درسنامه کامل جامعه شناسی (3)

ذخیره دانشی شامل دو بخش اصلی است:

آداب و رسوم، سنت‌ها

مجموعه‌ای از باورها، ارزش‌ها و هنجارهایی که در طول زمان در یک جامعه شکل گرفته و به هویت فرهنگی آن جامعه تبدیل شده‌اند.

دانش عمومی

مجموعه اطلاعات، مهارت‌ها و آگاهی‌هایی که در زندگی روزمره به کار گرفته می‌شوند و در بین همه افراد جامعه مشترک هستند.

دانش عمومی به دانشی اطلاق می‌شود که در بین همه افراد یک جامعه مشترک است و از طریق فرآیند جامعه‌پذیری در اختیار آنان قرار می‌گیرد. این دانش شامل معلومات، مهارت‌ها و آگاهی‌هایی است که در زندگی روزمره بدون نیاز به برنامه‌ریزی و تفکر استفاده می‌شوند (مانند نحوه راه رفتن، سلام و احوالپرسی کردن و ...). در مقابل، دانش تخصصی دانشی است که افراد در مراکز آموزشی و دانشگاهی کسب می‌کنند و به صورت سازمان‌یافته و نظام‌مند ارائه می‌شود. این دانش از طریق تحقیق، آزمایش و استدلال به دست می‌آید.

دانش عمومی نقش بسیار مهمی در زندگی اجتماعی افراد ایفا می‌کند. این دانش موجب پیوستگی و انسجام اجتماعی شده و سبب می‌شود افراد بتوانند با یکدیگر تعامل و ارتباط برقرار کنند. همچنین دانش عمومی صرفه‌جویی در وقت و انرژی افراد را به دنبال دارد، زیرا نیازی نیست برای هر امر روزمره برنامه‌ریزی و تفکر کرد. به همین دلیل، دانش عمومی نقشی مشابه با هوا در زندگی اجتماعی دارد. همان‌طور که هوا برای تنفس انسان حیاتی است، دانش عمومی نیز برای ادامه حیات اجتماعی ضروری است. اما متأسفانه اهمیت آن در مقایسه با هوا کمتر درک می‌شود.

عمومیت و همگانی بودن:

دانش عمومی در بین همه افراد یک جامعه مشترک است.

اکتسابی بودن:

افراد این دانش را در طول زندگی خود و از طریق جامعه‌پذیری به دست می‌آورند.

ناشناخته بودن:

بسیاری از جنبه‌های این دانش به دلیل تکرار و عادت در زندگی روزمره برای افراد ناشناخته است.

صرفه‌جویی در وقت و انرژی:

به دلیل همگانی بودن، افراد نیازی به برنامه‌ریزی و تفکر برای انجام بسیاری از امور ندارند.

پایه و اساس دانش تخصصی:

دانش تخصصی بر اساس دانش عمومی شکل می‌گیرد و آن را توسعه می‌دهد.

دانش عمومی شامل باورها، ارزش‌ها، هنجارها و سنت‌های یک جامعه است که هویت فرهنگی آن جامعه را تشکیل می‌دهند. افرادی که این دانش عمومی را به خوبی می‌شناسند و به آن پایبند هستند، هویت فرهنگی خود را تقویت کرده و به آن افتخار می‌کنند. این در حالی است که برخی افراد با بی‌توجهی یا تمسخر این دانش عمومی، هویت فرهنگی خود را نادیده می‌گیرند.

1) در دوران دفاع مقدس، دانش عمومی مربوط به مفاهیمی مانند ایثار، همدلی و تعلق به هویت ملی، نقش مهمی در دفاع شجاعانه جوانان ایرانی ایفا کرد.

2) رعایت سنت‌های مرسوم مانند عزاداری و جشن‌های ملی و مذهبی، موجب انسجام و همبستگی اجتماعی می‌شود.

تعارض بین دانش عمومی و دانش علمی می‌تواند به دو صورت بروز کند:

تعارض روشی: در این حالت، دانش علمی با روش انتقادی و آزمون‌محور به نقد و بررسی دانش عمومی می‌پردازد. این نقد می‌تواند بر جنبه‌های مثبت دانش عمومی تمرکز کرده و موجب ارتقای آن شود یا برعکس، بخش‌های منفی و نادرست دانش عمومی را مورد انتقاد قرار دهد.

تعارض هویتی: در این حالت، دانش علمی و دانش عمومی بر اساس مبانی هویتی متفاوتی (مانند باورها، ارزش‌ها و هنجارها) شکل گرفته‌اند. در نتیجه، این دو نوع دانش در تقابل با یکدیگر قرار می‌گیرند و هر یک سعی در حذف یا نفی دیگری دارد. این تعارض هویتی بسیار مخرب است و به قطع ارتباط بین دانش عمومی و دانش علمی منجر می‌شود.

قطع ارتباط دوسویه بین دانش عمومی و دانش علمی:

در این صورت، دانش علمی دیگر به دانش عمومی توجه نداشته و به دنبال حل مسائل بومی و فرهنگی جامعه نخواهد بود. همچنین دانش عمومی نیز از انباشت و توسعه دانش علمی فاصله می‌گیرد.

رکود و افول دانش علمی:

با قطع ارتباط بین این دو نوع دانش، دانش علمی از تغذیه و تقویت دانش عمومی محروم شده و دچار رکود و افول می‌شود.

بی‌توجهی دانش علمی به مسائل اجتماعی و فرهنگی:

در این حالت، دانش علمی صرفاً به دنبال اهداف خاص خود بوده و به مسائل واقعی و ملموس جامعه توجه نخواهد داشت.

جدایی و بی‌تفاوتی جامعه نسبت به دانش علمی:

با تعارض هویتی بین دانش عمومی و دانش علمی، جامعه دانش علمی را بیگانه و بی‌ارتباط با زندگی خود می‌داند و از آن فاصله می‌گیرد.

تقلیل دانش علمی به صرفاً کسب مدرک:

در چنین شرایطی، جامعه دانش علمی را به عنوان ابزاری برای دریافت مدرک و گواهی دانسته و نه تلاشی برای حل مسائل واقعی.

با توجه به این تعارض هویتی، ضرورت دارد تا در جوامع مانند ایران، علوم اجتماعی بومی-اسلامی شکل گیرد که هم با دانش عمومی و هویت فرهنگی جامعه سازگار باشد و هم به دنبال حل مسائل واقعی و ملموس آن جامعه باشد. این علوم اجتماعی بومی باید:

بر اساس دغدغه کشف حقیقت و حل مسائل اجتماعی شکل بگیرد، نه صرفاً تقلید یا تکرار علوم غربی.

با زبان، فرهنگ و هویت ایرانی-اسلامی سازگار باشد و مورد پذیرش عموم مردم قرار گیرد.

در جهت ارتقای دانش عمومی و تقویت هویت فرهنگی و اجتماعی جامعه گام بردارد.

 به دانشهایی گفته میشود که اجتماعات انسانی و چگونگی اثر گذاری آنها بر کنشها و شیوه زندگی ما و همچنین اثر پذیری آنها از کنشها و شیوه زندگی ما را با روش علمی مطالعه می کنند.

برای فهم دقیق تر تعریف فوق به تشریح بیشتر آن می پردازیم :

به مجموعه اجتماعات انسانی و شیوه زندگی مفهوم کلی تاختارهای اجتماعی اطلاق می شود.

منظور از ساختارهای اجتماعی همان اجتماعات انسانی و شیوه زندگی است که منابع و قواعدی را برای کنشگری ما تعیین می سازند.

شامل جوامع روستایی/شهری/عشایری/اجتماعی/اقشار و گروه های مختلف اجتماعی/محلات اجتماعی و ........می شوند. هرکدام از آنها فرهنگ ( باورها- ارزش ها- هنجارها- سنت ها- آداب و رسوم و شیوه زندگی ...)خاص خود را دارند.

لذا زندگی در هر کدام از آنها؛ منابع و قواعد معینی را برای کنشگری ما تعیین می کنند.

بنابراین بسته به اینکه در کدام اجتماع انسانی؛ به عبارت دیگر؛ در کدام کشور اشهر/ روستا/در کدام محله/ قشر /طبقه يا گروه اجتماعی زندگی کنیم.

کنشگری ما منابع معینی خواهد داشت و تحت تاثیر قواعد و ضوابط مشخصی خواهد بود.

( سبک یا شیوه زندگی مشخصی خواهیم داشت)

 شیوه زندگی شامل: شیوه تغذیه/ شیوه گذران اوقات فراغت/ شیوه پوشش/ شیوه روابط اجتماعی و.... می باشد.

که تحت تاثیر منابع و قواعد اجتماعی (ساختارهای اجتماعی) می باشد.

بدین ترتیب کنشگری ما تحت الشعاع و تحت تأثیر ساختارهای اجتماعی خواهد بود.

اما نکته مهم اینجاست که شاید به نظر برسد که ساختارهای اجتماعی بیشتر محدود کننده کنش های ما هستند و قدرت کنشگری ما را مقید می سازند. در حالیکه این فقط یک روی سکه است. درست است که ساختارهای اجتماعی محدودکننده آزادی کنشگران هستند. اما در عین حال همین ساختارهای اجتماعی بشدت توانایی بخش هم هستند. به گونه ای که اگر این ساختارها نباشند. قدرت کنشگری انسان در خلاء مانده و به هیچ روی به کنش های معنی دار و نتیجه بخش نمی انجامند.

توانای بخش کنشگران ( کنشگران می توانند کنش های معنی دار و اثرگذار انجام دهند)

محدودیت بخش و کنترل کننده کنشگران (آزادی خودسرانه کنشگران بواسطه قواعد و ضوابط؛ محدود می کنند)

بنابراین این ساختارهای اجتماعی هستند که در عین اعمال محدودیت بر کنشگری شما موجبات عملیاتی شدن و اثربخش شدن قدرت کنشگری(استعداد تحصیلی) شما می شوند.

وظیفه علوم اجتماعی این است که به بررسی رابطه متقابل (دیالکتیک) ساختارهای اجتماعی و کنشگران اجتماعی می پردازد یکی از مباحث کلی و اساسی در علوم اجتماعی این است که خلق کنش های مفید و سازنده در جامعه زمانی است که میان ویژگی ها و توانایی های بالقوه کنشگران و ساختارهایی که در آن قرار می گیرند؛ تناسب و هماهنگی وجود داشته باشد.

اگر ساختار مناسب نباشد قدرت بالقوه کنشگری آنسانها بتد ریج تحلیل رفته و به افرادی فرسوده و سرخورده بدل می شوتد که از عهده خلق کنش های آثرگذار را نخواهند داشت.

در جامعه ما این وضعیت بسیار فراوانی بالایی دارد).

از سوی دیگر اگر کنشگرانی با توان بالقوه پایین وارد ساختاری توانمند شوند. بتدریج آن ساختار ها را رو به زوال می برند.

 بنابراین آگر در جامعه ناکارامدی هایی مشاهده می شود ناشی از سه عامل خواهد بود:

درجامعه ضعف ساختاری وجود دارد ( اشکال در قواعد و منابع است).

درجامعه بواسطه آموزش و پرورش نامناسب (در جامعه - خانواده - مدارس و دانشگاه هاو ....)؛ افراد فاقد توانایی کنشگری هستند.

درجامعه میان ساختارها و کنشگران هماهنگی و تناسب وجود ندارد. مثال : دانش آموز قوی در یک نظام آموزشی ضعیف.

علوم طبیعی با شناخت و مطالعه طبیعت و قواعد و قوانین طبیعی (نظم حاکم بر طبیعت)؛ به انسانها این امکان را مي دهند که : حوادث طبیعی را پیش بینی کنند/ از آن حوادت پیشگیری نمایند/ از طبیعت و منابع آن بهره مند شوند و بر محدودیت های طبیعی غلبه کنند.

علوم دیگری هم مانند زیست شناسی / اقلیم شناسی / علم کشاورزی و ..... همگی بدلیل شناخت ساختارهای موجود: ( قواعد و منابع موجود در آنها)؛ امکان پیش بینی- پیشگیری و بهره مندی از آنها را فراهم می سازند. در کل؛ شاخص و مزیت اصلی علوم طبيعي کشف ساختارها (قواعد و منابع) یا همان کشف نظم حاکم بر پدید های طبیعی می باشد. بواسطه فهم ساختارهاست که علوم طبیعی از قدرت پیش بینی / پیشگیری و بهره مندی برخوردارمی شود.

