درسنامه کامل جامعه شناسی (3) فصل 10 افق علوم اجتماعی در جهان اسلام

تمدن اسلامی ؛ ترکیب کننده و تکمیل کننده فرهنگ ‌های قدیم شرق و غرب بود و نه تقلید کننده صرف و ادامه دهنده محض آنها . 
 دوره کمال تمدن اسلامی ، دوره سازندگی بود ؛ دوره ای که طی آن یک فرهنگ جهانی و انسانی با ترکیب و تکاملی از عناصر مختلف یونانی ، هندی ، ایرانی و حتی چینی شکل گرفت . 
 
 اهمیت تمدن اسلامی در ترکیبی بودن آن از یکسو و بنیاد و اساس اسلامی آن از سوی دیگر است . بنیاد و اساسی که ارزش جهانی و انسانی دارد . 
 آنچه تمدن اسلامی را جهانی کرد ، شوق و اراده کسانی بود که از هر قوم و ملتی منادی اسلام و جهت گیری الهی و انسانی آن ، بوده اند . 
 
 جامعه اسلامی بعنوان وارث تمدن عظیم اسلامی ، جامعه ­ای بود که در اصل ، مرکز آن قرآن بود و نه شام و عراق . در سرتاسر این جامعه اسلامی ، یک قانون اساسی وجود داشت و آن قرآن بود . 
 در قلمرو جهان اسلام به سبب وجود مدارا و وحدت ، خبری از سوگیری ‌ها و تعصبات قومی ، نژادی ، جغرافیایی شرقی غربی ، زبانی و . . . . نبود . 

تا وقتی که جامعه اسلامی به سبب مدارا و وحدت در داخل ، از همکاری تمام عناصر جامعه بهره داشت و در خارج با دنیای غیراسلامی مرتبط بود ، با قدرت و بنیه قوی به لحاظ جسمی و روحی به لحاظ سخت افزاری و نرم افزاری به لحاظ عملکرد و اندیشه ( ، می­ توانست هر چیز تازه و مطبوع را هضم و جذب کند . 

جامعۀ متمدن اسلامی:

مدارا و وحدت در داخل جلب همدلی و همکاری تمام استعدادهای موجود فارغ از رنگ ، نژاد ، قومیت ، زبان و . . . برخورداری از قدرت و بنیه قوی تعامل آگاهانه و سازنده با جوامع غیراسلامی و هضم و جذب هر عنصر یا پدیده جدید و مطبوع بطور خلاصه ‌تر : جامعه متمدن اسلامی : مدارا و وحدت در داخل تعامل سازنده با خارج . 

دو نکته مهم درخصوص دین اسلام:

۱ - اسلام دین زندگی و حیات است نه مرگ و نیستی 
 ۲ - اسلام دین فرازمانی و فرامکانی است ( به زمان و مکان خاصی اختصاص ندارد و ویژگی حیات بخشی ) زندگی بخشی ( آن محدود به مکان و زمان خاصی نیست . اسلام تمام انسان‌ها را فارغ از هر رنگ ، نژاد ، زبان ، جغرافیا و . . . مخاطب خود قرار می‏ دهد . ) 

دو ویژگی اساسی به مثابه شاخصی از زنده و پویا بودن جهان اسلام :

1- آگاهی همراه با عمل

2- عمل همراه با آگاهی

پیامدهای این دو ویژگی اساسی برای جهان اسلام:

دو ویژگی آگاهی همراه با عمل و عمل همراه با آگاهی ، پیامدهایی مانند همبستگی ، تعاون و همکاری ، امید و اطمینان ، توجه به آینده و برنامه ریزی را بدنبال می‏ آورد . 

اساس و پایۀ شکل دهی علوم و دانش ها در جهان اسلام:

جهان اسلام بر دو پایه و اساس ، علوم و دانش هایی را شکل داده‌ است . 
 ۱ - با توجه به تعریفی که از دانش علمی داشته‌ است . 
 ۲ - به تناسب جریان ­های فکری و اجتماعی که در درون جهان اسلام موجود بوده‌ است . 

