درسنامه کامل جغرافیا (2) فصل 3 نواحی آب و هوايی

آب و هواشناسی (اقلیم شناسی) از شاخه های جغرافیای طبیعی می باشد.

آب و هوا از عوامل مهم پدید آمدن ناحیه هستند.

ویژگی های آب و هوایی متفاوت منجر به موارد زیر می شود:

1 - ایجاد تفاوت بخش های مختلف سیاره زمین با یکدیگر

2 -ایجاد نواحی آب و هوایی

هوا  وضعیت گذرا و موقتی هوا کره در یک محل در کوتاه مدت مثال : امروز هوا ابری است. 

آب و هوا شرایط و وضعیت هوای یک ناحیه در طولانی مدت مثال: اندونزی کشوری گرم و مرطوب است. 

جهت پی بردن به نوع آب و هوای یک ناحیه داده های آماری مربوط به دما، بارش، رطوبت و ... را طی سال های طولانی (معمولا سی سال یا بیشتر) جمع آوری و میانگین آن را محاسبه می کنند.

محیط زندگی ما حاصل تعامل چهار بخش است:
1 - هوا کره (اتمسفر)   2 - سنگ کره (لیتوسفر)  3 - آب کره (هیدروسفر)   4 - زیستکره (بیوسفر)

مخلوطی از گازهای مختلف (۷۸ ٪ نیتروژن، 21% اکسیژن، 1% سایر گازها)است که تا حدود 3000 کیلومتری اطراف سیاره زمین را فرا گرفته است.

وجود آن از ویژگی های مهم سیاره زمین است و وجه تمایز آن از سایر سیارهها است زیرا زیست کره به واسطه هواکره قادر به حیات است.

هواکره (اتمسفر) - سه بر روی آب کره و سنگ کره تأثیرگذار است.

از لایه های مختلف تشکیل شده است و بیشترین تغییرات آب و هوایی در لایه زیرین هوا، یعنی وردسپهر (تروپوسفر)، ایجاد می شود.

خورشید مهم ترین منبع انرژی برای زمین و همچنین عامل اصلی به وجود آمدن ویژگی های آب و هوایی در نواحی مختلف کره زمین می باشد

تأثیرگذاری بر عناصر آب و هوایی (دما، فشار، رطوبت و بارش) تأثیرگذاری تابش خورشید بر عناصر آب و هوایی، به این صورت است:

الف-  زاویه تابش خورشید و میزان پراکندگی آن بر روی زمین یکنواخت نیست.

ب - همه قسمتهای زمین انرژی خورشید را در مدت زمان یکسان دریافت نمی کنند

مایل بودن محور زمین بر مدار گردش انتقالی آن به دور خورشید، موجب می شود که طی حرکت وضعی و انتقالی، وسعت منطقه روشن و تاریک و طول روز و شب و فصول مختلف سال در نواحی مختلف و در نیمکره شمالی و جنوبی متفاوت باشد به طوری که نواحی قطبی با دریافت کمترین انرژی، حتی در زمستان به مدت چند ماه در تاریکی کامل فرو می روند و انرژی جذب شده از سطح خود را از دست می دهند، بی آنکه دوباره انرژی به دست بیاورند.

دریافت نامساوی انرژی خورشید در سطح زمین مناطق گرم، معتدل و سرد را ایجاد میکند. 

عوامل مؤثر بر دمای یک مکان:

1 - ارتفاع از سطح زمین (کاهش 6 درجه ای دما در لایه وردسپهر به ازای هر 1000 متر(

2 -دوری و نزدیکی به اقیانوس ها و دریاها 

3 -عبور جریان های دریایی آب گرم و آب سرد 

4 -جهت و شیب ناهمواریها

5 – عرض جغرافیایی

با حرکت از استوا به سمت عرضهای جغرافیایی بالاتر، دمای هوا کاهش می یابد. 

اشعه خورشید در مناطق استوایی در طی سال، عمود و نزدیک به عمود می تابد

بنابراین این نواحی منبع بزرگ ذخیره گرما و سرچشمه جریان های دریایی آب گرم در اقیانوس ها هستند.

هوا دارای وزن است و بر همه چیز فشار وارد می کند.

تعريف : نیروی وارد بر یک واحد از سطح زمین که مقدار آن در سطح دریای آزاد برابر با وزن ستونی از جیوه به ارتفاع 76 سانتی متر است.

به وسیله فشارسنج اندازه گیری می شود. 

واحد اندازه گیری آن «هکتوپاسکال» است.

در یک مکان متغیر است و کم یا زیاد میشود. 

مرکز کم فشار

با گرم شدن هوای یک منطقه، مولکولها سریع تر حرکت میکنند و از هم فاصله می گیرند و از وزن و فشار هوا در واحد حجم کاسته می شود هوای گرم، سبک میشود و صعود می کند  هوای گرم نسبت به اطراف خود فشار کمتری دارد و بر روی منطقه گرم، یک مرکز کم فشار (سیکلون) ایجاد می شود. (هوای کم فشار را با حرفL نشان می دهند.)

مرکز پرفشار

با سرد شدن هوا، مولکول های آن به هم نزدیک تر می شوند ، تعداد مولکولها در واحد حجم بیشتر میشود ، هوای سرد، سنگین است و به سمت پایین یا سطح زمین فرود می آید ، بر روی منطقه سرد یک مرکز پرفشار (آنتی سیکلون) ایجاد می شود. (هوای پرفشار را با حرفH   نشان میدهند.) 