علوم اجتماعی با مطالعه و شناخت نظم موجود در جوامع ( ساختارها یا همان منابع و قواعد موجود) به انسان ها این آمکانات را می دهند :

بهره مندی از فرصت های احتمالی در اجتماعات انسانی و در امان ماندن از آسیب های احتمالی.

فراهم آوردن زمینه فهم متقابل آنسانها و جوامع از همدیگر و افزایش همدلی و همراهی انسانها و جوامع.

وظیفه مهم علوم اجتماعی و بویژه جامعه شناسی؛ تفکر انتقادی است. شاخص تفکر انتقادی این است که:

 پدیده های اجتماعی (ساختارها / کنش ها) را بصورتی کاملا بی طرفانه بدون هیچ گونه تعصب و سوگیری بررسی کرده و در تحلیل آنها حتما زمینه های ایجاد کننده آن پدیده ها و پیامدهای آنها را در نظر بگیریم.

 ما می باست این سنت را در بستر جامعه و برای مصلحت جامعه نقد کنیم ؛می بایست بر آساس معیارها و هویت و تاریخ جامعه خودمان آنرا نقد کنیم نه اینکه برای نقد آن از معیارهای بیگانگان استفاده فراهم آوردن ظرفیت و امکان داوری درباره علوم طبیعی و فناوری (تکنولوژی) حاصل از آنها - آگاهی دادن به انسانها درباره فرصت ها و محدودیت های فناوری برای آنها- آگاهی دادن به انسانها درخصوص استفاده صحیح از طبیعت.

 علوم طبیعی و فناوری های حاصل از آنها.

علومی است که به مطالعه پدیده های اجتماعی می پردازد.( پدیده هایی که حاصل رابطه متقابل ساختارها و کنشگران است).

پدیده های اجتماعی به کنش اجتماعی و پیامدهای آن گفته می شود.

کنش های اجتماعی انواع مختلفی دارند. همانطور که اعضای بدن انواع مختلفی دارد و موجب پیدایش تخصص های مختلف شده است. کنش های اجتماعی هم چون انواع مختلفی مانند کنش های اقتصادی/ سیاسی/ فرهنگی و ...دارد.

منجر به پیدایش شاخه های مختلفی شده است. شاخه هایی مانند :

جامعه شناسی- جمعیت شناسی- روانشناسی اجتماعی « اقتصاد- مدیریت- تاریخ - باستان شناسی- حقوق - جغرافیای انسانی- زبان شناسی و ... تمامی علوم نامبرده به بررسی کنش های انسانی و پیامدهای آن در حوزه های مختلف می پر دازند.

لذا در زمره علوم اجتماعی محسوب می شوند.

 علم جامعه شناسی :

یکی از شاخه های علوم اجتماعی است. به دو بخش تقسیم می شود:

جامعه شناسی خرد :

 کنش های اجتماعی و سایر پدیده های خرد (کوچک) را بررسی می کند

جامعه شناسی کلان:

ساختارهای اجتماعی و سایر پدیده های اجتماعی کلان (بزرگ) را بررسی می کند.

یعنی اینکه؛ هر پدیده اجتماعی بر اساس هنجارهای اجتماعی قواعد و قوانین رسمی/ غیر رسمی در جای خود قرار گرفته باشد. یعنی اینکه: جایگاه و نقش هر کدام از پدیده های اجتماعی، بر اساس قواعد اجتماعی مشخص شده باشد.

دانش آموزی که دیر به مدرسه می رسد/ دانش آموزی که تکالیف خود را به موقع انجام نمی دهد/ راننده ای که در شانۀ خاکی جاده؛ رانندگی می کند یا سبقت غیرمجاز می گیرد/ کارمند بانکی که در پرداخت وام؛ آشنایان و بستگان خود را در اولویت قرار می دهد/ پزشکی که بیماران خود را در مطب منتظر می گذارد و....

در تک تک موارد فوق؛ کنش های افراد هنجارمند نیست؛ یعنی؛ مبتنی بر قانون و قاعده نیست و به گونه ای خودخواسته و خودسرانه انجام می گیرد . بدین ترتیب این موارد مصداق هایی از بی نظمی محسوب می شوند.

از طریق نظم یا همان قانونمندی اجتماعی است که ما می توانیم کنش های دیگران را پیش بینی کنیم و با آنها همکاری داشته باشیم.

مشخص نمودن توقعات و انتظارات اجتماعی

ما ازطریق نظم اجتماعی قاعده مندی اجتماعی؛می دانیم که چه توقعات و انتظاراتی می توانیم از دیگران داشته باشید و دیگران هم می دانند که چه توقعاتی می توانند از ما داشته باشند.

ما معمولا به وجود این نوع نظم ها دقت نمی کنیم .....اگر شما بعنوان یک فرد بی طرف خانواده خودرا بررسی کنید. به وجود این نظم ها پی خواهید برد.

دانش عملی و ابزاری؛ دانشی است ساده و راحت که افراد بنا به نیازهای عملی خود و از دید خود؛ دربارۀ پدیده ها و موقعیت ها می سازند/دانش علمی؛ دانشی است عمیق که محققان به گونه ای بی طرفانه دربارۀ ابعاد و پیچیدگی های پدیده ها و موقعیت ها بدست می آورند.

همانگونه که می دانیم؛ هر کدام از نهادها و بخش های مختلف جامعه؛ قواعد و قوانین خاص خودشان را دارند. مسأله اینجاستکه در یک جامعه؛ نهادها و بخش های مختلف چگونه با همدیگر مرتبط، هماهنگ و سازگار می شوند؟؟

پاسخ به این سؤال؛ مفهوم ساختار اجتماعی را به میان می آورد.

نکته مهم اینجاست که؛ پایگاه و نقش هر کدام از پدیده های اجتماعی و سلسله مراتب موجود میان آنهاست که چگونگی پیوند و ارتباط میان آنها را مشخص می سازد.

به گونۀ کامل تر، می توان گفت: ساختار اجتماعی یعنی:

الگوی سازماندهی / سازماندهی پایگاه ها و نقش های اجتماعی/ الگوی سلسله مراتب /میزان اقتدار و حقوق و وظایف پایگاه ها و نقش ها که الگوی ارتباط و پیوند میان بخش های مختلف اجتماعی را مشخص می سازد.

ساختار خانواده: یعنی : پایگاه و نقش هر یک از اعضاء / اقتدار و حقوق و وظایف آنها / و چگونگی پیوند و ارتباط میان آنها.

برخی خانوداه ها ساختار سنتی دارند. به این مفهوم که : نقش و جایگاه و اقتدار پدر بسیار باالتر از سایر اعضاست و و الگوی ارتباطی بصورت آمریت – اطاعت است. پدر امر کننده/ سایر اعضاء مطیع برخی خانواده های ساختار مدرن و دموکراتیک دارند. نقش و جایگاه و اقتدار اعضاء برابر است. الگوی ارتباطی بصورت احترام متقابل است.

عبارت است از بیان چرایی و چگونگی یک پدیده. تببین: نشان دادن علت و چگونگی ایجاد و زوال یک پدیده

منظور از چرایی : علت یابی است و منظور از چگونگی : فرایندها و روندهاست.

در تبیین به تمام عوامل احتمالی که به ظاهر هیچ ربطی هم به یکدیگر ندارند توجه شده و بین آنها ارتباط داده می شود. یا اینکه میان پدیده هایی که قبال در ارتباط با هم دیده می شدند، روابط جدیدی برقرار می شود.

جامعه شناسی تبیینی؛ همان جامعه شناسی پوزیتیویستی است و پوزیتیویسم به معنای وحدت روش علوم است. یعنی در همۀ علوم؛ روش مطالعه یکسان است و آن هم روش تجربی است.

تبیینی که صرفاً به بدنبال عوامل یا دالیل تجربی است. عوامل و دلایلی که قابل مشاهده / قابل اندازه گیری/بیرونی/ عینی واقعی و قابل اثبات باشند.

 در تبیین تجربی؛ عوامل و دلایلی درونی و ذهنی؛ اصال معتبر و قابل بررسی نخواهند بود.

 1-  جامعه را واقعیتی بیرونی تصورمی کند که قوانین مستحم و ثابت خودش را دارد. مانند طبیعت که قوانین مستحکم و ثابت خودش را دارد. جامعه دستاوردی انسانی نیست و خود تنظیم است.

2- با چنین تصوری نسبت به جامعه؛انسانها فقط می تواننند جامعه را بشناسند، نمی توانند تغییری بنیادی در جامعه ایجاد کنند. زیرا جامعه با قواعد و قوانین ثابت و عمومی خودش اداره می شود.

3-  با این رویکرد ؛ نظم و قواعد اجتماعی بیرون و مستقل از انسانهاست و لذا آنها می باست صرفا خودشان را با نظم و قواعد تطبیق داده و با آن سازگار شوند.

4- با این رویکرد؛ انسان در حد پیچ و مهره های نظم اجتماعی تقلیل یابد. زیرا این تصور وجود دارد انسانها تابع نظم و قواعد اجتماعی هستند و این قواعد و قوانین اجتماعی است که به زندگی و کنش های انسانها شکل می دهند.

در درس سوم یاد گرفتیم که هر جامعه نظمی دارد . این نظم تا حد زیادی حاکم بر افراد است و به اقدامات اعضای جامعه شکل میدهد

کنش اجتماعی ، خشت بنای جامعه است و تمامی پدیدهای اجتماعی خرد وکالن ، با کنش های اجتماعی پدید می آیند.

ساختارهای اجتماعی ، هر چه قدر هم جا افتاده و با سابقه باشند ، با کنش های افراد به وجود آمده اند و برقرارند .

نظام اداری کشور ما ، فرصت ها و محدودیت هایی برای کنشگران ایجاد می کند و نارسایی و آسیب هایی نیز دارد ، اما باید توجه داشت که این نظام اداری ، محصول کنش های مدیران ، کارکنان ، قانونگذاران و مراجعان است.

همه ما به عنوان عضوی از جامعه با کنش های اجتماعی خود در حفظ وضع موجود یا تغییر آن اثرگذار هستیم و این به این معنا نیست که میزان تاثیر گذاری همه افراد یکسان است . صاحبان برخی مشاغل و مسئولیت ها ، نسبت به سایرین اثرگذاری بیشتری دارند.

فلزات نقطه جوش و ذوب مخصوص خود را دارند اما ما آدمها نقطه جوش متفاوتی داریم.

و عصبانی می شوند ، اما بعضی دیگر صبورند و دیر عصبانی می شوند.

انسانها برخالف پدیده های طبیعی ، آگاهانه عمل می کنند و عملشان معنادار است. آنها در شرایط گوناگون رفتار متفاوتی از خود نشان می دهند ، بنابراین کنش انسان ها را نمی توان فقط با روش تجربی تحلیل کرد ، زیرا اگر چه حس و تجربه از ابزارهای مهم شناخت علمی هستند ، اما روش تجربی توان فهم معانی کنش انسان ها را ندارد.

همه انتخاب هایی که در موقعیت های مختلف پیش روی شما قرار می گیرد کنش اجتماعی محسوب می شود.

یعنی فعالیت های معنا داری که باتوجه به دیگری انجام می شود.

تصاویر درس، مفاهیمی مانند کنش اجتماعی، نظم اجتماعی، خلاقیت، ارزش‌ها، معانی و روش‌های تحقیق در جامعه‌شناسی را به تصویر می‌کشند.

ارتباط تصاویر با متن درس، نشان‌دهنده تجلی مفاهیم جامعه‌شناسی در دنیای واقعی و کاربرد آنها در تحلیل پدیده‌های اجتماعی است.

کنش اجتماعی هدفدار است ، برخی اهداف کنشگران ( مانند کسب درآمد ، ساختن خانه و  ) قابل مشاهده اند ، ولی انسان ها اغلب در کنش هایشان به دنبال تحقق اهداف و ارزش هایی ( مانند کسب فضیلت های اخالقی ، جلب رضایت الهی و... ) هستند که دیگران نمی توانند آن را مشاهده کنند.