علوم اجتماعیِ جهان اسلام:

علوم اجتماعی جهان اسلام همواره ناظر به مسائل و نیازهای اجتماعی و متناسب با آنها بوده‌ است . به عبارت دیگر ؛ علوم اجتماعی در جهان اسلام محور محور و نیاز پایه ، بوده‌ است. 

علم فقه ( فقه اسلامی ) ؛ مسائل اجتماعی را توصیف و تبیین نمی‌ کند اما درباره چگونگی رفتار اجتماعی مسلمانان و جامعه اسلامی ، احکام و قواعدی را مطرح می‏ کند . 
 
 علم فقه : 
 علم تجویز رفتار اجتماعی مناسب برای مسلمانان و جامعه اسلامی برای عبور از وضع موجود به وضع مطلوب است . 
 جامعه اسلامی با استفاده از علم فقه ( شاخه علم اجتماعی مسلمانان ) ، رفتارها و هنجارهای اجتماعی را ارزیابی و نقد می‏ کند و درباره آنها داوری می‏ نماید . 
 
 علم فقه ( فقه اسلامی ) ؛ نه تنها ویژگی ­های جامعه آرمانی و مطلوب را مشخص می‏ کند بلکه راه ­های برون رفت از وضعیت موجود به سوی وضعیت مطلوب را تجویز می‏ کند . 
 در طول تاریخ ، در جهان اسلام ، مکاتب و مذاهب مختلف فقهی فعال بوده اند . 

 توضیح : دلیل پیدایش و فعالیت مکاتب و مذاهب مختلف فقهی در جهان اسلام این بوده‌ است که در طول تاریخ در جهان اسلام ، سبک ­های زندگی ، نظام ­های اجتماعی و بویژه قدرت ­های اجتماعی مختلفی وجود داشته‌ است ، لذا در هر دوره و متناسب با هر کدام از آنها ، مکاتب و مذاهب فقهی مختلفی نیز ایجاد و فعال شده‌ اند . 

 علم فقه ( فقه اسلامی ) ؛ با به رسمیت شناختن تفاوت ­های قومی ، نژادی ، زبانی ، فقهی و . . . آنها را از یک تهدید به فرصتی برای شکل گیری امت اسلامی ، تبدیل نموده است .  
 علم فقه ( فقه اسلامی ) ، بیان کننده آرمان ­های اجتماعی جهان اسلام بوده‌ است . آرمان هایی مانند : مدارای اجتماعی با مسلمانان و همه کسانی که بدنبال زندگی صلح امیزند / دفاع از مرزهای اسلامی در برابر تهاجم متجاوزان / تلاش برای تحقق و گسترش عدالت و دفاع از مظلومان و ستم دیدگان جهان ؛ بدون در نظر گرفتن نژاد ، زبان و مذهب آنها . 

میرزای نائینی؛ ؛ در آغاز قرن بیستم و در شرایط آن روز جامعه ایران ، معتقد بود که ما نمی‌ توانیم ویژگی دوم جامعه مطلوب را تحقق ببخشیم . به باور میرزای نائینی این ویژگی تنها با ظهور امام زمان عج تحقق پذیر است ؛ چراکه یگانه حاکم عالم و عادل حضرت مهدی موعود می‏ باشد که به اذن خداوند در زمان مقرر ظهور یافته و بر جهان اسلام حکمرانی خواهد نمود . 
 
 اما میرزای نائینی در عین حال معتقد بود ؛ ما می‏ توانیم ویژگی اول را محقق کنیم تا مردم از طریق مجلس ، سازمان ‌ها و ساختارهای اجتماعی را به گونه عادلانه ­ای شکل دهند . 

از نظر میرزای نائینی:

نظام مشروطه ؛ به معنای مشروط کردن حاکمان و حکومتی است که در چارچوب مقررات عادلانه مجلس عمل کند . در نظام مشروطه ؛ مردم با کمک مجلس شورا ، ویژگی اول نظام اسلامی را محقق می‏ کنند . 

