درسنامه کامل جغرافیا (2) فصل 7 نواحی اقتصادی (كشاورزی و صنعت)

1ـ فعالیتهای نوع اول (کشاورزی و معدن):

به فعالیتهایی گفته میشود که با استخراج و بهدست آوردن مواد خام یا محصول اززمینیا دریا سروکار دارند؛ مانند زراعت، دامپروری، صید ماهی، جنگل داری و استخراجمعدن.

2ـ فعالیتهای نوع دوم (صنعت):

شامل فعالیتهایی است که طی آنها منابع و مواد اولیه در کارخانه ها تغییرشکل مییابندو به کالا تبدیل می شوند؛ مانند تولید انواع کالاهایی که در زندگی روزانه از آنهااستفاده می کنیم.

3ـ فعالیتهای نوع سوم (خدمات):

به فعالیت هایی گفته می شود که در فرایند آنها خدماتی به دیگران ارائه می شود؛مانندحمل و نقل، بانک داری، امور پزشکی و درمانی، امور آموزشی، قضایی، خرید وفروش، تجارت و مانند آن.

4ـ فعالیتهای نوع چهارم:

بخشی از فعالیتهای اقتصادی که فراهم کننده خدمات مربوط به جمع آوری و پردازشاطلاعات و فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی(ICT) و پژوهش و تحقیق و توسعه است.

اهمیت کشاورزی

یکی از نیازها و نگرانی های مهم بشر امروز، تأمین غذاست وامنیت غذایی جزء اهداف و برنامه های مهم همه کشورهامحسوب می شود. به همین سبب، کشاورزی یک فعالیت بسیار مهم اقتصادی است. کشاورزی از گذشته های بسیار دور و شکل گیری اولین سکونتگاه ها در کنار رودها تا امروز، که تقریباً در همه کشورها انجام می شود، اهمیت خود را در زندگی بشر حفظ کرده است.

نواحی کشاورزی در جهان

معیارهای طبقه بندی کشاورزی درجهان

برای طبقه بندی نواحی کشاورزی در جهان از معیارهایگوناگونی استفاده می شود؛ برای مثال، معیشتی یا تجاریبودن، اندازه و وسعت زمین، مالکیت زمین ( شخصی،دولتی، اجاره ای و ...) میزان سرمایه، نیروی انسانی وکاربرد ماشین آلات و فناوری و ...

1 - کشاورزی معیشتی (غیر تجاری)

تولید محصول یا پرورش دام بیشتر در حد مصرف خانوار کشاورز یا فروش محلی صورت می گیرد و میزان تولید و سود اقتصادی، کم است .

2-کشاورزی تجاری

تولید محصول کشاورزی یا پرورش دام به منظور فروش در بازارهایداخلی یا صادرات به کشورهای دیگرو با هدف کسب سود انجام می شود. در این نوع کشاورزی، معمولاً از فناوری های پیشرفته و ابزارآلاتی مانند تراکتور، کمباین، بذراصلاح شده و کود شیمیایی استفاده می شود. این نوع کشت به سرمایه بسیار نیاز دارد و میزان تولید محصول نیز در آن زیاد است.

کشاورزی تجاری به دنبال رشد جمعیت در جهان گسترش یافته است و هم درکشورهای پیشرفته و هم در کشورهای کمتر توسعه یافته جهان رواج دارد.

گله داری شبانی : چرای شبانی و کوچ افراد و دام ها به منظور یافتن آب و علوفه در استپ ها؛ مانند بخش هایی از عربستان، ایران،آسیای مرکزی و جنوب غربی آسیا، ساوانا و ...

کشت نوبتی (کوچنده) : قطع درختان و سوزاندن پوشش گیاهی در نواحی استوایی توسط ساکنان بومی و کشت محصولاتی چونذرت و رها کردن زمین پس از ضعیف شدن آن و به جست وجوی زمین دیگر رفتن (بسوزان و برو)

کشت برنج آبی (غرقابی) : تراس بندی مزارع برنج در آسیای موسمی روی دامنه های ملایم، و مزارع کم وسعت اما پرمحصول، مانند

مزارع برنج فیلیپین، تایلند و ...