در جامعه شناسی تبیینی ، ارزش بودن مهربانی ، فداکاری و  یا ضد ارزش بودن کینه توزی ، خود خواهی و غیره... قابل مشاهده و فهم نیست ، زیرا با استفاده از روش های تجربی نمی توان گفت مهربانی یک فضیلت اخالقی و کینه توزی یک فظیلت اخلاقی است.

پیشرفت های چشمگیر جهان غرب در حوزه صنعت و فضا به گسترده ترین و عمیق ترین شدن فجایع انسانی و زیست محیطی منجر شده است.

کنش اجتماعی ، آگاهانه و معنادار است . نادیده گرفتن معانی کنش ، سبب شده تا بیشتر مطالعات تبیینی ، به توصیف خصوصیات و رفتار های قابل مشاهده ما محدود شود.

اما اگر تفسیرهای جوانان و نوجوانان را در نظر بگیریم متوجه می شویم که عامل اصلی گرایش آنها به اینترنت و بازی های رایانه ای ، معنای استفاده از این ابزار است . بیشتر جوانان و نوجوانان ، استفاده هر چه بیشتر از آنها را به روز بودن سرگرمی ، آزادی ، هیجان و توانایی معنا می کنند . این قبیل معانی و انگیزه ها ، عوامل اصلی حضور افراطی جوانان و نوجوانان در فضای مجازی است.

 اما برای فهم این معانی نمی توان از روش های تجربی استفاده کرد.

 بلکه باید همدلانه با جوانان همراه شد تا مسائل زندگی و آرزوهای آنها را درک کرد و به آنان یاری رساند. همراهی همدالنه به معنا تائید کنشگران نیست ، بلکه به معنای نگاه به مسائل آنها از منظر خودشان و تالش برای فهم آن هاست.

پرسش از زندگی و ده ها پرسش مرتبط با آن همواره ذهن انسان ها و بسیاری از اندیشمندان و صاحب نظران علوم اجتماعی را به خود مشغول کرده است. مساله معنا در باره کل زندگی انسان و در مورد تمام پدیده های اجتماعی ( از جمله کنش ها ) قابل طرح است.

این پرسش که « چگونه می توان معنای زندگی و معنای کنش انسان های دیگر را فهمید؟ » یکی از پرسش های مهم وکلیدی برای اندیشمندان علوم اجتماعی است . مانند تفاوت معنای کوبه ها در درهای قدیمی و معنای باغ سنگی در سیرجان ( توضیح در قسمت تصاویر)

بررسی و مطالعه پدیده های انسانی و اجتماعی ، بدون توجه به عمق آن ها به نتیجه گیری اشتباه منجر شد. سه پدیده انسانی و اجتماعی ( شهادت طلبی ، فدا کردن جان برای وطن و خودکشی ) که با وجود شباهت ، در عمق با هم متفاوت هستند.

 در طول هشت سال جنگ تحمیلی عراق علیه ایران ، صدها هزار نفر از رزمندگان ایرانی ، جان خود را از دست دادند. بسیاری از این شهیدان ، در سنین جوانی و نوجوانی ، در شیرین ترین دوران عمر خود به شهادت رسیدند.

روایت ها و مستندهای به جامانده از آن دوران ، از آرزو و رقابت تنگاتنگ رزمندگان برای شهادت حکایت دارند. بسیاری از بازماندگان این دوران ، زنده ماندن خود و جاماندن از قافله همرزمان شهیدشان را خسرانی بزرگ می دانند.

در همه جنگ ها ، همیشه سربازانی بوده اند که با آگاهی کامل از احتمال کشته شدن ، پا به میدان جنگ گذاشته اند. این سربازان قطعا انگیزه های مهمی ( مانند دفاع از وطن و پیروزی بر دشمن ) داشته اند. اما شاید نتوان سربازانی را یافت که جان باختن در راهی که برگزیده اند را بخشی از کمال خود بدانند و آرزو کنند. ( خلبان های ژاپنی که هواپیماهای خود را به ناوهای دشمن می کوبیدند )

خود کشی یک کنش غیر عادی است که از گرایش به مردن به جای زنده ماندن حکایت دارد؛ گرایشی که برخالف طبیعت و سرشت انسان است.

پس از انقالب صنعتی ، مسئله خودکشی به شکل بی سابقه ای در جوامع صنعتی رواج پیدا کرد. به گونه ای که جامعه شناسان ، روان پزشکان ، اقتصاددانان ، حقوقدانان و فیلسوفان را به مطالعه ابن پدیده و چاره اندیشی برای آن واداشت. پاسخ صاحب نظران علوم مختلف به چرایی وقوع خودکشی با یکدیگر متفاوت است و حتی اندیشمندان یک حوزه نیز در این باره نظرات متفاوت و حتی متعارضی ابراز کرده اند.

وجود برخی نظریات متفاوت ، نشانه پیچیدگی و عمق پدیده های اجتماعی و البته دشواری فهم آن هاست.

برخی رویکردها ، برای دستیابی به پاسخ ساده ، سر راست و قابل پیش بینی درباره چرایی وقوع پدیده های اجتماعی ، پیچیدگی و عمق این پدیده ها را نادیده می گیرند و از پدیده های اجتماعی و انسانی « هویت زدایی » می کنند.

در این قرن در کشور آلمان برخی متفکران اجتماعی ( مانند ویلهلم دیلتای و ماکس وبر) مدعی شدند که هر چند جهان اجتماعی همانند جهان طبیعی ، نظم و قواعد خاصی دارد. اما انسان ها مانند موجودات طبیعی نیستند و پدیده های اجتماعی نیز با پدیده های طبیعی تفاوت دارند.

معتقد بود کنش انسانی معنادار است و پدیده های معنادار را نمی توان همانند پدیده های طبیعی از طریق حواس مطالعه کرد بلکه باید معنای آن را فهمید. با این که فهمیدن را برای درک معنای پدیده های اجتماعی ضروری می دانست ، اما چون هنوز علم را به علم تجربی محدود می دانست ، عقیده داشت آن چه جامعه شناسان از مطالعه پدیده ها می فهمند باید با روش تجربی اثبات شود و گرنه ارزش علمی ندارد.

تفهم را روش مستقلی برای علوم انسانی نمی دانست ، بلکه آن را مقدمه و پیش نیازی برای روش علمی ( روش تجربی ) می انگاشت.

معتقد بود جامعه شناس ، فقط می تواند آرمان ها و ارزش های اجتماعی را توصیف کند، اما نمی تواند درباره آرمانها و ارزش ها ( که پدیده های نامحسوس و غیر تجربی هستند) داوری علمی کند . زیرا جامعه شناس با این کار( یعنی داوری درباره آرمان ها و ارزش ها ) از دایره علم خارج می شود یا با نام علم کار غیر علمی می کند.

در این قرن ، نتایج این باور که « مرز علم و غیر علم را تجربه و تبیین تجربی تعیین می کند » مورد تردید قرار گرفت و زمینه را برای رونق و غلبه تفسیر و رویکرد تفسیری فراهم شد.

تبیین: دانش جهان شمول ( قوانین همه جایی و همیشگی )

تفسیر: دانش محلی ( قوانین این جایی و اکنونی)

همه دانش ها ، تولیداتی اجتماعی و فرهنگی هستند ؛ یعنی فرهنگ های گوناگون ، تفسیرهای مختلفی از زندگی دارند و هر کدام دانش خاص خود را تولید می کند.

تبیین در حاشیه تفسیر قرار می گیرد.

علوم انسانی و اجتماعی دیگه دغدغه نزدیک شدن به علوم طبیعی را ندارد.

تفسیر به عنوان روش ویژه علوم انسانی و اجتماعی به رسمیت شناخته می شود.

رویکرد تفسیری در تقابل بار رویکرد تبیینی ، بر این باور است که:

کنشگران بر اساس معنایی که در ذهن دارند، دست به عمل می زنند.

برای فهم زندگی اجتماعی باید از ظاهر پدیده های اجتماعی عبور کرد و به معانی نهفته در کنش ها راه یافت.

جهان های اجتماعی مختلف ، معنای ذهنی و فرهنگی متفاوتی پدید می آورند.

تنوع و تکثر معانی ، موجب پیچیدگی کنش های انسانی و دشواری فهمیدن معانی آن ها می شود.

گافمن: از جامعه شناسانی که برای تحقیق درباره بیمارستان روانی به عنوان یک نهاد اجتماعی و اثر آن بر بیماران ، ماه ها به عنوان کارمند در بیمارستان روانی مشغول به کار شد و از طریق مشاهده مشارکتی به تحقیق پرداخت.

تصویری از سکانسی فیلم آواز گنجشک ها به کارگردانی مجید مجیدی : داستان این فیلم با درس معنا زندگی ارتباط دارد. این فیلم پر از نمادها ( شتر مرغ ، در ، دشت و طبیعت سر سبز، رنگ و روح در روستا دارند و سر و صدای موتور ، دود ، دروغ و بی صداقتی که در شهر موج می زند و   ) می باشد که معنا گرایی بسیاری را در خود جای داده و درباره آواز گنجشک ها : نمادی از انسانی که هم می تواند پرواز کند و هم می تواند اسیر شود.

تصویر سمت راست - باغ سنگی سیرجان در استان کرمان که تنه درختان خشکیده به جای میوه از شاخه درختانش سنگ های کوچک و بزرگ آویزان است و یکی از زیباترین موزه های هنر انتزاعی را در بیابان بر پا کرده است . ارتباط با مساله معنا در باره کل زندگی انسان و در مورد تمام پدیده های ، اجتماعی از جمله کنش ها مطرح است. معنای کنش درویش خان اسفندیارپور مرد کر واللی که مالک باغ بود پس از اصالحات ارضی سال 1340برای اعتراض به خاطر از دست دادن امالکش ،دست از باغ داری برداشت و پس از خشک شدن درختان به آنها سنگ آویزان کرد.

تصویر سمت چپ : کوبه های بر روی درهای خانه های روزگار قدیم که کوبه مردانه صدای بم ( درشت تر و سنگین تر ) و کوبه زنانه صدای زیر( ظریف تر و سبک تر) داشت و صاحب خانه با صدای کوبه متوجه می شد که مهمان پشت در آقا و یا خانم است . معنای کوبه های در درهای قدیم است که اگر صدای بم بود به معنا مهمان آقا و مرد خانه به استقبال مهمان می رفت و اگر صدای زیر بود زن خانه به استقبال مهمان می رفت و اگر هردو به صدا در می آمد مهمانان خانواده بودند.

صفحه وصیت نامه شهید سید جمال کمالی : جوان 20 ساله ای که در شیرین ترین دوران زندگی خود به شهادت رسید و در این قسمت وصیت نامه از زنده ماندن خود قبل از شهادتش حسرت می خورد و یک نمونه عینی برای پدیده شهادت است (شوق به حیات جاودانه ، دست یافتن به معانی متعالی انسان ، دیدار محبوب) تصویر پایین سمت راست - هزاران خلبانان ژاپنی در جنگ جهانی دوم برای عملیات کامیکازه داوطلب شدند و در این عملیات هواپیماهایشان را به ناوهای دشمن می کوبیدند. تصویر مثال برای پدیده فدا کردن جان برای وطن است.

که داوطلبانه با آگاهی کامل و انگیز قوی جان باختن در راه وطن را انتخاب کردند.

 با یاد خدا و گذشت زمان می توان بر دردی که در حال حاضر طاقت فرسا و دایمی به نظر می رسد غلبه کرد . تصویر در ارتباط با پدیده خود کشی است و راه هایی برای غلبه بر مشکلات، دردهایی و سایر انگیزه هایی که باعث خودکشی می شود با (یاد خدا – ارتباط نزدیک با خانواده – داشتن هدف و حفظ امید – طبیعت گردی و ورزش) می شود بر رنج ها و دردها و بحران غلبه کرد.

موجودی که بتواند کاری را با آگاهی و اراده خود انجام دهد دارای قدرت است.

 به همین دلیل, انسان کنشگری قدرتمند است. اما قدرت فردی انسان محدود است. او نمی تواند همه نیازهای خود را به تنهایی برآورده سازد و برای تأمین برخی از نیازهای خود. به کمک دیگران احتیاج دارد.