حکومت مشروطه:

به معنای حکمرانی در چارچوب قوانین مجلس است . به این معنا که : حاکم دیگر نمی‌ تواند بصورت خودسرانه ، خودکامه و دلخواه حکومت کند . در حکومت مشروطه : حاکم نه آنگونه که خود می‏ خواهد بلکه آنگونه که مجلس و قانون اساسی می‏ خواهد ، حکومت خواهد کرد . 
 
 حکومت مشروطه در مقابل حکومت خودکامه قرار می‏ گیرد . در حکومت خودکامه ، حاکم بصورتی کامل خودسرانه حکومت می‏ کند ، اراده و نظر شخصی او فصل الخطاب بوده و الزم االجراست و قدرت و اختیارات حاکم ؛ مشروط به هیچ قانون و قاعده ای نیست . 
 
 اما در حکومت مشروطه ؛ حکومت از حالت خودکامه درآمده و مشروط به قانون می‏ شود و قدرت و اختیارات حاکم را نمایندگان مردم در مجلس تعیین می‏ کنند . 
 در حکومت مشروطه ؛ مقام شاه از ظل اهل یا سایه خدا به نماینده قانون تعدیل می‏ شود . 

در پایان قرن بیستم امام خمینی ( ره ) ، در ادامه تلاش و مبارزه برای تشکیل جامعه مطلوب به این نتیجه رسید که مردم ایران می‏ توانند با مشارکت و حضور فعال خود ، جامعه ­ای ایجاد کنند که هر دو ویژگی جامعه مطلوب را داشته‌ ‌باشد . 
 یعنی هم قوانین آن عادلانه باشند و هم مجریان این قوانین از دو شرط علم و عدالت برخوردار باشند . 
 بر اساس نظر امام خمینی ( ره ) ؛ مجلس شورای اسلامی با مشارکت نمایندگان مردم موظف است شرط اول جامعه مطلوب را محقق کند و مجلس خبرگان نیز موظف است شرط دوم جامعه مطلوب را تحقق بخشد ؛ یعنی رهبر جامعه را بر اساس معیارهای اسلامی شناسایی و معرفی کند و بر عملکرد او نظارت نماید . 
 
 قاعده شکل دهی نظام ­های سیاسی : 
 جوامع اسلامی می­ توانند بنا به شرایط متفاوت فرهنگی و تاریخی خود ، الگوهای متنوعی از نظام ­های سیاسی – اجتماعی اسلامی را پدید آورند . الگوی مشروطه میرزای نائینی در اوایل قرن ۲۰ میلادی و الگوی انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی امام خمینی ( ره ) در اواخر قرآن میلادی ۲۰ ، محصول تلاش ‌های نظری و عملی فقه شیعه ( فقه سیاسی – اجتماعی شیعه ) در ایران است . 
 
 فقه اهل سنت نیز این امکان را دارد که نظام ­های سیاسی – اجتماعی متناسب با خود را پدید آورد .
 جهان اسلام با استفاده مناسب از فقه اسلامی می‏ تواند از هویت اسلامی خویش پاسداری کند . 
 
 جوامع اسلامی شکل دهی نظام سیاسی - اجتماعی متناسب پاسداری از هویت اسلامی بیانات امام خمینی ( ره ) درباره شکل دهی دولت اسلامی با جمهوری ­های آزاد و مستقل و بیانات مقام معظم رهبری در راستای توجه به اقتضائات فرهنگی ، تاریخی ، سیاسی در هر یک از جوامع اسلامی ، بر محور نکته کلیدی ذیل قابل تأمل می­ باشند : 
 
 تشکیل دولت هایی با اساس اسلامی و با الگوهایی بومی : 
 توضیح : هر یک از کشورهای اسلامی می‏ توانند در بستر و زمینه اسلامی ، الگوها یا مدل ­های بومی و متناسب خود را ایجاد کنند دولت ­های اسلامی در جوامع اسلامی مختلف قرار نیست عین هم باشند .  