کشت غله روستایی و دامداری : در نواحی سرد و خشک آسیا، دره های رودها در جنوب غربی آسیا و قسمتی از اروپا، کشت غلات، ارزن، لوبیا، سیب زمینی و ... توسط خانوار روستایی و پرورش گاو و گوسفند

زراعت بدوی ساکن: در ارتفاعات یا دره ها یا جلگه های رودخانه ای مناطقاستوایی مانند ارتفاعات آند ،استفاده از وسایل ابتدایی ،کشت ذرت و سیب زمینی و گندم و پرورش لاما و گوسفند

الف)کشت غله تجاری : کشت غلاتی مانند گندم، جو، ذرت و برنج در مقیاس وسیع با استفاده از وسایل پیشرفته برای عرضه به بازارهای جهانی؛ مانند ناحیه میدوست در امریکا، کانادا، روسیه و .

ب) دامداری تجاری :  پرواربندی دام برای استفاده از گوشت همراه با دامداری مجهز در کنار کشت غله تجاری مانند هلند، فرانسه، استرالیا، امریکا

پ) پلانتیشن (plantation) : تولید تخصصی یک محصول گرمسیری مانند موز، قهوه و نیشکر در نواحی استوایی برای فروش گسترده در بازارهای جهانی

ت) باغداری تجاری : کشت متمرکز میوه و سبزی با تمرکز روی یک محصول؛ مانند باغ های زیتون در یونان

ث) کشاورزی مدیترانه : پرورش درختان انگور، زیتون، انجیر و مرکبات همراه با دامداری نسبتا کوچک )بز و خوک(

ج) گله داری مزرعه : گله داری های بزرگ توسط خانوارهای کشاورز مانند گله داران استرالیا، زالندنو و آرژانتین

الف) کشت غله تجاری

اهمیت غلات : غلات مانند گندم، برنج ،ذرت، جو، چاودار و ارزن نقش مهمی درتأمین غذای مردم جهان دارند. در کشورهای آسیایی و افریقایی بخش عمده غذای مردم را غلات تشکیل می دهد. میانگین تولید سالانه غلات در جهان 5/1میلیارد تن است که البته در سالهای مختلف، کاهش یا افزایش می یابد.

مهم ترین نواحی کشت گندم : از مهم ترین نواحی کشت غله تجاری در دنیا مزارع وسیع گندم در چین، هند، ایالات متحده امریکا، روسیه، کانادا، فرانسه واسترالیاست. این کشورها بخش عمده گندم جهان را تولید می کنند.

نواحی کشت ذرت :  ذرت به طور وسیعی در اغلب نواحی دنیا کشت می شود. ایالات متحده امریکا حدود 40درصد ذرت جهان را تولید می کند.

چرا برنج در نواحی خاصی کشت میشود؟ برنج از غلات مهم است و نقش مهمی در تأمین غذای جهان دارد اما به دلیل اینکه به شرایط خاص آب و هوایی گرمسیری ونیمه گرمسیری و رطوبت هوا و آب زیاد وابسته است، در نواحی خاصی کشت می شود. بیشتر برنج دنیا در قاره آسیا، به ویژه آسیای شرقی و جنوب شرقی، کشت می شود.

مزارع غله تجاری وکشت و صنعت : مزارع غله تجاری معمولا بسیار بزرگ اند و کاشت و برداشت محصول در آن ها به صورت ماشینی انجام می شود. گاه این مزارع به صورت یک شرکت یا اتحادیه بزرگ اداره می شوند. در این نوع کشاورزی، معمولًا در کنار مزارع، کارخانه هایی برای تبدیل، بسته بندی و توزیع محصوالت در بازارهای مصرف پدید می آید که دراصطالح به آنها "کشت و صنعت" می گویند.معمولًا از بقایای برداشت غلات برای خوراک دام استفاده می شود

انقلاب سبز : از دهه 1970میالدی با انقالب سبز و به کار بردن علمی، بذرهای اصالح شده، کود و آفت کش های شیمیایی وماشین آلات، برخی کشورها موفق شدند تولید کشاورزی خود را به چند برابر افزایش دهند که از جمله این کشورها می توان به فیلیپین و پاکستان اشاره کرد که در زمینه تولید برنج به خودکفایی رسیدند.