 قدرت اجتماعی هنگامی بیدا مي شود که انسان برای رسیدن به اهداف خود بتواند بر اراده دیگران تأثیر بگذارد و کار ارادی دیگران را به خدمت بگیرد. آنان که توان تأثیرگذاری بیشتری بر اراده دیگران دارند. از قدرت اجتماعی بیشتری برخوردارند.

 علاوه بر افراد. نهادها, سازمان ها و جوامع نیز دارای قدرت اجتماعی هستند. قدرت مقبول و قدرت مشروع قدرت اجتماعی بدون پذیرش و توافق دیگران پدید نمی آید؛ بعنی دیگران باید بپذیرند که مطابق آنچه از آنها خواسته می شود عمل کنند. تنها راه تأثیر گذاردن بر اراده دیگران و به خدمت گرفتن فعالیت ارادی ایشان جلب تبعیت آنهاست.

 جلب تبعیت دیگران به دو صورت ممکن است :

 ۱- تبعیت با کراهت؛ تبعیتی است که ناشی از تهدید و ترس باشد.

۲- تبعیت با رضایت؛ تبعیتی است که با رضایت و میل درونی همراه است ۰ قدرتی که بدون استفاده از تهدید و با رضایت طرف مقابل به دست می آید دارای مقبولیت است.

مشروعیت قدرت به این معناست که قدرت مطابق یک نظام عقیدتی و ارزشی صحیح اعمال شود. مدار مقبولیت خواست واراده کسانی است که قدرت بر آنها اعمال می شود.

 مدار مشروعیت حق و باطل بودن است. اگر قدرتی مطابق قانون و حکم الهی باشد. مشروعیت دارد  مقبولیت و مشروعیت می توانند با هم باشند و می توانند از یکدیگر جدا باشند.

 اگر قدرت مطابق قانون و حکم الهی باشد و تبعیت از آن نیز با رضایت و میل همراه باشد. قدرت هم مشروعیت دارد و هم مقبولیت اجتماعی , هنگامی که قدرت برخلاف حکم و قانون الهی باشد اما تبعیت از آن. از روی رضایت باشد. قدرتی مقبول ولی غیرمشروع وجود دارد.

قدرت سخت و قدرت نرم قدرت را می توان به قدرت سخت و نرم نیز تقسیم کرد.

قدرت سخت قدرتی است که از طریق ابزارهای خشن, با زور و به طور آشکار توسط نهادهای نظامی اعمال می شود.

قدرت نرم به شکل پنهان و از طریق نفوذ فرهنگی, با کمک ابزارهایی مانند رسانه ها و نهادهای آموزشی اعمال می شود.

در گذشته قدرت سخت یک کشور موجب سلطةٌ سیاسی و اقتصادی بر سایر کشورها می شد. اما امروزه قدرت نرم سبب سلطه فرهنگی می شود.

نظام آموزشی کشورها از دیگر ابزارهای اعمال قدرت نرم است؛ یعنی یک کشور می تواند از طریق نفوذ در نظام آموزشی کشور دیگر, در آن کشور اعمال قدرت کند و فرهنگ و جهان بینی نسل های آینده ساز آن کشور را مطابق منافع و اغراض خود تغییر دهد.

 هرگاه قدرت برای رسیدن به هدفی معین سازمان یابد «سیاست» پدید می آید؛ یعنی سیاست اعمال قدرت سازمان یافته برای دستیابی به هدف است.

 هر جهان اجتماعی آرمانها و ارزش های ویژه ای دارد و نمی تواند بدون سیاستی مناسب به آرمان ها و ارزش های خود دست یابد.

 مجموعه سازوکارهایی که برای اعمال سیاست های جهان اجتماعی وجود دارد « نظام سیاسی» را پدید می آورد.

در یک جهان اجتماعی, نظام سیاسی نمی تواند مستقل از نظام های دیگر مانند نظام فرهنگی- اقتصادی و... باشد؛ بلکه در تعامل با آنها قرار می گیرد.

نظام سیاسی, بر نظامهای دیگر اثر می گذارد و از آنها نیز تأثیر می پذیرد.

 نظام های سیاسی را می توان براساس ملاک های گوناگون به انواع مختلفی دسته بندی کرد.از جمله :

الف) براساس تعداد افراد تأثیرگذار و تصمیم گیرنده؛

 ب) براساس روش تصمیم گیری بر اساس ملاک. (تعداد افراد تأثیرگذار و تصمیم گیرنده )

نظام های سیاسی به سه دسته تقسیم می شوند:

 ۱-نظامهایی که در آن یک فرد حاکم است و تصمیم می گیرد.

 ۲- نظامهایی که در آن اقلیتی تصمیم گیرنده هستند.

 ۳- نظام هایی که در آن اکثریت مردم در سرنوشت سیاسی خود تأثیرگذارند براساس (روش تصمیم گیری)

 نظام سیاسی را به دو دسته می توان تقسیم نمود:

۱-نظام هایی که در آن. حاکم یا حاکمان براساس اهداف. اغراض و امیال خود تصمیم می گیرند؛ یعنی هر نوع تصمیمی را برای خود جایز می دانند.

۲- نظامهایی که در آن حاکم یا حاکمان براساس حقیقت و فضیلت و با توجه به موازین عقلی تصمیم می گیرند.

 هر کنش سیاسی, یا به قصد تغییر وضع موجود انجام می شود يا با هدف حفظ آن.

 اگر تمایل به حفظ وضع موجود باشد هدف پیشگیری از تغییری است که وضعیت را بدتر می کند و هرگاه تمایل به تغیبر وجود داشته باشد.

هدف ایجاد وضعیت « بهتر» است. پس تمامی کنش های سیاسی با دو مفهوم « بهتر» و « بدتر» هدایت می شوند. اما چگونه بهتر و بدتر را تشخیص می دهیم؟

مهمترین هدف ما در زندگی, دستیابی به فضیلت های فردی و سعادت همگانی است.

فضیلت و سعادت در « زندگی خوب » یا «جامعه خوب» به دست می آید.

از این رو فعالیت های سیاسی باید در جهت دسترسی به «جامعه خوب» برای دست یابی به فضیلت و سعادت باشد آمور سیاسی, همواره مورد تأیید باشد. به علاوه این امور از انسان ها اطاعت وفاداری و تصمیم می خواهند.

بنابراین لازم است که آنها را براساس ملاک هایی ارزیابی کنیم.

آیا امکان ارزیابی ارزش های سیاسی و داوری دربارة آنها وجود دارد؟

 شاید در عمل تشخیص دقیق خوب از بد بسیار دشوار باشد.اما غیر ممکن نیست.

آیا باید دشواری شناخت خوب از بد را بهانه ای برای دست کشیدن از شناخت معتبر و علمی دانست و ادعا کرد که داوری عقلانی و عملی میان کنش های سیاسی و نظام های سیاسی غیر ممکن است؟

جامعه شناسی و مطالعه ارزش های سیاسی یک بار دیگر به پیامدهای یکسان انگاری نظم اجتماعی و نظم طبیعی بیندیشید.

طبیعت یک نظم جهان شمول دارد؛ یعنی قوانین طبیعت در همه مکان ها و زمان ها یکسانند.

ازاین رو نتایج مطالعه بر روی طبیعت در هر مکان و زمانی می تواند به تمامی مکان ها و زمان ها تعمیم داده شود .

ولی جوامع و فرهنگ ها همانند طبیعت نیستند و ما نمی توانیم نتایجی را که از مطالعه و بررسی یک جامعه به دست آورده ایم به همه جوامع دیگر تعمیم بدهیم. مثلا نمی توانیم نتایجی را که از مطالعه جوامع غربی به دست می آوریم به جوامع دیگر که با جهان غرب تفاوت دارند. تعمیم دهیم .برای پیشگیری از چنین اشتباهی, ناگزیر باید سایر جوامع و فرهنگ ها را نیز مطالعه و بررسی کنیم. اما در اینجا هم امکان دارد. مرتکب خطای دیگری شویم بدین صورت که در مطالعه سایر جوامع و فرهنگ ها به معانی فرهنگی آنها توجه نکنیم و آنها را از منظر غرب مطالعه کنیم و معنای پدیده های اجتماعی در آن فرهنگ ها را به درستی دریافت نکنیم.

برای جلوگیری از این خطا باید بکوشیم جوامع و فرهنگ های دیگر را از منظر خودشان مطالعه کنیم؛ یعنی با رویکرد تفسیری به بررسی آنها بپردازیم.

در این صورت با مشکل دیگری مواجه می شویم؛

 ۱-تعدد و تنوع فرهنگ ها و جوامع معاصر و قدیمی, علوم اجتماعی را درگیر مطالعات پایان ناپذیر و تمام نشدنی می سازد.

 ۲-علاوه براین. فرهنگ های مختلف معمولا به مرزهای خودشان محدود نمی مانند و ما را ناگزیر از مقایسه ارزش ها برای تشخیص ارزش های صحیح از آرزش های غلط می سازند.

ولی وقتی علوم اجتماعی برای مطالعه هر فرهنگ مجبور باشد که آن فرهنگ را فقط از منظر مردمی که آن را پذیرفته اند ببیند و بررسی کند.

 آمکان مقایسه و داوری فرهنگ ها و آرزش ها از دست می رود.

جامعه شناسی تبیینی با منحصر کردن علم به علوم تجربی, آرزش های انسانی از جمله ارزش های سیاسی را قابل مطالعه علمی نمی داند؛ از اینرو با ارزش زدایی و معنازدامی از قدرت. آن را به عنوان یک پدیده خنثی و فاقد معنا مطالعه می کند. جامعه شناسی تفسیری نیز اگرچه امور سیاسی را پدیده هایی معنادار و ارزشی می داند اما صرفا به توصیف ارزشها. و نظام های سیاسی بسنده مي کند و ملاک و معیاری برای ارزیابی علمی آنها ارائه نمي دهد.

به همین دلیل جامعه شناسان انتقادی معتقدند که روبکردهای تبیینی و تفسیری هر دو محافظه کارند و نه تنها هیچ راهکاری برای بهتر ساختن وضعیت موجود ندارند.

بلکه انسانها را در برابر وضعیت موجود منفعل و مجبور می سازند.

جامعه شناسان انتقادی, یافتن راهی برای داوری علمی درباره ارزش های اجتماعی به ویژه در عرصه قدرت را ضروری می دانند و دست شستن از این آرمان بزرگ را بن بست زندگی انسان معرفی می کنند.

 به هر کسی به اندازه ای که شایستگی دارد دستمزد پرداخت شود آن ها:

1-تفاوت افراد ( مانند توان جسمی و ذهنی ، انگیزه و مهارت ) را بر جسته می کنند.

2- رقابت میان افراد را برای تولید بیشتر را ضروری می دانند.

3- افراد وگروه های توانگر را در اولویت قرار می دهند.

 از هر کسی به اندازه توان او کار بخواهیم ، اما به اندازه نیازی که دارد ، به او دستمزد بدهیم آن ها:

1-شباهت های افراد ( مانند همنوع ، هم وطن و همکار بودن ) را برجسته می کنند.

2- بر همدلی و نوع دوستی افراد تاکید می کنند.

3- افراد و گروه های «کم توان» را در اولویت قرار می دهند.

 بازار می تواند قیمت کار افراد را نیز ( مانند قیمت کاال ) بر اساس قانون عرضه و تقاضا تعیین می کنند.

 قانون عرضه و تقاضای بازار نمی تواند ارزش واقعی کاالها و کار افراد را مشخص کند.

گروه دوم ، دخالت دولت برای کنترل بازار الزم می دانند ؛ آنها به دولت اعتماد می کنند و معتقدند دولت به نمایندگی از همه و به نفع همه عمل می کند.

افراد از جنبه های مختلف با یکدیگر متفاوت هستند، انسان ها از نظر قد ، وزن ، جنس ، رنگ پوست ، توانایی ها جسمی و ذهنی ، قدرت سیاسی ، ثروت ، تحصیالت ، لهجه ، زبان و  با هم تفاوت دارند.

با دقت در تفاوت میان افراد مشخص می شود که همه تفاوت ها از یک نوع نیستند:

 تفاوت های اسمی:

نمی توان افراد را بر اساس این تفاوت ها رتبه بندی کرد.

 تفاوت های رتبه ای:

می توان افراد را بر اساس این تفاوت ها رتبه بندی کرد. مثال : افراد در قد ، هوش ، ثروت و تحصیالت با هم تفاوت دارند: یعنی برخی افراد کم تر و برخی افراد بیشتر از این ویژگی ها برخوردارند.