هوا همیشه از جایی که فشار بیشتری وجود دارد، به سمت جایی که فشار کمتری دارد، جریان می یابد در نتیجه باد به وجود می آید. 

هوای گرم و سبک بالا می رود و هوای نسبتا سرد و سنگین به زیر آن می رود و جانشین آن می شود.

تعریف: حجم وسیعی از هوا که از نظر دما و رطوبت، در سطح افقی تا صدها کیلومتر ویژگی های یکسانی داشته باشد.

مثال توده هوای گرم و مرطوب، توده هوای سرد و خشک  جبهه هوا 

تعریف:  مرز بین دو توده هوای مجاور و عامل جدایی آنها 

با قرارگیری دو توده هوای متفاوت در مجاورت هم و برخورد با هم، یک منطقه گذار یا تغییر از نظر دما یا فشار در مرزهای آنها ایجاد می شود.

برخورد توده های هوا با یکدیگر موجب ناپایداری هوا می شود و در صورت دارا بودن رطوبت موجب بارندگی میشود.

جبهه قطبی

الف - از مهم ترین جبهه های هوا

ب - بین هوای سرد قطب و هوای گرم استوایی در منطقه جبهة قطبی معتدله شکل می گیرد.

ج - نقش مهمی در تغییرات آب و هوایی کشور ما دارد.

کمربندهای فشار و گردش عمومی جو

یکی از عوامل مهم گردش عمومی هوا و تغییرات آب و هوای نواحی پراکندگی کانونهای فشار بر روی کره زمین

نیروی کوریولیس یک شبه نیرو است که باعث انحراف اجسام در حال حرکت به بیرون از راستای خط راست می شود. این نیرو نتیجه حرکت وضعی زمین بر أجسام متحرک است. 

کمربندهای فشار در دو نیمکره شمالی و جنوبی قرینه هستند. 

جابه جایی توده های هوا بین کمربندهای فشار، سبب وزش بادهای مختلف در سطح کره زمین و تغییرات آب و هوایی می شود.

میزان بارش در نقاط مختلف کره زمین یکسان نیست. 

نواحی استوایی و آسیای موسمی مه بسیار پرباران (بیش از 1500 میلیمتر بارندگی در سال) 

نواحی داخلی قاره ها و بیابان ها می بارندگی ناچیز (کمتر از 50 یا 100 میلی متر در سال) و حتی امکان عدم بارش طی سالها

دو عامل مؤثر در وقوع بارش

1 - وجود هوای مرطوب: هرچه نواحی از اقیانوس ها و دریاها (منبع عمده رطوبت هوا) دورتر باشند، رطوبت آنها دو عامل مؤثر در وقوع بارش کمتر و خشکی هوایشان بیشتر است

2 - عامل صعود: توده هوای مرطوب باید تا ارتفاع معینی باال برود و سرد شود تا به نقطه اشباع برسد و پس از تشکیل ابر، ببارد.

 انواع بارش

تقسیم بندی های مختلفی برای نواحی آب و هوایی وجود دارد که معروف ترین تقسیم بندی های نواحی آب و هوایی «طبقه بندی کوپن» می باشد. این طبقه بندی بر مبنای سه معیار بارش، دما و پوشش گیاهی می باشد.

پنج گروه اصلی آب و هوایی تفکیک شده بر اساس این طبقه بندی در جدول زیر آمده است:

ویژگی های مناطق خشک

در برگیرنده بخش عمده ای از کشور ما می باشد.

این اقلیم در گروه B در تقسیم بندی کوپن جای می گیرد.

دارای کمبود بارش است.

دارای بارندگی نامنظم می باشد.گاهی چند سال بارش ندارد و یا به طور ناگهانی با رگبارهای کوتاه مدت مواجه می شود.

بیابان

بخشی از مناطق خشک می باشد.

دارای دو ویژگی مشترک در تعاریف ارائه شده از بیابان، کمبود بارش و تبخیر زیاد می باشد.

بارندگی در آن کمتر از 50 میلی متر در سال (امکان عدم بارش طی چند سال) می باشد.

از یک یا دو عامل ایجاد بارش (رطوبت و صعود هوای مرطوب) محروم می باشد.

پوشش گیاهی آن فقیر است.

یکی از تقسیم بندی های نواحی خشک بر مبنای «بارش»

تقسیم بندی بیابان ها از نظر «دما»

الف -  استقرار مرکز پرفشار جنب استوایی

در نواحی پرفشار، فرونشینی هوا مانع صعود هوا و در نتیجه بارش می شود. 

در منطقه جنب استوایی، توده های هوا در حوالی مدار رأس السرطان و رأس الجدی فرو می نشینند و منطقه پرفشار را ایجاد می کنند؛ بنابراین کمربند بیابانی کره زمین در اطراف این دو مدار در سه قاره گسترده شده است.

در مناطق قطبی هم به دلیل پرفشار بودن، امکان صعود هوا وجود ندارد.

ب - دوری از منابع رطوبت و شکل و جهت ناهمواری ها

برخی مناطق به دلیل دوری از دریاها و منابع رطوبتی و همچنین قرارگیری در پشت کوهها (که از رسیدن توده هوای مرطوب به آنها جلوگیری می کند) با خشکی هوا مواجه می شوند؛ 

در نقشه های هواشناسی، نقاطی که فشار برابر دارند، با خطوط منحنی به یکدیگر وصل می شوند.به این خطوط منحنی های هم فشار یا « ایزوبار » گفته می شود