ب) دامداری تجاری

دامداری تجاری چیست؟ در دامداری تجاری، دامداران برای تولید گوشت، شیر و سایر لبنیات یا پشم به نگهداری از دام ها و پرواربندی آنها با استفاده از تجهیزات مدرن و روش های علمی اقدام می کنند. این گونه دامداری ها ممکن است در کنار مزارع بزرگ غله تجاری ایجاد شوند و از بقایای محصولات کشاورزی برای تغذیه دام استفاده کنند.

 مهم ترین مراکز دامداری تجاری :  ایالات متحده امریکا، اتحادیه اروپا، استرالیا، زالندنو، آرژانتین و برزیل از مهم ترین مراکز دامداری تجاری در جهان هستند.

پ) پلانتیشن (plantation)

پلانتیشن چیست؟ پلانتیشن عبارت است از زمین های وسیع کشاورزی که به تولید یک محصول خاص اختصاص دارد. این محصولات برای صادرات وعرضه به بازارهای فروش جهانی تولید می شوند.

محصولات تولیدی درمزارع پلانتیشن : محصولاتی چون موز، قهوه، آناناس و کاکائو که در نواحی بسیاردور از ما کشت می شوند در مزارعی که به «پلانتیشن» معروف است، پرورش داده می شوند.

مزارع پلانتیشن درکدام نواحی قراردارند؟ درنواحی گرم و مرطوب استوایی در کشورهای مجاور استوا درقاره های آسیا، افریقا و امریکای جنوبی قرار دارند.

تاریخچه پیدایش مزارع پلانتیشن : در گذشته، وقتی اروپاییان قاره امریکا را کشف و به آنجامهاجرت کردند و در آن جا ساکن شدند، برخی از تاجرانثروتمند، مزارع تجاری وسیع (پلانتیشن) را به ویژه در جنوب ایالات متحده احداث کردند.

مالکان سفیدپوست و ثروتمند، بردگان سیاه پوست را استثمار و به کار در این مزارع مجبور می کردند و از راه تجارت این محصولات، سود بسیاری به دست می آوردند. کارگران مجبوربودند ساعت های زیادی در هوای گرم و مرطوب برای اربابان کار کنند؛ در حالی که از هرگونه حقوقی محروم بودند وهمواره مجازات و تنبیه می شدند.

پلانتیشن ها وشرکت های چندملیتی

چراصاحبان مزارع پلانتیشن ،شرکت های چندملیتی هستند؟ امروزه صاحبان اغلب مزارع تخصصی (پلانتیشن ها) شرکت های بزرگ، به ویژه شرکت های چندملیتی هستند؛زیرا این گونه مزارع به سرمایه گذاری زیادی نیاز دارند.

تعریف شرکت های چند ملیتی:شرکت های چندملیتی شرکت هایی هستند که معمولاً بخش مرکزی آنها در کشورهای پیشرفته صنعتی قرار داردو شعبه هاو کارخانه های مونتاژ آنها در سایر نواحی ایجاد شده اند.این شرکت ها در خارج از مرزهای کشور مبدأ فعالیت می کنند.

شرکت های چندملیتی، که عمدتاًًامریکایی و اروپایی هستند، با احداث این مزارع در کشورهای نواحی استوایی سرمایه گذاری می کنند و از نیروی کارگرارزان قیمت آنها در مزارع خودبهره می برند. برخی ازاین شرکت ها سالیانه میلیاردها دلار از تولید و صدور این محصولات، سود به دست می آورند.

