درسنامه کامل فلسفه (1) فصل 11 انسان، موجود اخلاق گرا

اخلاق و درک خوبی و بدی را میتوان یکی از وجوه تمایز انسان از سایر موجودات دانست.

این ویژگی آن قدر مهم است که برخی متفکران انسان را بر اساس همین ویژگی تعریف کرده و گفته اند : انسانی موجودی است اخلاقی که حُسن و قبح را درک میکند و کارهایی براساس این درک انجام می دهد.

«فلسفه اخلاق» که یکی از اقسام فلسفه های مضاف ،است در این باره بحث میکند تا ریشه های این ویژگی انسانی بیشتر شناخته شود.

کارهای انسان را به طور کلی به دو دسته می توان تقسیم کرد :

فعل طبیعی :

کارهایی که انسان آنها را برای رفع نیازهای طبیعی خود انجام میدهد از قبیل خرید مایحتاج روزانه داشتن شغل برای کسب درآمد استراحت آشپزی ورزش و تفریح .

فعل اخلاقی :

کارهایی هستند که مورد ستایش و تحسین یا مورد سرزنش و تقبیح قرار میگیرند؛ مانند احسان ، گذشت، ایثار وفاداری و مبارزه با ظلم و نابرابری یکی از مسائل مورد توجه فلاسفه تفاوت این دو دسته کار است.

پرسش اصلی این است که چه ویژگی هایی در افعال دستۀ نخست وجود دارد که باعث میشود آنها را « افعالطبیعی » بدانیم؟

در مورد دسته دوم چطور؟ چه ویژگی هایی این قبیل کارها را به فعل اخلاقی» تبدیل می کند؟

اساسا معیار فعل اخلاقی چیست و از کجا نشئت میگیرد؟ چرا قواعد اخلاقی مورد قبول عموم واقع شوند؟ آیا هر کس می تواند مطابق سلیقه و دیدگاه خود قاعدۀ اخلاقی وضع کند و از دیگران بخواهد آن را رعایت نمایند؟

آیا اصول اخلاقی بسته به تحول و تفاوت فرهنگها و جوامع، متغیر و متفاوت اند؟

از نظر این گروه انسان مانند سایر موجوداته هر کاری را برای منافع طبیعی خود انجام می دهد. «خوب» و «بد» عناوینی هستند که خود ما به هر کار میدهیم بسته به اینکه آن کار به سودمان باشد یا به ضررمان از آنجا که انسان زندگی اجتماعی دارد ناگزیر است منفعت دیگران را نیز رعایت کند؛ زیرا در غیر این صورت منفعت خودش نیز حفظ نمی شود.

 توماس هابز میگوید هرگاه انسانی بخواهد در برابر دیگران آزادی زیادی داشته باشد، باید به دیگران هم حق بدهد که در برابر او به همان میزان آزاد باشند.

بنابراین دیدگاه انسان از زمانی که دریافته نفع او در گرو نفع دیگران است قواعد اخلاقی را ابداع کرده و مثلاً گفته است باید با دیگران راستگویی پیشه کرد؛ در امانت نباید خیانت ورزید باید با دیگران به عدل رفتار نمود و امثال اینها بر این اساس اموری مانند صداقته عدالت و امانت داری در واقع ارزش حقیقی ندارند و فضیلت شمرده نمی شوند اما چون برای زندگی اجتماعی ضروری هستند و منفعت افراد در رعایت آنهاست، باید آنها را مراعات کرد.

ابن سینا و دیگر فلاسفه ،مسلمان دیدگاهی نزدیک به افلاطون و ارسطو دارند.

عقل فضیلت هایی مانند عدل احسان خویشتن داری و شجاعت را کمالاتی میداند که باعث رشد و کمال روحمی شود؛ درست مانند آب و غذا و اموری از این قبیل که جسم انسان را رشد می دهند.

هر انسانی فضیلت ها را دوست دارد و از رذائل اخلاقی مانند ،ظلم بخل و ریا گریزان است.

