß  کنایه از توجه کردن

پیام:

توبه و طلب بخشایش

یا ملائکتی قد استحییتُ من عبدی و لیس له غیری فقد غفرتُ له. دعوتش اجابت کردم و امیدش برآوردم که از بسیاری دعا و زاری بنده همی شرم دارم.

قلمرو فکری:

ای فرشتگان از بنده ام شرمنده شدم. او به جز من کسی را ندارد؛ پس او را آمرزیدم. دعایش را برآوردم و امیدش را ناامید نکردم که از دعا و زاری بنده ام شرم دارم.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

«یا ملائکتی ... فقد غفرتُ له»  ß  تضمین

پیام:

آمرزش خداوند

کرم بین و لطف خداوندگار                    گنه بنده کرده است و او شرمسار

قلمرو فکری:

بزرگواری و لطف خداوندگار را ببین که گناه را بنده کرده است و خداوند شرمسار است.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

خداوندگار و شرمسار ß   قافیه

خداوندگار و ‌بنده  ß  مراعات نظیر، تضاد

کرم و لطف  ß  تناسب

واج آرایی حروف «ر» و «ن»

کل بیت  ß  تلمیح به «یا ملائکتی قد استحییتُ من عبدی ...»

پیام:

لطف خداوند

عاکفان کعبه جلالش به تقصیر عبادت معترف که: ماعبدناک حق عبادتک و واصفان حلیه جمالش به تحیر منسوب که ماعرفناک حق معرفتک.

قلمرو فکری:

اعتکاف کنندگان در کعبه بزرگی اش اعتراف دارند که در عبادت او کوتاهی کرده اند و می‌گویند که: حق بندگی تو را ادا نکرده ایم و وصف کنندگان زیور زیبایی اش سرگشته اند که تو را آنگونه که شایسته ای نشناخته ایم.

قلمرو زبانی:

قلمرو ادبی:

کعبه جلال  ß  اضافه تشبیهی

حلیه جمال  ß  اضافه تشبیهی

عاکف، کعبه و عبادت  ß  تناسب

جلال و جمال  ß  تناسب، جناس

ما عَبَدناک حقّ عِبادتک (ما تو را آن گونه که حق تو است نپرستیدیم)  ß  تضمین

ما عرفناک حق معرفتک (ما تو را آن گونه که حق تو است نشناختیم)  ß  تضمین

پیام:

ناتوانی بنده در شکرگزاری از خدا و شناخت او

گر کسی وصف او ز من پرسد                بیدل از بی نشان چه گوید باز

قلمرو فکری:

اگر کسی وصف خداوند را از من بخواهد، نمی‌توانم سخنی بگویم؛ زیرا من عاشق هستم و خداوند بی نشان است.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

کل بیت  ß  تلمیح به «إنّ الله لا یوصفُ و لا یُدرکُ» (همانا خداوند وصف نمی‌شود و درک نمی‌گردد)

کل بیت  ß  پرسش انکاری

پیام:

وصف ناپذیری و درک نشدن خدا

عاشقان کشتگان معشوقند                   بر نیاید ز کشتگان آواز

قلمرو فکری:

عاشقان به دست معشوقشان کشته می‌شوند. از کشته صدایی شنیده نمی‌شود.

قلمرو زبانی:

بیت ß   2 جمله

قلمرو ادبی:

بیت دوم  ß  تلمیح به حدیث «مَن عَرفَ اللهَ کلّ لسانُه» (کسی که خدا را شناخت زبانش کند می‌شود و نمی‌تواند چیزی بگوید)

کشتگان  ß  واژه‌آرایی

عاشق و معشوق  ß  هم ریشگی (هم خانواده؛ رشته انسانی)

پیام:

خاموشی عاشق

یکی از صاحب دلان سر به جیب مراقبت فرو برده بود و در بحر مکاشفت مستغرق شده آن گه که از این معاملت بازآمد، یکی از یاران به طریق انبساط گفت: از این بوستان که بودی، ما را چه تحفه کرامت کردی؟

قلمرو فکری:

یکی از عارفان که در حال مراقبت بود و در کشف حقایق عرفانی غرق شده بود آن گاه که از این این حالت بازگشت، یکی از دوستانش از روی شادی و خودمانی شدن به او گفت: از این حالت عرفانی که بودی، به ما چه سوغاتی پیش کش می‌کنی؟

قلمرو زبانی:

«را» در «ما را»  ß  حرف اضافه به معنی «به»

قلمرو ادبی:

سر به جیب فروبردن  ß  کنایه از گوشه نشینی

جیب مراقبت  ß  اضافه اقترانی

بحر مکاشفت  ß  اضافه تشبیهی

بوستان  ß  استعاره از معرفت الهی یا همان حالت خوش عرفانی که عارف داشته

بحر و مستغرق  ß  تناسب

مراقبت، مکاشفت و معاملت  ß  سجع

پیام:

طلب یاری از عارف

گفتم  به خاطر داشتم که چون به درخت گل رسم، دامنی پر کنم هدیه اصحاب را. چون برسیدم بوی گلم چنان مست کرد که دامنم از دست برفت!

قلمرو فکری:

گفتم  به یاد داشتم که هنگامی که به درخت گل می‌رسم، به عنوان هدیه برای دوستانم دامنم را از گل پر کنم. چون به بوستان حقایق رسیدم بوی گل چنان مرا مست کرد که سرگشته و بی خود شدم.

قلمرو زبانی:

«را» در «هدیه اصحاب را»  ß  حرف اضافه به معنی «برای»

«م» در «بوی گلم» (بوی گل مرا)  ß  مفعول؛ جهش ضمیر

قلمرو ادبی:

درخت گل  ß  استعاره از معارف و حقایق الهی، مشاهده جمال حق، حالت عرفانی حاصل از مراقبه و مکاشفه

درخت گل و بوی گل  ß  تناسب

بوی گل  ß  استعاره از جلوه جمال حق

دامن از دست رفتن  ß  کنایه از اختیار از دست دادن، از خود بی خود شدن، (در اینجا) فنای کامل

بوی گلم چنان مست کرد  ß  استعاره پنهان (بوی گل مانند باده من را مست کرد)

مست و دست  ß  جناس

واج آرایی حرف «س»

پیام:

خاموشی عاشق راستین

ای مرغ سحر عشق ز پروانه بیاموز                     کان سوخته را جان شد و آواز نیامد

قلمرو فکری:

ای مرغ سحر، عشق و عاشقی را از پروانه یاد بگیر؛ زیرا پروانه سوخته جان درگذشت؛ اما سخنی نگفت. (کنایه از اینکه عاشق راستین جانش را برای دلبرش می‌دهد و هیچ سخن و اعتراضی نمی‌کند.)

قلمرو زبانی:

بیت ß   4 جمله

«را» در «سوخته را جان» (جان آن سوخته)  ß  «را»ی فک اضافه

قلمرو ادبی:

ای مرغ  ß  جانبخشی

مرغ سحر  ß  نماد عاشق ظاهری

پروانه  ß  نماد عاشق راستین

جان، عشق، مرغ، سحر و پروانه  ß  تناسب

کل بیت  ß  جانبخشی (تشخیص)

جان شد  ß  کنایه از اینکه درگذشت

واج آرایی حروف «ر» و «ز»

پیام:

خاموشی عاشق راستین

این مدعیان در طلبش بی خبران اند                 کان را که خبر شد خبری باز نیامد

قلمرو فکری:

این ادعا کنندگان هیچ آگاهی از خدا و عرفان ندارند؛ زیرا هر کس در راه عرفان به مقصود راستینش برسد، هیچ گاه سخنی نمی‌گوید.

قلمرو زبانی:

بیت ß   3 جمله

قلمرو ادبی:

مصراع دوم  ß  تلمیح به «من عرَفَ اللهَ کَلَّ لسانهُ»

واژه آرایی کلمه «خبر»

واج آرایی حروف «ر» و مصوّت های «ا» و «ی»

پیام:

ناآگاه بودن ادعا کننده و پر حرف بودن وی