درسنامه کامل فلسفه (2) فصل 4 کدام تصویر از جهان؟

• «اتفاق» از کلماتی است که در گفت و گوهای روزمرۀ همۀ اقوام و ملل کاربرد دارد.
•  مردم برخی امور را «اتفاقی» و «تصادفی» می شمارند و برخی دیگر را نه.

برخی از فیلسوفان نیز گاهی از واژۀ « اتفاق » استفاده کرده اند؛

• شکل دیگری از اتفاق که در دوره های اخیر مطرح شده در سخنان برخی دانشمندان زیست شناس از جمله داروین آمده است.
• آنان می گویند : از ابتدای پیدایش موجود زنده بر روی زمین ۵/۳ میلیارد سال میگذرد طی این سال ها جانداران بی شماری پدید آمده اند اما بیشتر آنها به علت ناسازگاری اندامها و اعضای بدنشان با محیط ،زندگی از بین رفته اند.
• فقط آن دسته از جانداران که تغییرات اندامی شان «اتفاقا» سازگار با محیط بوده است به حیات خود ادامه داده و رشد کردهاند و اگر در این میان تکاملی رخ داده اتفاقی بوده است.

• امروزه ، برخی از دانشمندان میگویند که جهان کنونی ،ما یعنی این میلیاردها کهکشان با یک انفجار بزرگ بیگ بنگ آغاز شده و به تدریج گسترش یافته است.
• بیان آنان دربارۀ این انفجار به گونه ای است که مفهوم « اتفاق » را به خاطر می آورد.
• از این رو جای این پرسش هست که آیا چیزی بوده که به طور اتفاقی منفجر شده است یا شرایطش به گونه ای بوده که پذیرای چنین انفجاری شود؟

• اصطلاح دیگری که برخی از مردم آن را به کار میبرند اصطلاح «شانس» است.
• برخی شانس را عامل موفقیت یا عدم موفقیت میدانند و معتقدند که شانس برخی از افراد بیشتر و شانس بعضی دیگر کمتر است.

• یکی از اقدامات مؤثر و مهم فیلسوفان دقت در مفاهیم عامیانه و نقد و تصحیح یا تعمیق آنها بوده است.
• ابن سینا که خود این دقت را دارد و آن را از وظایف فیلسوفان می،شمارد در مهم ترین کتاب فلسفی خود یعنی «الهیات شفا» هم درباره «اتفاق» و هم درباره «شانس» ، سخن گفته و تلاش کرده است نظر مردم را در مورد این مفاهیم تصحیح نماید.
• امروزه مفهوم اتفاق نه تنها نزد عامه مردم بلکه در علوم نیز کاربرد پیدا کرده است لذا ضروری است که در ادامه بحث علیت نظری به این مفاهیم بیندازیم و جنبۀ فلسفی آنها را روشن کنیم.

• پذیرش اصل «علیت» زمینه ساز نگاهی ویژه به جهان و اشیاء پیرامونی است.
• با قبول این حقیقت که هر حادثه علتی دارد به ارتباط اجزای جهان با یکدیگر و پیوستگی شان پی میبریم و با مواجهه با هر پدیده ای در پی کشف منشأ و عامل پیدایش آن بر می آییم.
• اصل وجوب بخشی علت به ،معلول جهان را تابع رابطه ای ضروری و حتمی نشان می دهد به گونه ای که اگر علت با تمام حقیقت خود تحقق یافت یقین پیدا میکنیم که تحقق معلول نیز ضروری و حتمی می شود و وجوب وجود پیدا می کند .
• باغبان بر همین اساس بذر می کارد و آن را آبیاری می کند و راننده با همین مبنا خودرویش را روشن و به جلو هدایت می کند.

اصل «سنخیت» میان علت و معلول نظم خاصی در جهان برقرار میکند و به ما می فهماند که هر چیزی نمی تواند منشأ هر چیزی شود و هر چیزی از هر چیزی پدید نمی آید.