چرابیشتر مزارع پلانتیشن درنزدیکی دریاهای نواحی استوایی قرار دارند؟ بیشتر مزارع تک محصولی نواحی استوایی در نزدیکی ساحل دریاهاواقع شده اند تا بتوان از کشتیبرای صدور محصولات به نواحی مختلف جهان استفاده کرد.

پیامدهای توسعه مزارع پلانتیشن : از نظر کارشناسان محیط زیست، در کشت تک محصولی، به دلیل اینکه مزارع سالیان متمادی به کشت یک محصول اختصاص می یابند، خطرفرسایش و ضعیف شدن خاک زیاد است. به علاوه،استفاده مداوم و زیاداز کودها و آفت کش های شیمیایی در این مزارع نیز به محیط زیست این نواحی آسیب می رساند.

میلیون ها نفرگرسنه درکجا زندگی می کنند؟ گرسنگی و سوءتغذیه از مسائل مهم جهان امروز است. براساس گزارش فائو، بیش از 800میلیوننفر از مردم جهان به سوءتغذیه دچارندو میلیون ها نفر گرسنه در قاره های آسیا، افریقا و امریکای لاتین و حوزه کارائیب زندگی می کنند. در یکی دو دهه اخیر، مردم کشورهایی چون زامبیا،ماداگاسکار، اتیوپی، چاد، سودان، افغانستان و یمن با مشکل گرسنگی، دست به گریبان بوده اند.

قربانیان اصلی گرسنگی: کودکان، قربانیان اصلی سوءتغذیه محسوب می شوند و گرسنگی آسیب های جدی و جبران ناپذیرچون ناتوانی یادگیری و مرگ زودرس به آنها وارد می کند.

علت گرسنگی و دسترسی نداشتن گروه هایی از مردم جهان به غذا چیست؟ علت اصلی گرسنگی «فقر» است. بی عدالتی، یعنی توزیع نابرابر درآمدها، در جهان موجب میشود عدهای قادر به خرید مواد غذایی نباشند.

جنگ ها و مهاجرت های اجباری عامل دیگر فقر و بی پولی و به دنبال آن گرسنگی محسوب می شوند. تغییرات آب وهوایی و وقوع خشکسالی، سیل، طوفان و نظایر آن نیز موجب کاهش ذخیره جهانی غلات و بالا رفتن قیمت های مواد غذایی می شوند و در نتیجه، بر ناتوانی مردم در خریدغذا و افزایش گرسنگی تأثیر می گذارند.

امروزه بسیاری از کالاهایی که در زندگی روزانه از آنها استفاده میکنیم در کارخانه ها تولید می شوند. زندگی بشر امروز به انواع صنایع کارخانه ای، شامل ماشین آلات و ابزار، الکترونیک، پوشاک و نساجی وچرم، محصولات غذایی، چوب و کاغذ، صنایع شیمیایی و دارو و... وابسته است.

آیا می توانید از هریک از این صنایع، کالایی مثال بزنید که در زندگی روزانه از آن استفاده می کنید؟ صنایع کارخانه ای، تقریباً در همه کشورها وجود دارد، اما نواحیجهان از نظر تعداد صنایع، کمیت و کیفیت تولیدات کارخانه ای وهمچنین سودی که از راه صدور کالاهای صنعتی به دست می آورند،یکسان نیستند.

مهم ترین نواحی صنعتی ( قطب های صنعتی جهان )

الف) آمریکای شمالی: شامل ایالات متحده امریکا و کانادااست. نواحی صنعتی ایالات متحده امریکا بیش تردر شمال شرق وازکوههای آپالاش تا دریاچه های پنجگانه گسترده شده اند.

ب) اروپای غربی:مهمترین نواحی صنعتی اروپا در غرب این قاره قرار دارند. ناحیه رور در کشور آلمان و نواحی صنعتی انگلستان، فرانسه و شمال ایتالیا از نواحی صنعتی مهم در جهان هستند.

