درسنامه کامل جغرافیا (2) فصل 4 ناهمواری ها و اشکال زمین

پراکندگی سکونتگاه ها (جمعیت )در همه جای کشور یکسان نیست

تعداد  سکونتگاه ها در مناطق پایکوهی بیشتر، و جمعیت در آنها متراکم تر است.

نقشه تراکم جمعیت در نواحی شهری

نقشه ناهمواری های ایران

بخش اعظم سرزمین ما را نواحی مرتفع و کوهستانی تشکیل می دهد. 

ناهمواری ها بر تشکیل اجتماعات انسانی، نوع معیشت مردم و حتی بر تاریخ کشور ما، پیروزی و ناکامی های تاریخی نیز تأثیرگذار بوده است.

به عنوان نمونه آریوبرزن سردار دلاور ایرانی با استفاده از تنگه تکاب در ارتفاعات زاگرس (جایی در استان کهگیلویه و بویراحمد کنونی) در برابر حمله اسکندر مقدونی از ایران دفاع کرد.

در سال پایانی دفاع مقدس، رزمندگان اسلام در منطقه اسلام آباد غرب و کِرِند غرب(تنگه چهارزبر واقع در استان کرمانشاه) با استفاده از موقعیت کوهستانی و عوارض طبیعی منطقه، عملیات مرصاد را با موفقیت اجرا کردند

ناهمواری های ایران بیشتر طی دوران های اوّل تا سوم زمین شناسی پدید آمده است 

پیدایش نهایی آنها به اواخر دوران سوم زمین شناسی (سنوزوئیک) مربوط است. 

طی دورۀ کواترنر ناهموار یهای کشور ما شکل نهایی یافته 

تحت تأثیر عوامل فرسایش تغییر شکل می یابند.

این عوامل فرسایش شامل : آب های روان، باد، اختلاف دما و یخچال ها و  عملکرد انسان، که با بهره برداری های گوناگون خود از محیط، سرعت تغییرات را افزایش داده است، موجب تغییر شکل ناهموار یهای ایران شده است

الف) سرزمینهای کوهستانی که اغلب بیش از هزارمتر از سطح دریاهای آزاد ارتفاع دارند.

ب) سرزمینهای پست و هموار که شامل دشتها در نواحی داخلی و جلگه های کم ارتفاع در سواحل دریاها می شوند

الف) منطقة کوهستانی آذربایجان: 

دو رشته کوه ارسباران (قره داغ) در شمال  و رشته کوه مرزی ایران و ترکیه، شمال و غرب این منطقه  را دربرگرفته است. 

علاوه بر این کوه ها، دو تودۀ کوهستانی مهم دیگر، به نام های سهند و سبلان بر اثر  فعالیت های آتش فشانی، در این منطقه وجود دارند.

ب) منطقۀ کوهستانی تالش: 

 این منطقه جهت شمالی- جنوبی، دارد و منطقۀ آذربایجان را از کناره های دریای خزر جدا کرده است. 

شیب عمومی این کوه ها به سمت خزر بیش از منطقۀ آذربایجان است 

آبهای جاری از آنها با سرعت به دریای خزر، وارد می شود

پ) منطقۀ کوهستانی البرز: 

موقعیت :  از تنگۀ منجیل شروع شده و در امتداد غربی - شرقی تا کوه های شاه کوه در نزدیکی شاهرود و گردنه خوش ییلاق ادامه دارند.

دامنه های این کوه ها معمولا به سمت شمال و یا جنوب است 

در آن دره های وسیع و عمیقی هست، که رودهایی چون چالوس و هراز در آنها جریان دارند.

بخش اعظم این چین خوردگی وسیع، حاصل کوه زایی مواد رسوبی طی میلیون ها سال است. 

فعالیت های آتش فشانی در دورۀ کواترنر سبب شکل گیری قلۀّ  دماوند در این رشته کوه شده است 

قلهّ  های مهم البرز : دماوند،  علم کوه، تخت سلیمان و توچال

مراکز جمعیتی بسیاری در امتداد کوهستان های البرز مستقر شده است 

یکی از کانون های عمدۀ فعالیت های اقتصادی کشور به شمار می رود.