تفاوت های رتبه ای ( برخالف تفاوت های اسمی ) نابرابری ایجاد می کنند؛ یعنی افرادی که دارای ثروت و تحصیالت متفاوت هستند ، با هم نابرابرند.

یکی از مهم ترین موضوعات مورد توجه جامعه شناسان ، « نابرابری اجتماعی » است ؛ یعنی تفاوت های های اسمی و نابرابری های طبیعی فقط زمانی مورد توجه جامعه شناسان قرار می گیرند که به نابرابری اجتماعی منجر شوند.

 جامعه شناسان در مطالعه نابرابری های اجتماعی ، به قشربندی اجتماعی در جوامع توجه دارند و از نظر آن ها ، علت نابرابری های اجتماعی این است که مزایای اجتماعی ( یعنی ، ثروت ، قدرت و دانش ) به صورت نابرابر میان افراد توزیع شده اند ؛ بنابراین برخی افراد در باالی سلسله مراتب اجتماعی قرار می گیرند و برخی افراد در پائین آن.

فرد اخیر برای برطرف کردن نیازهایش، به دیگری که محصول بیشتری برداشت نموده ، نیازمند خواهد شد و این جا یک مبادله رخ می دهد ؛

1-موافق قشربندی اجتماعی هستند.

 2- معتقدند از گذشته تا کنون ، هیچ جامعه ای بدون قشربندی اجتماعی نبوده است.؛ یعنی قشر بندی پدیده ای است که در همه زمان ها و مکان ها وجود داشته است.

3- بر این باورند که نابرابری های اجتماعی نتیجه تفاوت ها یا نابرابری ها طبیعی هستند، بنابراین عادالنه اند.

 4- با طبیعی دانستن قشر بندی اجتماعی ، نقش انسان ها و جوامع را در پدید آمدن و ادامه یافتن قشربندی اجتماعی نادیده می گیرند و تغییر در آن را چندان امکان پذیر نمی دانند.

5- با تاکید بر کارکردهای قشر بندی ، آن ها را تائید و تثبیت می کنند.

جامعه شناسان طرفدار این رویکرد برخالف رویکرد اول ( مدل لیبرالی )، مخالف قشربندی اجتماعی هستند.

1- معتقدند نابرابری های اجتماعی ناشی از تفاوت ها و نابرابری های طبیعی نیستند ، بلکه نتیجه روابط سلطه جویانه میان انسان ها هستند و از این رو باید با آنها مبارزه کرد.

2- عدالت اقتصادی را مهم می دانند و معتقدند که عدالت ، با توزیع برابر ثروت برقرار می شود.

3- بر این باورند که مالکیت خصوصی موجب برقراری روابط ظالمانه میان افراد شده و نابرابری اجتماعی ایجاد کرده است ، بنابراین برای ایجاد برابری ، باید مالکیت خصوصی را از میان برداشت . مخالفان قشر بندی گمان می کنند که اگر مالکیت خصوصی از بین برود ، دیگر طبقه پائین نخواهیم داشت و همگان شرایطی یکسان پیدا می کنند.

4- عقیده دارند قشربندی اجتماعی توسط انسان ها پدید آمده و تداوم یا تغییر آن به دست خود آن هاست.

5- تاکید آنها بر معایب قشربندی نشان می دهد که خواهان از میان برداشتن قشربندی هستند.

 انگیزه رقابت از بین می رود؛ زیرا این امر سبب می شود تالش و شایستگی بیشتر افراد کوشا و توانمند نادیده گرفته شود.

اگر چه در این رویکرد ، نقطه شروع رقابت ها یکسان می شود ، اما به دلیل از بین رفتن انگیزه رقابت ، راه پیشرفت مادی ، مسدود می گردد.

رقابت میان اشخاص برای رسیدن به جایگاه اجتماعی یا مادی بالاتر ، بلوغ فکری و اجتماعی آن ها را به دنبال دارد.

طرفداران عدالت اجتماعی معتقدند هیچ کدام از دو رویکرد قبل ، عادلانه نیستند.

مدل لیبرالی عادلانه نیست زیرا:

این واقعیت را نادیده می گیرد که افرادی که در طبقه اجتماعی پائین متولد می شوند ، حتی با داشتن شایستگی و تالش برابر ، به سادگی امکان رقابت با افرادی که در طبقه اجتماعی باال متولد می شوند، ندارند. (در رویکر نخست نقطه آغاز رقابت عادلانه نیست)

مدل کمونیستی عادلانه نیست؛ زیرا:

در این رویکرد ، افراد توانمند و کوشا به اندازه استحقاقی که دارند، از مزایای اجتماعی برخوردار نمی شوند هر دو رویکرد اول و دوم ، به علت ناعادلانه بودن ، با فطرت انسانی سازگار نیستند و در نتیجه به شکست می انجامند. (در رویکرد دوم ، نقطه پایان رقابت عادلانه نیست)

در رویکرد عادلانه:

1- مالکیت خصوصی لغو نمی شود.

2- جامعه وظیفه دارد امکان رقابت را برای همه فراهم کند.

3- جامعه باید زمینه رقابت از نقطه شروع یکسان را برای همه ، فراهم نماید.

4- برای تحقق دو هدف فوق ، دولت به نمایندگی از جامعه موظف است نیازهای ضروری همه افراد ( مانند خوراک ، پوشاک و مسکن) را تامین کند. در نتیجه همه کودکان از امکانات اولیه برای پیشرفت ، بهره مند می شوند و می توانند بر اساس توانایی و شایستگی خود با دیگران رقابت کنند.

5- دولت باید برای کاهش نابرابری های اجتماعی تدابیر بیشتری بیندیشد ؛ مثال از ثروتمندان مالیات بگیرد و از آن برای رفع فقر در جامعه استفاده کند.

1- به « توصیف و تبیبن » پدیده های بسنده نمی کند.

2- به « داوری ارزشی » پدیده های مورد مطالعه می پردازد و آن را با مالک های ارزشی ( خوب و بد) و مالک های هنجاری( باید و نباید ) ارزیابی می کند.

3- علم را به معنای حسی و تجربی آن محدود نمی کند و تالش می کند از محدودیت های علم تجربی رها شود تا بتواند معیارهای ارزشی و هنجاری را جست و جو کند.

4- مهم ترین هدف خود را ، نقد وضعیت موجود جهان اجتماعی و تجویز راه حل هایی برای رسیدن به یک وضعیت بهتر

می داند. فاصله میان وضع موجود و وضع مطلوب جهان اجتماعی ، جامعه شناسی را به داوری درباره ارزش ها و انتقاد از آن ها می کشاند ، جامعه شناسان انتقادی نیز برای داوری و انتقاد ، به «معیارهای علمی» نیاز دارند تا بر اساس آن:

1- وضعیت موجود را « ارزیابی » کنند.

2- تصویری از وضعیت مطلوب « ترسیم » کنند.

3- راه عبور از وضعیت موجود به سوی وضعیت مطلوب را «پیشنهاد» دهند.

رابطه متقابل کنش های اجتماعی افراد و ساختارهای نظام اجتماعی زندگی اجتماعی انسان ، دو وجه دارد:

1- از یک سو ، افراد در زندگی گروهی خود با یکدیگر ، جهان اجتماعی و ساختارهای آن را می سازند.

2- از سوی دیگر هر جهان اجتماعی ، الزام ها و پیامدهایی دارد که زندگی انسان را متاثر می سازد. تا زمانی که یک جهان اجتماعی از طریق مشارکت اجتماعی افراد پا برجاست ، پیامدهای آن نیز باقی است؛ اما با تغییر جهان اجتماعی موجود و به تبع آن ، برداشته شدن الزام هایش ، جهان اجتماعی جدیدی شکل می گیرد که پیامدها و الزام های دیگری را به دنبال می آورد. همیشه این امکان وجود دارد که یکی از دو وجه زندگی اجتماعی انسان مورد توجه و تاکید بیشتری قرار گیرد و وجه دیگر آن نادیده گرفته شود؛ یعنی گاهی نظام اجتماعی و ساختارهای آن در کانون توجه قرار می گیرند ؛ یعنی پیامدهای جهان اجتماعی برای افراد برجسته می گردد ، ولی این وجه که جهان اجتماعی ساخته انسان هاست ، نادیده گرفته می شود.

گاهی به کنش های اجتماعی افراد توجه بیشتری می شود؛ یعنی بر این نکته که جهان اجتماعی محصول کنش افراد است تاکید بیشتری می شود و از وجه دیگر ، یعنی پیامدها و الزام های جهان اجتماعی غفلت می شود برجسته کردن یک وجه از زندگی اجتماعی انسان و تاکید بر آن و نادیده گرفتن وجه دیگر، می تواند آثار و پیامدهای نامطلوبی برای زندگی اجتماعی داشته باشد.

با ظهور جهان متجدد، کشورها یا دولت – ملت هایی شکل گرفتند که دیگر خود را با هویت دینی مسیحی، نمی شناختند، بلکه هویت خود را با توجه به تاریخ، جغرافیا، قومیت یا نژادشان تعریف می کردند. تأکید بر این عوامل به شکل گیری نوع جدیدی از هویت منجر شد که ملی گرایی و وطن دوستی، مشخصۀ اصلی آن بود.

با شکل گیری دولت- ملت ها، ناسیونالیسم ملی گرایی و وطن دوستی( پیدا شد و هویت از منظر دولت – ملت ها ) و توسط آنها تعریف شد. بطور خالصه: با ظهور جهان متجدد، امپراتوری هایی با هویت مذهبی جای خود را به دولت – ملت هایی با هویت ناسیونالیستی دادند.

اما از آنجائی که بیشتر کشورها (دولت- ملت ها) دارای تنوع قومی، نژادی، زبانی، مذهبی و .. بودند و این گروه های مختلف می بایست درکنار هم زندگی می کردند. دولت ها به سه دلیل ناگزیر از سیاست گذاری هویتی بودند تعیین هویت ملی واحد:

چگونگی توزیع مزایا و فرصت های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی میان اقوام و گروه های مختلف پاسخگویی به درخواست ها و رفع نیازهای اقوام و گروه های مختلف.

سیاست همانند سازی - مدل همانند ساز - یکسان سازی هویت ها:

سیاستی بود که دولت ها برای از بین بردن تفاوت های هویتیِ گروه های مختلف و یکسان سازی آنها در پیش گرفتند. به عبارت دیگر، همانند سازی به این معنا بوده است که تمام گروه های جامعه، ارزش ها و سبک زندگی یک گروه را پذیرفته و سرلوحۀ خود قرار می دادند.

هدف اصلی:

هدف اصلی دولت ها در اِعمال سیاست همانند سازیِ هویتی این بود که ؛ تفاوت ها و تمایزات قومی و نژادی را ناپدید ساخته و هویت تمام گروه های اجتماعی را یکدست و همانند سازند.

روش ها:

سیاست همانند سازی اغلب بصورت یکسویه، سخت و با روش های خشونت آمیز اجرا می شود. اما گاهی هم از روش های مسالمت آمیز به انجام می رسد. بعنوان مثال : جامعه شناسان از اصطالحی به نام دیگچۀ همانند سازی استفاده کرده اند. که طی آن؛ تعداد کثیری از گروه های درگیر قومی، نژادی در ارتباط با همدیگر یک فرهنگ مختلط می سازند. به عبارت دیگر؛ گروه های قومی و نژادی مختلف در منطقه معینی اسکان داده می شوند تا ضمن در هم آمیخته شدن با یکدیگر، خلوص،

خاصیت و تعلقات هر کدام از آنها کمرنگ شده و همگی در قالب فرهنگ مختلطی ادغام شوند.

نسل کُشی:

 هویت های متفاوت، بعنوان شرّی دانسته می شود که می بایست نابود شود.

جداسازی:

 گروه مسلط(دولت)، گروه های نژادی، قومی، مذهبی و ...را به زندگی در مناطق جداگانه ای مجبور می کند. آنها را از تسهیالت و خدمات آموزشی، بهداشتی و ...محروم ساخته و یا این خدمات را با کیفیت بسیار پایین تری در اختیار آنها می گذارد.