اعتباریات ؛ بعنوان موضوع علوم اجتماعی علامه با با طرح اعتباریات؛ اعتباریات ؛ تعریف دقیق تری از موضوع علوم اجتماعی است کرده‌ است . 
 از نظر علامه طباطبائی؛ ؛ اعتباریات یا همان پدیده ­های قراردادی و اعتباری در جامعه ؛ موضوع علوم اجتماعی هستند . 

عقل نظری : به شناخت ( هست ­ها ) می‏ پردازد و با روش حسی - تجربی ، هستی ­های طبیعی را می‏ شناسد . احکام و قواعد ریاضی و متافیزیکی را در می‏ یابد . این سطح از عقلانیت ؛ علوم طبیعی ، ریاضی و فلسفه ( متافیزیک ) را شکل می‏ دهد . 
 عقل عملی : بایدها و نبایدها و احکام ارزشی ( خوب / بد ) را می‏ شناسد و درباره ارزش ­های فردی و اجتماعی داوری می‏ کند . 

عقل عملی به انسان در انجام عملش یاری می‏ رساند و در این مسیر پدیده هایی را ایجاد می‏ کند . عالمه طباطبائی این پدیده ­ها را اعتباریات ( پدیده ­های اعتباری یا قراردادی ) می­ نامد . 
 
 اعتباریات ( پدیده ­های اعتباری یا قراردادی ) دو ویژگی دارند : 
 ۱ - با خواست و اراده انسان ­ها بوجود می‏ آیند . 
 ۲ - پس از شکل گیری ؛ دارای آثار و پیامدهای غیرارادی می‌ گردند . 

چراکه ؛ اول با بصورت خودبخودی و طبیعی وجود نداشته ‏اند بلکه انسان ‌ها با خواست و اراده آنها را ایجاد کرده ‏اند . ثانیا آثار و پیامدهای غیرارادی و برنامه ریزی نشده دارند . . . 

 واقعیت های اجتماعی؛ بعنوان موضوع علوم اجتماعی

فارابی موضوع علم مدنی ( علوم اجتماعی ) را واقعیت ­های اجتماعی می­ داند . منظور از واقعیت ­های اجتماعی از نظر فارابی ؛ پدیده هایی هستند که با آگاهی و اراده انسانها ایجاد می‏ شوند . 
 فارابی علم مدنی یا همان علوم اجتماعی را در مقابل علومی قرار می‏ دهد که موضوع آنها مستقل از اراده انسان‌ها وجود دارد . 

لوم اجتماعی جهان اسلام ؛ متناسب با معنای علم در جهان اسلام است . 
 علوم اجتماعی جهان اسلام برای توصیف و تبیین مسائل اجتماعی ؛ علاوه بر منابع و روش ­های تجربی از منابع و روش ­های عقلانی و وحیانی نیز استفاده می‏ کند . 
 کاربرد روش ­های تجربی / عقلانی / وحیانی ، در توصیف و تبیین پدیده ­های اجتماعی . 
 
 عقلانیت مورد استفاده در جهان اسلام ؛ علاوه بر آنکه با داده ­های حسی و تجربی و همچنین با هنجارها ، ارزش ­ها و آرمان ­های فرهنگی ، اجتماعی و تاریخی پیرامون خود تعامل فعال دارد ؛ آنها را مورد ارزیابی انتقادی قرار می‏ دهد .
 یعنی : عقلانیت جهان اسلام ؛ ضمن اهمیت دادن به داده ­های حسی - تجربی و ضمن لحاظ نمودن ارزش ­ها و آرمان ­های پیرامون خود ؛ آنها را در عین حال ؛ خطا پذیر و انحراف یاب نیز قلمداد می‏ کند . . بنابراین ؛ عقلانیت الهی محور جهان اسلام ؛ بعنوان عقلانیت پویا ، پیشرو و جهانی اندیش ؛ فارغ از تعصب و پیش داوری ؛ ضمن توجه و لحاظ نمودن داده ­های تجربی و یافته ­های ارزشی و هنجاری پیرامون خود ؛ آنها را قابل نقد و ارزیابی نیز می‏ داند . 