گسترۀ فعال البرز

عوامل ناپایداری 

گسترش شهرهای پررونق اقتصادی (مثل تهران، کرج)  ، احداث جاده های ارتباطی (شوسه و راه آهن)، احداث سدها ، هدایت رودخانه ها و بهره برداری از آنها، گسترش فعالیت های کشاورزی گوناگون  ، بهره برداری از معادن

پیامدهای ناپایداری در البرز

دامنه ها و دره ها، دشت ها و رودخانه های این منطقۀ کوهستانی طی دهه ها، چهرۀ دیگری به خود بگیرد 

مخاطراتی همچون ریزش* و لغزش* در جاده ها و دامنه ها، لرزش های خفیف و گسترده، طغیان رودها و بروز سیلاب و همانند آنها حادث شود.

ت)کوه های شمال خراسان: 

به شکل منظم و موازی در شمال شرقی ایران قرار دارند.

از رشته کوه های مهم کوه های شمال خراسان، می توان هزار مسجد، آلاداغ و در اطراف نیشابور، بینالود را نام برد

چین خوردگی های دیواره مانندی با دره های موازی و به طول صدها کیلومتر که از مریوان درکردستان با جهت شمال غربی - جنوب شرقی تا شمال تنگۀ هرمز  کشیده شده است.

زاگرس چگونه به وجود آمد؟

رشته کوه زاگرس از برخورد دو صفحۀ شبه جزیره عربستان و صفحۀ اوراسیا به وجود آمده است. 

این چین خوردگیها پس از تشکیل، به حالت اولیه باقی نمانده و طی میلیونها سال به علت فرسایش تغییر شکل یافته است.

یکی از زیباترین و فعالترین پدیده های رشته کوه زاگرس، گنبدهای نمکی است.

عوامل تغییردهندۀ زاگرس در حال حاضر

الف) عوامل طبیعی: 

1- رودها - جریان آب در این رودها به علت تغییرات اقلیمی، دچار نوساناتی شده و از حالت منظم به حالت نامنظم و طغیانی تغییر شکل داده است. 

2- ریزش های جوی شدید،کوه ها را فرسایش می دهد و مواد آن در دسترس این رودها قرار می گیرد.

3-  توفان های گرد و غبار از دیگر عواملی است که هم طبیعت و هم انسان در منطقۀ زاگرس در ایجاد و گسترش آنها مؤثر است. 

ب) عوامل انسانی: 

1- سد ها - این سدها برای جلوگیری از طغیان رودها، تولید برق آبی، تنظیم آب مورد نیاز برای آبیاری اراضی کشاورزی، استفاده های صنعتی و یا تأمین آب مورد نیاز شهرها و روستاها احداث شده است.

2– گشترش شهرها  در کنار رودها – باعث برهم خوردن تعادل جریان رودهاب ر اثر دست کاری های انسانی (مثل دیواره بندی، مجراسازی، پل سازی، پوشاندن روی رودها و ورود فاضلاب های شهری) در نواحی شهری شده و سیلاب می شود

3 - احداث جاده ها

4-  از بین بردن جنگل ها 

5- استفادۀ نامناسب از اراضی کشاورزی در نواحی شهری و روستایی زاگرس

اگر سه نقطۀ کوه جغتای در خراسان رضوی، گردنه آوج در استان قزوین و قلۀّ  کوه بزمان یا خضر زنده در سیستان و بلوچستان را به یکدیگر وصل کنید، مثلثی تشکیل می شود که منطقه کوهستانی مرکزی نامیده می شود.

ناهمواری های این منطقه دو نوع است: 

بخشی کوه های چین خورده که به آنها کوه های مرکزی گفته می شود 

برخی توده های نفوذی آذرین که به آنها کوه های منفرد مرکزی می گویند

در جنوب استان سیستان و بلوچستان و اطراف چالۀ جازموریان در کرمان، منطقۀ مکران واقع شده است که در آن  رشته کو ههای بشاگرد و اطراف آن با ارتفاع نسبتا کم و فرسود های وجود دارد. در این کوهها، فرسایش، شکلهای  زیبایی با دره ها، چاله ها و گودالهای عمیق ایجاد کرده است که آنها را ناهموار یهای مریخی(کوه های مینیاتوری) هم می نامند

گل فشان 

در استان هرمزگان و جنوب استان سیستان و بلوچستان در فاصلۀاین ناهموار یها تا دریای عمان، چندین گِل فشان وجود دارد

گل فشان ها معمولا به شکل گنبدی یا مخروطی شکل و در برخی جاها به صورت حوضچه های مملو از آب و گل مشاهده می شوند. 