رذائل اخلاقی مانند ظلم بخل و ریا به روح صدمه رسانده و آن را از کمال باز میدارند.

هر انسانی به دنبال کسب فضائل است و با کسب فضائل احساس نشاط ولذت میکند و به رضایت درونی می رسد فلاسفه مسلمان می گویند اگرچه بشر به فضیلت ها فطرتاً علاقه مند است و عقل او آنها را زیبا و خوب می داند فلاسفه مسلمان می گویند.

اگرچه بشر به فضیلت ها فطرتاً علاقه مند است و عقل او آنها را زیبا و خوب می داند اما انتخاب این فضائل و عمل به آنها چندان هم آسان نیست زیرا انسان دو دسته تمایلات دارد تمایلات مربوط به بعد مادی و حیوانی مانند تمایل به ثروت و لذت های مادی تمایلات مربوط به بعد روحی و معنوی مانند تمایل به عدالت و سخاوت که تمایلاتی برتر هستند و فضیلت شمرده می شوند.

علت انجام رذایل اخلاقی این است که گاه میان فضیلت ها و منافع و تمایلات مادی و حیوانی انسان تلاقی پیدا می شود؛ در چنین شرایطی اگر تمایلات حیوانی و مادی قوی باشند انسان را به سوی خود می کشانند و مانع رسیدن او به فضیلت ها میشوند و حتی او را به سوی رذیلت ها سوق می دهند.

 فلسفة مسلمان معتقدند اینکه انسان میتواند فضائل و رذائل را بشناسد و حتی به آنها علاقه بورزد، به تنهایی نمی تواند باعث ترک رذیلت و تمایل به کسب فضیلت باشد؛ به نظر ایشان علاوه بر این تمایل ،ذاتی، پشتوانه ای دیگر هم لازم است تا هنگام تضاد میان تمایلات شخصی و فضائل اخلاقی انسان بتواند فضائل را بر تمایلات ترجیح دهد. این پشتوانه به اعتقاد فلاسفه مسلمان خداست؛ اگر خداوند نیز ما را به کسب فضائل ترغیب و از رذایل منع نماید و برای آنها پاداش و مجازات معین فرماید، میل به فضائل در انسان تقویت می شود.

(الف) فیلسوفان دوره یونان باستان (ب) فیلسوفان دورۀ جدید اروپا (ج) فیلسوفان مسلمان

دیدگاه فیلسوفان دوره یونان باستان و دیدگاه افلاطون فعل اخلاقی با سعادت و نیک بختی حقیقی آدمی رابطه دارد.

فعل اخلاقی اگر در جهت سعادت حقیقی ،باشد فضیلت محسوب می گردد .

فعل اخلاقی اگر برخلاف سعادت باشد و باعث شقاوت ،گردد رذیلت و بدی شمرده می شود.

افلاطون در پاسخ به این سؤال که در چه صورتی یک عمل در جهت سعادت است » می گوید :

در وجود انسان سه قوه اصلی فعال هستند.

عمل انسان در صورتی در جهت سعادت است که بنا به فرمان و راهنمایی عقل انجام پذیرد. قوة غضب و قوه شهوته تحت کنترل و حکومت عقل باشند با راهنمایی عقل عمل کنند .

افلاطون میگوید؛ اگر عقل که از فضیلت حکمت برخوردار است حاکم باشد :

قوه شهوت خویشتن داری پیش می گیرد.

قوه غضب متصف به «شجاعت» می شود.

برایند و نتیجه چنین سامانی برقراری عدالت میان قوای عقل و شهوت و غضب و در سراسر شخصیت انسان است.

پس انسانی که آراسته به چهار فضیلت «حکمت » ، «خویشتن داری » ، «شجاعت» و «عدالت» است، نیک بخت است؛ این معیار میان همه انسانها مشترک و ثابت است و با گذشت زمان تغییر نمی کند.