 عقلانیت در جهان اسلام ؛ با وجود تعامل با فرهنگ و سنت ­های تاریخی محیط خود ، ارزش ­ها و اعتبار روشنگرانه خود را از متن فرهنگ و کنش ­های عام الن نمی‏ گیرد ، بلکه عالمان با استفاده از این عقلانیت ، به گونه ­ای مستقل به ارزیابی فرهنگ و تاریخ مربوط به خود می‏ پردازند . 
 
 یعنی : عقلانیت در جهان اسلام ؛ صرفا از دل فرهنگی فرهنگی و تاریخی محیط خود برنیامده است چرا که در این صورت برد روشنگری و هدایت گری آن محدود به همان محیط خود می‏ شد . درست این است که بگوییم ؛ عقلانیت جهان اسلام ضمن ارتباط با فرهنگ و سنت ­های تاریخی محیط خود و درک و و نیازهای آنها ؛ قدرت هدایت گری خود را از حقایق جهانشمول الهی می‏ گیرد و به همین دلیل برد روشنگری آن شامل تمامی انسان ­ها و جوامع بشری می‏ باشد . در عقلانیت جهان اسلام ؛ ملاک ­ها و شاخص ­های عقلانی بودن امور در اصل از حقایق الیزال الهی سرچشمه می‏ گیرند . 
 
 به همین دلیل است که عاملان انسانی بواسطه تجهیز به این عقلانیت ، توان عبور از تعصبات فرهنگی و تاریخی و امکان نقد آنها را می‏ یابند.

 عقلانیت جهان اسلام ؛ در تولید دانش علمی درباره محیط فرهنگی و اجتماعی ، نقش محوری دارد . ولی همه عرصه ­های علمی را به تنهایی سامان نمی‌ دهد ، بخشی از آن را به کمک حس و تجربه زیسته و بخشی دیگر را با استفاده از وحی سامان می‏ بخشد . 
 یعنی : عقلانیت جهان اسلام ؛ عقلانیت و و بیگانه با روش ­های انسان ساخته مانند روش ­های حسی - تجربی و . . . نیست . بلکه ؛ این عقلانیت ضمن اینکه پایه در حقایق الهی دارد ، در تولید دانش علمی و به اقتضای موضع مورد بررسی ؛ از روش ­های مختلف حسی / تجربی / وحیانی بهره می‏ گیرد . 

 علوم اجتماعی جهان اسلام ؛ علاوه بر تبیین وضعیت موجود جهان اسلام ؛ درباره وضعیت مطلوب و آرمانی جامعه اسلامی و همچنین جامعه جهانی نیز داوری خواهد کرد و راه ­های برون رفت از وضعیت موجود به سوی وضعیت مطلوب را شناسایی می‏ کند . 
 
 یعنی علوم اجتماعی جهان اسلام ؛ علاوه بر سطوح توصیفی و تبیینی ؛ دارای سطوح انتقادی و تجویزی نیز می‏ باشد . 

عقل در معنای عام : به هر گونه تلاش ذهنی و علمی گفته می­ شود . 
 عقل در معنای خاص : نیرویی که انسان به کمک آن حقایق و قواعد جهان را می‏ شناسد .

 عقل در معنای خاص ، بر اساس موضوع مورد مطالعه ، به انواع مختلف تقسیم می­ شود : 
 ۱ - عقل نظری : عقل مربوط به شناخت واقعیت ­های مستقل از انسان ­ها ( : واقعیت هایی را که مستقل از آگاهی و اراده انسان وجود دارند ؛ شناسایی می­ کند و علومی مانند فلسفه ، ریاضیات و طبیعیات را پدید می‏ آورد . 

۲ - عقل عملی : عقل مربوط به شناخت واقعیت ­های انسان ساخته ( : واقعیت هایی را که با آگاهی و اراده انسان بوجود می‏ آیند را شناسایی می­ کند . واقعیت هایی مانند ارزش ‌ها و آرمان ­های اجتماعی . بعنوان مثال : خوب بودن عدالت و بد بودن ظلم با این نوع عقلانیت شناسایی می‌ شود . این عقل ؛ علوم انسانی و اجتماعی را پدید می‏ آورد .