گل فشان ها به علت خروج گاز یا بخار آب از اعماق زمین به بالا می آیند

1 -ذخایر آ ب       2 -معدن و ذخایر طبیعی     3 –دامداری            4 -  تولید انرژی

ب) سرزمین های هموار

سرزمین های هموار شامل: 1 – دشت ها               2 – جلگه ها

تعریف : سرزمین های هموار یا نسبتا همواری هستند که حصاری کوهستانی آنها را فرا گرفته است

عوامل تغییر دهنده دشت ها

الف) عوامل طبیعی:

1– تغییرات اقلیمی - امروزه تغییرات اقلیمی که نشانه های آن را می توان تغییر در الگوی پراکندگی ریزش های جوی، بروز توفان ها و خشکسالی ها دانست، نه تنها در بسیاری از مناطق جهان بلکه در کشور ما و در مناطق پست داخلی مشغول تغییر شکل ناهمواری های کنونی است.

2 -  توفان ها و بادهای شدید -  به فرسایش و جابه جایی مواد در دشت ها مشغول است و تپه های ماسه ای و دیگر پدیده های طبیعی مثل شوره زارها، بستر رودها و دشت های ریگی* را از نظر وسعت و مکان تغییر می دهد.

3 -  رودها -  با طغیان های دوره ای خود، مواد را از جایی برمی دارد و در جای دیگری برجای می نهد که شکل های تازه ای بر اثر آنها ایجاد می شود.

ب) عوامل انسانی:

1.بهره برداری انسانی و تغییرات کاربری اراضی

2.بوته کنی و از بین بردن پوشش های گیاهی

3.دست کاری نابخردانه در مسیل* ها و مجاری رودها

4.احداث جاده ها در مناطق حساس به دست کاری های انسانی 

5.بهره برداری وسیع از معادن و منابع طبیعی

ارزش های اقتصادی دشت ها

1) جاذبه های گردشگر ی

2)استفاده از انرژی پاک، مانند انرژی خورشید و باد

3)گذران اوقات فراغت به دلیل مناسب بودن برای رصد ستارگان، کویرنوردی و برگزاری مسابقات ورزشی

4)معادن گچ، نمک و مصالح ساختمانی

5)فعالیت های کشاورزی

  تعریف : جلگه ها سرزمین های همواری هستند که از یک طرف به کوه ها و از طرف دیگر به دریاها و دریاچه ها

منتهی می شوند.

علل پیدایش جلگه ها:

ساختمان زمین،  مقاومت سنگ،  عمق آب  ، تراکم آبرفت از علل پیدایش جلگه ها هستند.

جلگه ها به دلیل حاصلخیز بودن خاک، جمعیت زیادی را در خود جای می دهد

عوامل تغییردهندۀ جلگه ها:

الف) عوامل طبیعی: 

1 - حرکات دریا  - (جزر و مد*، توفان های دریایی، سونامی*، جریان های دریایی* و نوسانات عمومی آب دریاها)

2 - رودهای طغیانی-  که به دریاها می ریزد نیز نهشته ها و آبرفت های فراوانی را بر جلگه های ساحلی، تحمیل و مرتب اا  مکان و وسعت جلگه ها را دچار تغییر می کند.

ب) عوامل انسانی: 

اسکله سازی، بندرسازی، دیواره سازی، احداث جاده روی جلگه ها،. گسترش شهرها و روستاها  از عوامل انسانی تغییر دهنده جلگه ها هستند.

ارزش های اقتصادی جلگه ها

الف) کشاورزی 

ب) ارتباطی و بازرگانی  

ج) ماهی گیری 

د) گردشگری و تفریحی