فشارهای سخت اجتماعی:

اِعمال فشارها و محدودیت های شدید به گروه های قومی، نژادی، مذهبی و ... برای جایگزینی دغدغه های معیشتی و امنیتی بجای دغدغه ها و تعصبات قومی و نژادی در میان آنها.

جابجایی اجباری:

 جابجایی اجباری گروه های قومی، نژادی، مذهبی و ....از محل سکونت خود به مکان ها و مناطق دیگر . برای ایجاد تغییر در سبک زندگی آنها و کمرنگ نمودن تعلقات قومی، نژادی، مذهبی و ... آنها.

کنترل جمعیت:

کنترل تولید نسل و زاد و ولد در میان گروه های قومی، نژادی، مذهبی و ....برای جلوگیری از ازدیاد جمعیت و بسط ارزش های قومی، نژادی، مذهبی و ...آنان.

 سیاست تکثرگرایی:

سیاستی است که در انتقاد از سیاست همانند سازی شکل گرفته و به جای همانند سازیِ هویت، بر هویت های خُرد، محلی و فردی تأکید دارد.

ویژگی ها:

1- در مدل تکثرگرا ، تنوع، تکثر و حتی بی ثباتی و تغییرات مداوم هویت ها، مطلوب دانسته می شود و هویت ملی و وحدت و ثبات و استمرار همراه با آن، نامطلوب پنداشته می شود.

2- در مدل تکثرگرا، تفاوت های موجود میان گروه های قومی و نژادی حفظ و حتّی تشدید می گردد. البته در این الگو، همچنان وجود یک ساختار مشترک سیاسی و اقتصادی، ضروری دانسته می شود تا گروه های مختلف را به یکدیگر پیوند دهد.

3- در مدل تکثر گرا بر ابعاد مختلف هویت، تأکید می شود ؛ بعنوان نمونه، گاهی بُعد فرهنگی هویت و تمایزات قومی، نژادی، مذهبی و ... مورد تأکید قرار می گیرد و گاهی به بُعد سیاسی هویت توجه می شود و بر آزادی های اجتماعی اقوام و گروه های مختلف و فرصت سهیم شدن آنها در قدرت سیاسی تأکید می شود و یا راهکارهای مسالمت آمیز برای حل منازعات گروهی و قومی ارائه می گردد. گسترش برابری و رفع تبعیض های قومی و گروهی نیز در بُعد اجتماعی هویت، مورد توجه قرار می گیرد.

1- جهانی شدن و تهدید هویت های بومی و محلی:

امروزه جهانی شدن و توسعۀ ارتباطات، از سویی زمینۀ شکل گیری جهانی بدون مرز را فراهم کرده است که در آن، در هم آمیختن فرهنگ ها موجب می شود که فرهنگ ها دیگر، کامالً خالص و ثابت نباشند و هویت ها به شدت دستخوش تغییر شوند.

2- مقاومت جوامع و گروه ها در برابر تهدیدات هویتیِ جهانی شدن:

بسیاری از جوامع و گروه ها، با ساختن هویتی خاص برای خود یا بازگشت به هویت واقعی خویش، در برابر هویتی که فرایند جهانی شدن به انها تحمل می کند، مقاومت می کنند و خواهان رهایی از این هویت تحمیلی هستند. جنبش های سبک زندگی، جنبش های زنان، جنبش های آفریقایی – آمریکایی ها، آسیایی تبارها، جوانان، اقلیت های قومی، مذهبی و جنبش زیست محیطی نمونه هایی از این اعتراض ها و مقامت ها هستند.

اینکه می گوییم ما درگیر سیاست هویت هستیم به این معناست که، ما از چشمِ فرهنگی و هویتی خودمان به سایر فرهنگ ها و هویت ها می نگریم، ما از منظری جهانشول و بی طرفانه که همۀ هویت ها و فرهنگ ها را با یک چشم نگاه کند(بی طرفانه نگاه کند) به آنها نمی نگریم؛ بلکه ما همواره مشغول پیش بردن برخی فرهنگ و هویت ها و پس راندن برخی دیگر هستیم.

سیاست هویت در عرصۀ دانش به این معناست که، هر نظریه ای درون فرهنگ و تاریخ خود تولید می شود و هر فرهنگ و هویتی می تواند نظریه های متناسب با خود را تولید کند. هر گروه و فرهنگی می خواهد از چشمِ خودش به خود و مسائل خود، بنگرد و نه از چشمِ دیگران. از این رو هیچ فرهنگ و هویتی نمی پسندد که موضوعِ نظریه هایی باشد که در زمینۀ تاریخی و فرهنگیِ دیگری شکل گرفته اند.

پیدایش نظریه فمینیستی معاصر، نظریۀ آفریقایی تبار، نظریۀ آمریکای بومی و ....نمونه هایی از سیاست هویت در عرصۀ دانش و مصداقی از این گزاره هستند که ؛ هر گروه و فرهنگی می خواهد از چشمِ خودش به خود و مسائل خود، بنگرد و نه از چشمِ دیگران.

سیاستِ هویت می تواند دوچهره پیدا کند

1- به صورت افراطی بر تفاوت ها و گوناگونی ها تأکید می کند و سبب چندپارگی سیاسی و فرهنگی درون جوامع می شود.

2- به صورت متعادل، گروه های به حاشیه رانده شده را به رسمیت می شناسد واز آنان حمایت می کند. و سبب افزایش انسجام اجتماعی می شود.

تأکید بر تنوع و تکثر هویت ها و اصال بخشیدن به آن، به معنای انکار اشتراک و وحدت انسانهاست و وفرصت گفت و گو و معارفۀ انسان ها و فرهنگ ها را از میان می برد.

اگر بر اساس منطقِ سیاستِ هویت، ادعا شود که دانش تماماً محصول شرایط اجتماعی و فرهنگی است و هر جامعه و فرهنگی دانش خاص خود را تولید می کند. چگونه می توان میان دانش ها و شناخت های مختلف داوری کرد و شناخت صحیح را تشخیص داد ؟ پای بندی کامل به این رویکرد، امکان شناخت واقعی را از انسان ها می گیرد و قطعاً رویکردی که اساس دانش را انکار می کند، نمی تواند قابل قبول باشد.

بدلیل نسبیت گرایی افراطی در سیاست هویت؛ برخی اندیشمندان از پیدایش سیاست هویت به باز شدن جعبۀ پاندورا یاد می کنند. جعبۀ پاندورا در اساطیر یونانی، جعبه ای حاوی تمام بالهاست که بدست فردی بنام پاندورا گشوده می شود. بر اساس این افسانۀ یونانی، با باز شدن این جعبه، ناگهان، همۀ پلیدی ها و شرها، رها شده و بسوی زمین سرازیر شدند. بدی ها در جهان پراکنده می شوند و با خوبی ها در آمیختند، گُم شدن در کثرت ها و تنوعات بطوریکه دیگر تشخیص و تمیز خوب از بد، ممکن نبود.

الگوی تعارف یا شناخت متقابل هویت ها (Identities of Recognition Mutual) در مقابل دو الگوی همانندسازی و تکثرگرایی، قرار می گیرد و به شناخت متقابل افراد، گروه ها و جوامع از یکدیگر، توجه دارد. الگوی تعارف، همان الگوی مطلوب قرآنی است.

ویژگی ها:

1- الگوی تعارف در مقابل »الگوی تَنازع« قرار دارد و همان الگویی است که قرآن ارائه می دهد سورۀ حجرات، آیه 13 : ای مردم شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را در تیره ها و قبیله ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید. گرامی ترین شما نزد خدا با تقوی ترین شماست. خداوند دانا و آگاه است.

2- الگوی تعارف؛ تکثر و تنوع هویتی را نه تنها مانع وحدت و همدلی نمی داند بلکه این تکثر و تنوع را منشاء وحدت نیز بشمار می آورد : الگوی تعارف که همان الگوی مطلوب قرآنی است و بر اساس الگوی مطلوب قرآنی : تکثر و تنوع زبانی، نژادی و قومی، مانع وحدت و همدلی نمی باشد، بلکه این تکثر و تنوع انسان ها را به منشاء وحدت رهنمون می شود. سوره روم، آیه:22 .. و از نشانه های او آفرینش آسمان و زمین و تفاوت زبان ها و رنگ های شماست.. در این نشانه هایی است برای اهل دانش.

3- الگوی تعارف بر احترام به تفاوت ها تأکید می کند. رشد و شکوفایی جهان اسالم از قرن سوم و چهارم هجری نیز بدلیل پیروی از این الگو بود و احترامی بود که اقوام مختلف در جهان اسالم برای یکدیگر قائل بودند.

4- بر اساس الگوی تعارف، شناخت متقابل، یکی از راه های ایجاد آشتی و صفا و اتحاد و دوستی در میان گروه ها و ملت هاست. تعارف (شناخت متقابل) عالوه بر اینکه ریشۀ قرآنی دارد، زمینۀ ارتباطی صمیمانه و صادقانه را نیز فراهم می سازد حکومت نیز می تواند با زمینه سازی برای شناخت مردم از یکدیگر در سطح محلی، ملی و منطقه ای، بسیاری از مشکالت را حل کند و امکان همدلی مردم با یکدیگر را فراهم آورد.

علوم ابزاری که نیازهای روزمره جامعه اسلامی را برطرف می کنند. مانند: علم پزشکی، علوم فنی و مهندسی و علوم پایه که به نوعی مادر این علوم به شمار می آیند، )این علوم از روش حسی و تجربی، استفاده می کنند.

 علومی که دربارۀ اهداف، ارزش ها و آرمان های انسان، مانند: عدالت، آزادگی، مسؤولیت و صحبت می کنند این علوم، چگونگی استفاده از علوم ابزاری را مشخص می کنند مانند: فلسفه، منطق، علوم اجتماعی و...

علومی که دربارۀ حقیقت انسان و آغاز و انجام او سخن می گویند. (علومی مانند: علم نفس، علم توحید، علم به مبدأ و معاد و ...). این علوم از جملۀ نافع ترین علوم محسوب می شوند.

علومی که از روش های حسی و تجربی استفاده می کنند. مانند: علوم ابزاری.

علومی که از روش های عقالنی و وحیانی استفاده می کنند مانند علومی که از آغاز و انجام زندگی یا ارزش ها و آرمانهای انسانی سخن می گویند.

قرآن کریم، در مسیر هدایت بشری، به زندگی اجتماعی انسان توجه ویژه ای دارد. ) توجه قرآن کریم به زندگی اجتماعی انسان ها را می توان در قالب اهداف ذیل، جمع بندی نمود:

1- ( توصیف و تبیین زندگی اجتماعی ) در جوامع چه می گذرد و چرا؟

توضیح : مهمترین ابزار تبیینی قرآن کریم در تبیین زتدگی اجتماعی، مفهوم » سنت های الهی« است. قرآن کریم، قوانین حاکم بر تداوم و تغییر جوامع و امت ها ی مختلف را » سنت های الهی« می نامد و انسانها را برای شناخت این سنت ها تشویق می کند.

قرآن کریم، سنت های اجتماعی متعددی را به انسانها معرفی می کند و انسانها را به شناخت سایر سنت های الهی که در قرآن معرفی نشده اند، دعوت می کند.

2- نقد و ارزیابی جوامع و فرهنگ های بشری.

توضیح: قرآن کریم به فرهنگ های مختلف و امت های گذشته اشاره می کند و رفتار و فرهنگ گذشتگان را مورد ارزیابی انتقادی قرار می دهد. رفتار عاقالنه شان را تأیید می کند و از رفتار جاهالنه  (behavior Ignorant) و رفتار سفیهانه  (behavior Stupid) آنها انتقاد میکند.

2- ترسیم جامعۀ آرمانی.

ویژگی های جامعۀ آرمانی از نظر قرآن کریم:

در این جامعه، به عدالت و قسط رفتار می شود.

این جامعه، فرهنگ حق دارد.

در این جامعه، به کسی ظلم نمی شود و در برابر ظلم دیگران، مقاومت می شود.

این جامعه قصد ظلم به دیگر جوامع را ندارد و ظلم دیگران را نیز تحمل نمی کند. نه ظالم و نه ظلم پذیر است.

این جامعه تا آنجا که بتواند به ستم دیدگان و مستضعفان جهان یاری می دهد.

از نظر قران کریم، پیامبران خدا برای ساختن جامعه و فرهنگ آرمانی جامعه و فرهنگ مبتنی بر عدالت و قسط، مبعوث شده اند.