• طبق اصل سنخیت، علت های خاص، معلولهای خاص دارند و هر معلولی نیز از علت خاص خود سرچشمه می گیرد.​​​​​​​

​​​​​​​

 معنای اول اتفاق :

• میان علت و معلول آن رابطه حتمیت وجود ندارد چه بسا یک علت موجود شود اما معلول آن پدید نیاید؛

معنای دوم اتفاق :

• ممکن است از هر علتی هر معلولی پدید آید؛

معنای سوم اتفاق :

• نبودن غایت و هدف خاص در حرکات و نظم جهان است؛ بدین معنا که این حرکات و نظام ها به سمت غایت و هدف معینی به پیش نمی روند.

معنای چهارم اتفاق :

معنای چهارم اتفاق که بی ارتباط با اصل علیت نیست رخ دادن حادثه پیش بینی نشده است؛

بررسی معنای اول اتفاق

• فیلسوفی یافت نمی شود که به طور صریح و روشن با معنای اول اتفاق موافق باشد.
• همه فیلسوفان چنین اتفاقی را انکار می کنند و می گویند هر معلولی به علت نیاز دارد و نمی تواند بدون علت موجود شود.

برخی از مردم که از تمام اجزای یک علت آگاه نیستند گاهی فکر میکنند که در برخی موارد در عین وجود علت معلول پدید نمی آید و براین اساس می،پندارند میان علت و معلول رابطۀ ضروری وجود ندارد. توضیح در آنجا که معلول ناشی از مجموعه چند عامل است که روی هم علت پدید آمدن آن معلول اند هر یک - از عوامل را علت ناقصه ، و مجموعه عوامل را علت تامه ، مینامند؛ مثلاً نوشتن روی کاغذ معلول عواملی از قبیل وجود ،انسان وجود قلم گرفتن قلم در دست اندیشه کردن اراده کردن و چندین عامل دیگر است . پس :

• نوشتن وقتی محقق می شود که همۀ عوامل دخیل در آن موجود باشند حتی اگر یک عامل هم نباشد ، مثال

فرد اراده نکند ، نوشتن پدید نخواهد آمد . حال ممکن است برخی افراد بدون توجه به «اراده کردن» چنین تصور کنند که همه عوامل نوشتن وجود دارد ولی نوشتن صورت نمی گیرد

بررسی معنای دوم اتفاق

اتفاق به این معنا نیز از نظر بسیاری از فلاسفه از جمله ابن سینا و ملاصدرا و علامه طباطبایی و برخی فیلسوفان اروپایی ، امکان پذیر نیست.

آنان می گویند اگر کسی به طور جدی و دقیق اصل سنخیت میان علت و معلول را به طور جدی و دقیق انکار کند و پدید آمدن هر چیزی از هر چیزی را ممکن ،بداند به هیچ کاری اقدام نخواهد کرد؛

بررسی معنای سوم اتفاق

اثبات یا نفی اتفاق به معنای سوم نیازمند دقت و تأمل بیشتر است بنابراین آن را با یک مثال بررسی می کنیم.

• اکنون جای طرح این سؤال است که آیا جهت گیری تحولات روی زمین از همان ابتدا به سمت پیدایش انسان بوده است یا اینکه این تحولات به طور اتفاقی منجر به پیدایش انسان شده اند؟

به عبارت دیگر آیا می توان گفت که هدف و غایت این تحولات و منتهای این مسیر طولانی حقیقتا انسان بوده است؟

• در پاسخ به این سؤال فلاسفه به دو دسته تقسیم شده اند :

آن دسته از فلاسفه که علاوه بر لوازم «اصل علیت» به «عله العلل» معتقدند و برای مجموعه هستی یک علت حقیقی قائل اند می گویند هر فرایند طبیعی و هر سیر تحولی در طبیعت هدف خاصی را تعقیب می کند و سرمنزلی تعیین شده دارد؛ گرچه انسان ها به علت محدودیتهای علمی نتوانند همه این اهداف را کشف کنند .

آن دسته از فیلسوفان که معمولاً به عله العلل معتقد نیستند غایتمندی زنجیره حوادث را انکار میکنند و وجود برخی از فرایندهای تکاملی را در جهان امری اتفاقی به حساب میآورند که از پیش تعیین و پیش بینی نشده است.