درسنامه کامل جامعه شناسی (3) فصل 9 پیشینة علوم اجتماعی در جهان اسلام

علوم ابزاری که نیازهای روزمره جامعه اسلامی را برطرف می کنند. مانند: علم پزشکی، علوم فنی و مهندسی و علوم پایه که به نوعی مادر این علوم به شمار می آیند، )این علوم از روش حسی و تجربی، استفاده می کنند.

 علومی که دربارۀ اهداف، ارزش ها و آرمان های انسان، مانند: عدالت، آزادگی، مسؤولیت و صحبت می کنند این علوم، چگونگی استفاده از علوم ابزاری را مشخص می کنند مانند: فلسفه، منطق، علوم اجتماعی و...

علومی که دربارۀ حقیقت انسان و آغاز و انجام او سخن می گویند. (علومی مانند: علم نفس، علم توحید، علم به مبدأ و معاد و ...). این علوم از جملۀ نافع ترین علوم محسوب می شوند.

علومی که از روش های حسی و تجربی استفاده می کنند. مانند: علوم ابزاری.

علومی که از روش های عقالنی و وحیانی استفاده می کنند مانند علومی که از آغاز و انجام زندگی یا ارزش ها و آرمانهای انسانی سخن می گویند.

قرآن کریم، در مسیر هدایت بشری، به زندگی اجتماعی انسان توجه ویژه ای دارد. ) توجه قرآن کریم به زندگی اجتماعی انسان ها را می توان در قالب اهداف ذیل، جمع بندی نمود:

1- ( توصیف و تبیین زندگی اجتماعی ) در جوامع چه می گذرد و چرا؟

توضیح : مهمترین ابزار تبیینی قرآن کریم در تبیین زتدگی اجتماعی، مفهوم » سنت های الهی« است. قرآن کریم، قوانین حاکم بر تداوم و تغییر جوامع و امت ها ی مختلف را » سنت های الهی« می نامد و انسانها را برای شناخت این سنت ها تشویق می کند.

قرآن کریم، سنت های اجتماعی متعددی را به انسانها معرفی می کند و انسانها را به شناخت سایر سنت های الهی که در قرآن معرفی نشده اند، دعوت می کند.

2- نقد و ارزیابی جوامع و فرهنگ های بشری.

توضیح: قرآن کریم به فرهنگ های مختلف و امت های گذشته اشاره می کند و رفتار و فرهنگ گذشتگان را مورد ارزیابی انتقادی قرار می دهد. رفتار عاقالنه شان را تأیید می کند و از رفتار جاهالنه  (behavior Ignorant) و رفتار سفیهانه  (behavior Stupid) آنها انتقاد میکند.

2- ترسیم جامعۀ آرمانی.

ویژگی های جامعۀ آرمانی از نظر قرآن کریم:

در این جامعه، به عدالت و قسط رفتار می شود.

این جامعه، فرهنگ حق دارد.

در این جامعه، به کسی ظلم نمی شود و در برابر ظلم دیگران، مقاومت می شود.

این جامعه قصد ظلم به دیگر جوامع را ندارد و ظلم دیگران را نیز تحمل نمی کند. نه ظالم و نه ظلم پذیر است.

این جامعه تا آنجا که بتواند به ستم دیدگان و مستضعفان جهان یاری می دهد.

از نظر قران کریم، پیامبران خدا برای ساختن جامعه و فرهنگ آرمانی جامعه و فرهنگ مبتنی بر عدالت و قسط، مبعوث شده اند.

روشها و ابزارهای علوم اجتماعی قرآنی

قرآن هم حس و تجربه را از ابزارهای علم اجتماعی میداند و هم از عقل وحی بعنوان دو ابزار علمی یاد می کند و از همگان می خواهد که از این ابزارها برای علم آموزی و شناخت حقایق و وقایع اجتماعی و تاریخی استفاده کنند.

علوم اجتماعی و متفکران مسلمان

فارابی، ابوریحان بیرونی و ابن خَلدون از جمله متفکران مسلمان درجهان اسالم هستند که با توجه به آموزه های قرآنی، علم اجتماعی نافع (سودمند) و متناسب با جهان اجتماعی خود را پدید آورده اند.

این سه متفکر جهان اسالم، در حوزۀ علوم اجتماعی، آثار مهمی از خود به جا گذاشته اند.

ویژگی های علم مَدَنی فارابی:

از همۀ ظرفیت های علوم اجتماعی برخوردار است.

به توصیف و فهم کنش ها و ساختارهای جوامع مختلف، می پردازد. (برخورداری از رویکرد تفسیری به تبیین علت یابی واقعیت های اجتماعی و بررسی تغییرات و تحوالت آنها می پردازد. ) برخورداری از رویکرد تبیینی دربارۀ هنجارها، ارزش ها و آرمان های جوامع مختلف، داوری علمی می کند و رویکرد انتقادی به جامعۀ خود و دیگر جوامع دارد.