روشها و ابزارهای علوم اجتماعی قرآنی

قرآن هم حس و تجربه را از ابزارهای علم اجتماعی میداند و هم از عقل وحی بعنوان دو ابزار علمی یاد می کند و از همگان می خواهد که از این ابزارها برای علم آموزی و شناخت حقایق و وقایع اجتماعی و تاریخی استفاده کنند.

علوم اجتماعی و متفکران مسلمان

فارابی، ابوریحان بیرونی و ابن خَلدون از جمله متفکران مسلمان درجهان اسالم هستند که با توجه به آموزه های قرآنی، علم اجتماعی نافع (سودمند) و متناسب با جهان اجتماعی خود را پدید آورده اند.

این سه متفکر جهان اسالم، در حوزۀ علوم اجتماعی، آثار مهمی از خود به جا گذاشته اند.

ویژگی های علم مَدَنی فارابی:

از همۀ ظرفیت های علوم اجتماعی برخوردار است.

به توصیف و فهم کنش ها و ساختارهای جوامع مختلف، می پردازد. (برخورداری از رویکرد تفسیری به تبیین علت یابی واقعیت های اجتماعی و بررسی تغییرات و تحوالت آنها می پردازد. ) برخورداری از رویکرد تبیینی دربارۀ هنجارها، ارزش ها و آرمان های جوامع مختلف، داوری علمی می کند و رویکرد انتقادی به جامعۀ خود و دیگر جوامع دارد.

برخورداری از رویکرد انتقادی

 دربارۀ هنجارها، نحوۀ رفتار و سبک زندگیِ کنشگران سخن می گوید و باید و نبایدهایی برای زندگی اجتماعی، تجویز می کند. علم مدنی فارابی؛ علم جامعی است که هر سه رویکرد تبیینی، تفسیری و انتقادی را در خود جای داده است.

ابوریحان بیرونی از دیگر متفکران اجتماعی جهان اسلام است که با روش تجربی و تفهمی، فرهنگ جامعۀ هند را توصبف کرده و با استفاده از روش عقلی، به ارزیابی انتقادی این فرهنگ نیز پرداخته است.

ابوریحان بیرونی؛ عامل دشواری فهم دانش و معارف هندیان را در دو عامل ذیل می داند:

1- پیچیدگی زبان و خط هندی

2- به نظم درآوردن متون علمی توسط هندیان ( این کار با هدف حفظ این متون از جعل و تحریف  انجام می شده است ابوریحان بیرونی؛ علت وجود کاست ها (طبقات اجتماعی کامالً بسته، موروثی و منفصل) در جامعۀ هند را در عامل ذیل می داند:

باورهای دینی هندوها موجب پیدایش کاسْت ها می شده است، هندوها معتقد بوده اند؛ خداوند، جهان را اینگونه طبقه بندی شده آفریده است.

اهمیت امروزی ابوریحان بیرونی، روش شناسی او بوده است. ابوریحان بیرونی در بررسی های مذهبی، تاریخی و جغرافیایی خود، روش انتقادی را در کنار روش تجربی بکار برده است. روشی که او هزار سال پیش در بررسی های علمی خود در پیش گرفته بود. امروزه در تحقیقات مردم شناسی و جامعه شناسی متداول شده است.

پژوهش های ابوریحان بیرونی دربارۀ مردم هند، با هم نشینی و مشاهدۀ همدلانۀ اعمال و رفتار هندی ها همراه بوده است. امتیاز خاص و جاویدان ابوریحان بیرونی نسبت به هم عصرانش در این بوده است که او توانست دریابد که علاوه بر یونانیان، ملتی دیگر هم در جهان وجود دارد که دارای فرهنگ اصیل باشد و آن کشور هندوستان است. تا آن زمان، تمامی فضلای قرن سوم هجری قرن ترجمه و قرن چهارم هجری قرن تحقیق، صرفاً طرفدار دانش یونانی بودند.

مفهوم بنیادی ابن خلدون : عَصَبیّت ؛ بعنوان یکی از سنت های الهی در جامعه عامل شکل گیری جوامع.

عصبیت؛ عامل پیوستگی و انسجام اجتماعی و عامل پویایی و پیشرفت جامعه است که با رواج شهرنشینی و گرایش به تجملات بتدریج ضعیف می شود.

ابن خلدون یکی دیگر از اندیشمندان اجتماعی جهان اسالم است که با تأثیرپذیری از قرآن، بدنبال شناخت سنت های الهی در جامعه بود. او در مطالعات خود به روش عقلی توجه چندانی نداشت و بیشتر از روش حسی و تجربی استفاده می کرد و از اینرو از جامعۀ آرمانی سخنی نگفته است.

ابن خلدون با استفاده از تجربۀ تاریخی جوامع پیرامون خود، از «عصبیّت» بعنوان عامل شکل گیری جوامع یاد می کند و این نظریۀ خود را به همۀ جوامع تعمیم می دهد.

عقل به معنای عام؛ به هرگونه تالش ذهنی و فکری گفته می شود که هم عالمان در دانش علمی از آن استفاده می کنند و هم عموم مردم در دانش عمومی.

از آن بهره می برند. در این معنا می توان از انواع عقل سخن گفت:

عقل ابزاری تجربی:

متکی بر روش های حسی- تجربی و متناسب برای تبیین یا علت یابیِ پدیده های محسوس. عقالنیت مدنظرِ جامعه شناسی تبیینی دانشمندان برای کسب دانش دربارۀ پدیده های طبیعی و مادی پدیده های محسوس از این عقل استفاده می کنند و همواره به آزمون های حسی و روش های تجربی پایبندند.

جامعه شناسی تبیینی، از عقل ابزاری برای پیش بینی و کنترل پدیده های اجتماعی استفاده می کند.

عقل تفسیری:

متکی بر روش های تفهمی - تفسیری و متناسب برای تفسیر یا معنایابی پدیده های اجتماعی عقالنیت مدنظرِ جامعه شناسی تفسیری اندیشمندان برای فهم و تفسیر پدیده های معنادار مانند: کنش انسان ها، گفتار و متن، از این عقل استفاده می کنند.

جامعه شناسی تفسیری، برای فهم دیگران و ارتباط با آنان یا معنا بخشی و انسجام بخشی به زندگی اجتماعی از این عقل استفاده می کند.

تمدن اسلامی ؛ ترکیب کننده و تکمیل کننده فرهنگ ‌های قدیم شرق و غرب بود و نه تقلید کننده صرف و ادامه دهنده محض آنها . 
 دوره کمال تمدن اسلامی ، دوره سازندگی بود ؛ دوره ای که طی آن یک فرهنگ جهانی و انسانی با ترکیب و تکاملی از عناصر مختلف یونانی ، هندی ، ایرانی و حتی چینی شکل گرفت . 
 
 اهمیت تمدن اسلامی در ترکیبی بودن آن از یکسو و بنیاد و اساس اسلامی آن از سوی دیگر است . بنیاد و اساسی که ارزش جهانی و انسانی دارد . 
 آنچه تمدن اسلامی را جهانی کرد ، شوق و اراده کسانی بود که از هر قوم و ملتی منادی اسلام و جهت گیری الهی و انسانی آن ، بوده اند . 
 
 جامعه اسلامی بعنوان وارث تمدن عظیم اسلامی ، جامعه ­ای بود که در اصل ، مرکز آن قرآن بود و نه شام و عراق . در سرتاسر این جامعه اسلامی ، یک قانون اساسی وجود داشت و آن قرآن بود . 
 در قلمرو جهان اسلام به سبب وجود مدارا و وحدت ، خبری از سوگیری ‌ها و تعصبات قومی ، نژادی ، جغرافیایی شرقی غربی ، زبانی و . . . . نبود . 

تا وقتی که جامعه اسلامی به سبب مدارا و وحدت در داخل ، از همکاری تمام عناصر جامعه بهره داشت و در خارج با دنیای غیراسلامی مرتبط بود ، با قدرت و بنیه قوی به لحاظ جسمی و روحی به لحاظ سخت افزاری و نرم افزاری به لحاظ عملکرد و اندیشه ( ، می­ توانست هر چیز تازه و مطبوع را هضم و جذب کند . 

جامعۀ متمدن اسلامی:

مدارا و وحدت در داخل جلب همدلی و همکاری تمام استعدادهای موجود فارغ از رنگ ، نژاد ، قومیت ، زبان و . . . برخورداری از قدرت و بنیه قوی تعامل آگاهانه و سازنده با جوامع غیراسلامی و هضم و جذب هر عنصر یا پدیده جدید و مطبوع بطور خلاصه ‌تر : جامعه متمدن اسلامی : مدارا و وحدت در داخل تعامل سازنده با خارج . 

دو نکته مهم درخصوص دین اسلام:

۱ - اسلام دین زندگی و حیات است نه مرگ و نیستی 
 ۲ - اسلام دین فرازمانی و فرامکانی است ( به زمان و مکان خاصی اختصاص ندارد و ویژگی حیات بخشی ) زندگی بخشی ( آن محدود به مکان و زمان خاصی نیست . اسلام تمام انسان‌ها را فارغ از هر رنگ ، نژاد ، زبان ، جغرافیا و . . . مخاطب خود قرار می‏ دهد . ) 

دو ویژگی اساسی به مثابه شاخصی از زنده و پویا بودن جهان اسلام :

1- آگاهی همراه با عمل

2- عمل همراه با آگاهی

پیامدهای این دو ویژگی اساسی برای جهان اسلام:

دو ویژگی آگاهی همراه با عمل و عمل همراه با آگاهی ، پیامدهایی مانند همبستگی ، تعاون و همکاری ، امید و اطمینان ، توجه به آینده و برنامه ریزی را بدنبال می‏ آورد . 

اساس و پایۀ شکل دهی علوم و دانش ها در جهان اسلام:

جهان اسلام بر دو پایه و اساس ، علوم و دانش هایی را شکل داده‌ است . 
 ۱ - با توجه به تعریفی که از دانش علمی داشته‌ است . 
 ۲ - به تناسب جریان ­های فکری و اجتماعی که در درون جهان اسلام موجود بوده‌ است . 

علوم اجتماعیِ جهان اسلام:

علوم اجتماعی جهان اسلام همواره ناظر به مسائل و نیازهای اجتماعی و متناسب با آنها بوده‌ است . به عبارت دیگر ؛ علوم اجتماعی در جهان اسلام محور محور و نیاز پایه ، بوده‌ است. 

علم فقه ( فقه اسلامی ) ؛ مسائل اجتماعی را توصیف و تبیین نمی‌ کند اما درباره چگونگی رفتار اجتماعی مسلمانان و جامعه اسلامی ، احکام و قواعدی را مطرح می‏ کند . 
 
 علم فقه : 
 علم تجویز رفتار اجتماعی مناسب برای مسلمانان و جامعه اسلامی برای عبور از وضع موجود به وضع مطلوب است . 
 جامعه اسلامی با استفاده از علم فقه ( شاخه علم اجتماعی مسلمانان ) ، رفتارها و هنجارهای اجتماعی را ارزیابی و نقد می‏ کند و درباره آنها داوری می‏ نماید . 
 
 علم فقه ( فقه اسلامی ) ؛ نه تنها ویژگی ­های جامعه آرمانی و مطلوب را مشخص می‏ کند بلکه راه ­های برون رفت از وضعیت موجود به سوی وضعیت مطلوب را تجویز می‏ کند . 
 در طول تاریخ ، در جهان اسلام ، مکاتب و مذاهب مختلف فقهی فعال بوده اند . 

 توضیح : دلیل پیدایش و فعالیت مکاتب و مذاهب مختلف فقهی در جهان اسلام این بوده‌ است که در طول تاریخ در جهان اسلام ، سبک ­های زندگی ، نظام ­های اجتماعی و بویژه قدرت ­های اجتماعی مختلفی وجود داشته‌ است ، لذا در هر دوره و متناسب با هر کدام از آنها ، مکاتب و مذاهب فقهی مختلفی نیز ایجاد و فعال شده‌ اند . 