پ) مشرق، جنوب و جنوب شرقی آسیا: ژاپن ازمهم ترین نواحی صنعتی در این بخش از جهان است. چین در دودهه اخیر درزمینه صنعت به رشد قابل ملاحظه ای دست یافته وبه یک قدرت صنعتی جهانی تبدیلشده است. هند نیز، به ویژه در ناحیه کلکته و بمبئی، از نظر توسعه صنعت اهمیت جهانی یافته است. کشورهای کره جنوبی، تایوان، مالزی و سنگاپور در چنددهه اخیربه تولیدکنندگان و صادرکنندگان مهم کالاهای صنعتی در جهان تبدیل شده اند.

ت) روسیه و اروپای شرقی : ناحیه مسکو، قفقاز، ولگا و جمهوری های چک و لهستان از اروپای شرقی، نواحی صنعتی مهم این بخش هستند.

صنایع نو با فناوری پیشرفته

صنایع نو با فناوری پیشرفته یا هایتک چیست؟ شاید پیش از این اصطلاح صنایع «هایِتک» (High Technology)را شنیده باشید.

این صنایع که به طور عمده با میکروالکترونیک ها و ریزپردازنده ها سروکار دارند، در سی سال اخیر در جهان رشد قابل توجهی یافته اند. صنایع الکترونیک شامل رایانه ها و تجهیزات آنها، وسایل صوتی و تصویری، تلفن های هوشمند همراه، صنایع هوافضا، لیزر، ربات ها و زیست فناوری، انرژی های نو، مهندسی پزشکی و به طور کلی،صنایع دانش بنیان از جمله صنایع نوین یا «هایِتک» هستند. این صنایع، با فعالیتهای اقتصادی نوع چهارم ارتباط نزدیکی دارند.

ویژگی های مهم صنایع نو

1-این صنایع عمدتاً بر محور فناوری پیشرفته و استفاده از متخصصانو محققان قرار دارند.

2-پیشرفت آنها بر مبنای نوآوری و رقابت است (برای مثال،تولیدکنندگان گوشیهای تلفن همراه هرساله گزینه های جدیدی بهمدلهای قبلی اضافه میکنند تا از سازندگان دیگر جلو بیفتند و دررقابت، سود بیشتری نصیب خود کنند)

3-این صنایع ناگزیر به برقراری ارتباط با فناوری های روز دنیا وصادر کردن کالاهای تولید شده به کشورهای دیگر جهان اند.

هدف از ایجاد پارک های علم و فناوری: امروزه کشورهاسعی میکنند باایجاد پارکهای علمی و فناوری، صنایع نو را گسترش دهند.

پارک های علم و فناوری چیست؟ این این پارک ها معمولاً در نزدیکی قطب های صنعتی ایجاد می شوند و از تحقیقات دانشگاهی استفاده می کنند. در این مناطق، آزمایشگاه های متعدد تحقیقاتی و پژوهشگرانی که به ابداع و نوآوری مشغول اند، تمرکز یافته اند.

در تعریفی دیگر در مورد پارک فناوری آمده است: پارک فناوری واحدی است که: 1. با مؤسسات آموزشی و پژوهشی در ارتباط است.

2. زیرساختها و خدمات پشتیبانی، خصوصاً مستغلات و فضاهای اداری را برای واحدهای تجاری فراهم می نماید.

3. وظیفه انتقال فناوری را بر عهده دارد.

4. وظیفه توسعه فناوری را بر عهده دارد.

بخش خدمات، فعالیت های متنوعی را دربر می گیرد و گسترش فعالیت های خدماتی برچشم انداز و منظره شهرها تأثیرات بسیاری می گذارد. مؤسسات و نهادهای مالی، بانکها، مؤسسات گردشگری ومجتمع های رفاهی، مؤسسات حمل و نقل، مراکز درمانی- آموزشی و ... موجب پیدایش ساختمان های بلندمرتبه و برج های عظیم در شهرها شده اند.مراکزخرید و مجتمع های تجاری چندطبقه که هم بخش خریدو هم بخش های تفریحی دارند، در بسیاری از شهرهای بزرگ جهان گسترش یافته اند. این مراکز معمولاً طراحی ومعماری مشابهی دارند.