برخورداری از رویکرد انتقادی

 دربارۀ هنجارها، نحوۀ رفتار و سبک زندگیِ کنشگران سخن می گوید و باید و نبایدهایی برای زندگی اجتماعی، تجویز می کند. علم مدنی فارابی؛ علم جامعی است که هر سه رویکرد تبیینی، تفسیری و انتقادی را در خود جای داده است.

ابوریحان بیرونی از دیگر متفکران اجتماعی جهان اسلام است که با روش تجربی و تفهمی، فرهنگ جامعۀ هند را توصبف کرده و با استفاده از روش عقلی، به ارزیابی انتقادی این فرهنگ نیز پرداخته است.

ابوریحان بیرونی؛ عامل دشواری فهم دانش و معارف هندیان را در دو عامل ذیل می داند:

1- پیچیدگی زبان و خط هندی

2- به نظم درآوردن متون علمی توسط هندیان ( این کار با هدف حفظ این متون از جعل و تحریف  انجام می شده است ابوریحان بیرونی؛ علت وجود کاست ها (طبقات اجتماعی کامالً بسته، موروثی و منفصل) در جامعۀ هند را در عامل ذیل می داند:

باورهای دینی هندوها موجب پیدایش کاسْت ها می شده است، هندوها معتقد بوده اند؛ خداوند، جهان را اینگونه طبقه بندی شده آفریده است.

اهمیت امروزی ابوریحان بیرونی، روش شناسی او بوده است. ابوریحان بیرونی در بررسی های مذهبی، تاریخی و جغرافیایی خود، روش انتقادی را در کنار روش تجربی بکار برده است. روشی که او هزار سال پیش در بررسی های علمی خود در پیش گرفته بود. امروزه در تحقیقات مردم شناسی و جامعه شناسی متداول شده است.

پژوهش های ابوریحان بیرونی دربارۀ مردم هند، با هم نشینی و مشاهدۀ همدلانۀ اعمال و رفتار هندی ها همراه بوده است. امتیاز خاص و جاویدان ابوریحان بیرونی نسبت به هم عصرانش در این بوده است که او توانست دریابد که علاوه بر یونانیان، ملتی دیگر هم در جهان وجود دارد که دارای فرهنگ اصیل باشد و آن کشور هندوستان است. تا آن زمان، تمامی فضلای قرن سوم هجری قرن ترجمه و قرن چهارم هجری قرن تحقیق، صرفاً طرفدار دانش یونانی بودند.

مفهوم بنیادی ابن خلدون : عَصَبیّت ؛ بعنوان یکی از سنت های الهی در جامعه عامل شکل گیری جوامع.

عصبیت؛ عامل پیوستگی و انسجام اجتماعی و عامل پویایی و پیشرفت جامعه است که با رواج شهرنشینی و گرایش به تجملات بتدریج ضعیف می شود.

ابن خلدون یکی دیگر از اندیشمندان اجتماعی جهان اسالم است که با تأثیرپذیری از قرآن، بدنبال شناخت سنت های الهی در جامعه بود. او در مطالعات خود به روش عقلی توجه چندانی نداشت و بیشتر از روش حسی و تجربی استفاده می کرد و از اینرو از جامعۀ آرمانی سخنی نگفته است.

ابن خلدون با استفاده از تجربۀ تاریخی جوامع پیرامون خود، از «عصبیّت» بعنوان عامل شکل گیری جوامع یاد می کند و این نظریۀ خود را به همۀ جوامع تعمیم می دهد.

عقل به معنای عام؛ به هرگونه تالش ذهنی و فکری گفته می شود که هم عالمان در دانش علمی از آن استفاده می کنند و هم عموم مردم در دانش عمومی.

از آن بهره می برند. در این معنا می توان از انواع عقل سخن گفت:

عقل ابزاری تجربی:

متکی بر روش های حسی- تجربی و متناسب برای تبیین یا علت یابیِ پدیده های محسوس. عقالنیت مدنظرِ جامعه شناسی تبیینی دانشمندان برای کسب دانش دربارۀ پدیده های طبیعی و مادی پدیده های محسوس از این عقل استفاده می کنند و همواره به آزمون های حسی و روش های تجربی پایبندند.

جامعه شناسی تبیینی، از عقل ابزاری برای پیش بینی و کنترل پدیده های اجتماعی استفاده می کند.

عقل تفسیری:

متکی بر روش های تفهمی - تفسیری و متناسب برای تفسیر یا معنایابی پدیده های اجتماعی عقالنیت مدنظرِ جامعه شناسی تفسیری اندیشمندان برای فهم و تفسیر پدیده های معنادار مانند: کنش انسان ها، گفتار و متن، از این عقل استفاده می کنند.

جامعه شناسی تفسیری، برای فهم دیگران و ارتباط با آنان یا معنا بخشی و انسجام بخشی به زندگی اجتماعی از این عقل استفاده می کند.