 علم فقه ( فقه اسلامی ) ؛ با به رسمیت شناختن تفاوت ­های قومی ، نژادی ، زبانی ، فقهی و . . . آنها را از یک تهدید به فرصتی برای شکل گیری امت اسلامی ، تبدیل نموده است .  
 علم فقه ( فقه اسلامی ) ، بیان کننده آرمان ­های اجتماعی جهان اسلام بوده‌ است . آرمان هایی مانند : مدارای اجتماعی با مسلمانان و همه کسانی که بدنبال زندگی صلح امیزند / دفاع از مرزهای اسلامی در برابر تهاجم متجاوزان / تلاش برای تحقق و گسترش عدالت و دفاع از مظلومان و ستم دیدگان جهان ؛ بدون در نظر گرفتن نژاد ، زبان و مذهب آنها . 

میرزای نائینی؛ ؛ در آغاز قرن بیستم و در شرایط آن روز جامعه ایران ، معتقد بود که ما نمی‌ توانیم ویژگی دوم جامعه مطلوب را تحقق ببخشیم . به باور میرزای نائینی این ویژگی تنها با ظهور امام زمان عج تحقق پذیر است ؛ چراکه یگانه حاکم عالم و عادل حضرت مهدی موعود می‏ باشد که به اذن خداوند در زمان مقرر ظهور یافته و بر جهان اسلام حکمرانی خواهد نمود . 
 
 اما میرزای نائینی در عین حال معتقد بود ؛ ما می‏ توانیم ویژگی اول را محقق کنیم تا مردم از طریق مجلس ، سازمان ‌ها و ساختارهای اجتماعی را به گونه عادلانه ­ای شکل دهند . 

از نظر میرزای نائینی:

نظام مشروطه ؛ به معنای مشروط کردن حاکمان و حکومتی است که در چارچوب مقررات عادلانه مجلس عمل کند . در نظام مشروطه ؛ مردم با کمک مجلس شورا ، ویژگی اول نظام اسلامی را محقق می‏ کنند . 

حکومت مشروطه:

به معنای حکمرانی در چارچوب قوانین مجلس است . به این معنا که : حاکم دیگر نمی‌ تواند بصورت خودسرانه ، خودکامه و دلخواه حکومت کند . در حکومت مشروطه : حاکم نه آنگونه که خود می‏ خواهد بلکه آنگونه که مجلس و قانون اساسی می‏ خواهد ، حکومت خواهد کرد . 
 
 حکومت مشروطه در مقابل حکومت خودکامه قرار می‏ گیرد . در حکومت خودکامه ، حاکم بصورتی کامل خودسرانه حکومت می‏ کند ، اراده و نظر شخصی او فصل الخطاب بوده و الزم االجراست و قدرت و اختیارات حاکم ؛ مشروط به هیچ قانون و قاعده ای نیست . 
 
 اما در حکومت مشروطه ؛ حکومت از حالت خودکامه درآمده و مشروط به قانون می‏ شود و قدرت و اختیارات حاکم را نمایندگان مردم در مجلس تعیین می‏ کنند . 
 در حکومت مشروطه ؛ مقام شاه از ظل اهل یا سایه خدا به نماینده قانون تعدیل می‏ شود . 

در پایان قرن بیستم امام خمینی ( ره ) ، در ادامه تلاش و مبارزه برای تشکیل جامعه مطلوب به این نتیجه رسید که مردم ایران می‏ توانند با مشارکت و حضور فعال خود ، جامعه ­ای ایجاد کنند که هر دو ویژگی جامعه مطلوب را داشته‌ ‌باشد . 
 یعنی هم قوانین آن عادلانه باشند و هم مجریان این قوانین از دو شرط علم و عدالت برخوردار باشند . 
 بر اساس نظر امام خمینی ( ره ) ؛ مجلس شورای اسلامی با مشارکت نمایندگان مردم موظف است شرط اول جامعه مطلوب را محقق کند و مجلس خبرگان نیز موظف است شرط دوم جامعه مطلوب را تحقق بخشد ؛ یعنی رهبر جامعه را بر اساس معیارهای اسلامی شناسایی و معرفی کند و بر عملکرد او نظارت نماید . 
 
 قاعده شکل دهی نظام ­های سیاسی : 
 جوامع اسلامی می­ توانند بنا به شرایط متفاوت فرهنگی و تاریخی خود ، الگوهای متنوعی از نظام ­های سیاسی – اجتماعی اسلامی را پدید آورند . الگوی مشروطه میرزای نائینی در اوایل قرن ۲۰ میلادی و الگوی انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی امام خمینی ( ره ) در اواخر قرآن میلادی ۲۰ ، محصول تلاش ‌های نظری و عملی فقه شیعه ( فقه سیاسی – اجتماعی شیعه ) در ایران است . 
 
 فقه اهل سنت نیز این امکان را دارد که نظام ­های سیاسی – اجتماعی متناسب با خود را پدید آورد .
 جهان اسلام با استفاده مناسب از فقه اسلامی می‏ تواند از هویت اسلامی خویش پاسداری کند . 
 
 جوامع اسلامی شکل دهی نظام سیاسی - اجتماعی متناسب پاسداری از هویت اسلامی بیانات امام خمینی ( ره ) درباره شکل دهی دولت اسلامی با جمهوری ­های آزاد و مستقل و بیانات مقام معظم رهبری در راستای توجه به اقتضائات فرهنگی ، تاریخی ، سیاسی در هر یک از جوامع اسلامی ، بر محور نکته کلیدی ذیل قابل تأمل می­ باشند : 
 
 تشکیل دولت هایی با اساس اسلامی و با الگوهایی بومی : 
 توضیح : هر یک از کشورهای اسلامی می‏ توانند در بستر و زمینه اسلامی ، الگوها یا مدل ­های بومی و متناسب خود را ایجاد کنند دولت ­های اسلامی در جوامع اسلامی مختلف قرار نیست عین هم باشند .  

اعتباریات ؛ بعنوان موضوع علوم اجتماعی علامه با با طرح اعتباریات؛ اعتباریات ؛ تعریف دقیق تری از موضوع علوم اجتماعی است کرده‌ است . 
 از نظر علامه طباطبائی؛ ؛ اعتباریات یا همان پدیده ­های قراردادی و اعتباری در جامعه ؛ موضوع علوم اجتماعی هستند . 

عقل نظری : به شناخت ( هست ­ها ) می‏ پردازد و با روش حسی - تجربی ، هستی ­های طبیعی را می‏ شناسد . احکام و قواعد ریاضی و متافیزیکی را در می‏ یابد . این سطح از عقلانیت ؛ علوم طبیعی ، ریاضی و فلسفه ( متافیزیک ) را شکل می‏ دهد . 
 عقل عملی : بایدها و نبایدها و احکام ارزشی ( خوب / بد ) را می‏ شناسد و درباره ارزش ­های فردی و اجتماعی داوری می‏ کند . 

عقل عملی به انسان در انجام عملش یاری می‏ رساند و در این مسیر پدیده هایی را ایجاد می‏ کند . عالمه طباطبائی این پدیده ­ها را اعتباریات ( پدیده ­های اعتباری یا قراردادی ) می­ نامد . 
 
 اعتباریات ( پدیده ­های اعتباری یا قراردادی ) دو ویژگی دارند : 
 ۱ - با خواست و اراده انسان ­ها بوجود می‏ آیند . 
 ۲ - پس از شکل گیری ؛ دارای آثار و پیامدهای غیرارادی می‌ گردند . 

چراکه ؛ اول با بصورت خودبخودی و طبیعی وجود نداشته ‏اند بلکه انسان ‌ها با خواست و اراده آنها را ایجاد کرده ‏اند . ثانیا آثار و پیامدهای غیرارادی و برنامه ریزی نشده دارند . . . 

 واقعیت های اجتماعی؛ بعنوان موضوع علوم اجتماعی

فارابی موضوع علم مدنی ( علوم اجتماعی ) را واقعیت ­های اجتماعی می­ داند . منظور از واقعیت ­های اجتماعی از نظر فارابی ؛ پدیده هایی هستند که با آگاهی و اراده انسانها ایجاد می‏ شوند . 
 فارابی علم مدنی یا همان علوم اجتماعی را در مقابل علومی قرار می‏ دهد که موضوع آنها مستقل از اراده انسان‌ها وجود دارد . 

لوم اجتماعی جهان اسلام ؛ متناسب با معنای علم در جهان اسلام است . 
 علوم اجتماعی جهان اسلام برای توصیف و تبیین مسائل اجتماعی ؛ علاوه بر منابع و روش ­های تجربی از منابع و روش ­های عقلانی و وحیانی نیز استفاده می‏ کند . 
 کاربرد روش ­های تجربی / عقلانی / وحیانی ، در توصیف و تبیین پدیده ­های اجتماعی . 
 
 عقلانیت مورد استفاده در جهان اسلام ؛ علاوه بر آنکه با داده ­های حسی و تجربی و همچنین با هنجارها ، ارزش ­ها و آرمان ­های فرهنگی ، اجتماعی و تاریخی پیرامون خود تعامل فعال دارد ؛ آنها را مورد ارزیابی انتقادی قرار می‏ دهد .
 یعنی : عقلانیت جهان اسلام ؛ ضمن اهمیت دادن به داده ­های حسی - تجربی و ضمن لحاظ نمودن ارزش ­ها و آرمان ­های پیرامون خود ؛ آنها را در عین حال ؛ خطا پذیر و انحراف یاب نیز قلمداد می‏ کند . . بنابراین ؛ عقلانیت الهی محور جهان اسلام ؛ بعنوان عقلانیت پویا ، پیشرو و جهانی اندیش ؛ فارغ از تعصب و پیش داوری ؛ ضمن توجه و لحاظ نمودن داده ­های تجربی و یافته ­های ارزشی و هنجاری پیرامون خود ؛ آنها را قابل نقد و ارزیابی نیز می‏ داند . 

 عقلانیت در جهان اسلام ؛ با وجود تعامل با فرهنگ و سنت ­های تاریخی محیط خود ، ارزش ­ها و اعتبار روشنگرانه خود را از متن فرهنگ و کنش ­های عام الن نمی‏ گیرد ، بلکه عالمان با استفاده از این عقلانیت ، به گونه ­ای مستقل به ارزیابی فرهنگ و تاریخ مربوط به خود می‏ پردازند . 
 
 یعنی : عقلانیت در جهان اسلام ؛ صرفا از دل فرهنگی فرهنگی و تاریخی محیط خود برنیامده است چرا که در این صورت برد روشنگری و هدایت گری آن محدود به همان محیط خود می‏ شد . درست این است که بگوییم ؛ عقلانیت جهان اسلام ضمن ارتباط با فرهنگ و سنت ­های تاریخی محیط خود و درک و و نیازهای آنها ؛ قدرت هدایت گری خود را از حقایق جهانشمول الهی می‏ گیرد و به همین دلیل برد روشنگری آن شامل تمامی انسان ­ها و جوامع بشری می‏ باشد . در عقلانیت جهان اسلام ؛ ملاک ­ها و شاخص ­های عقلانی بودن امور در اصل از حقایق الیزال الهی سرچشمه می‏ گیرند . 
 
 به همین دلیل است که عاملان انسانی بواسطه تجهیز به این عقلانیت ، توان عبور از تعصبات فرهنگی و تاریخی و امکان نقد آنها را می‏ یابند.

 عقلانیت جهان اسلام ؛ در تولید دانش علمی درباره محیط فرهنگی و اجتماعی ، نقش محوری دارد . ولی همه عرصه ­های علمی را به تنهایی سامان نمی‌ دهد ، بخشی از آن را به کمک حس و تجربه زیسته و بخشی دیگر را با استفاده از وحی سامان می‏ بخشد . 
 یعنی : عقلانیت جهان اسلام ؛ عقلانیت و و بیگانه با روش ­های انسان ساخته مانند روش ­های حسی - تجربی و . . . نیست . بلکه ؛ این عقلانیت ضمن اینکه پایه در حقایق الهی دارد ، در تولید دانش علمی و به اقتضای موضع مورد بررسی ؛ از روش ­های مختلف حسی / تجربی / وحیانی بهره می‏ گیرد . 

 علوم اجتماعی جهان اسلام ؛ علاوه بر تبیین وضعیت موجود جهان اسلام ؛ درباره وضعیت مطلوب و آرمانی جامعه اسلامی و همچنین جامعه جهانی نیز داوری خواهد کرد و راه ­های برون رفت از وضعیت موجود به سوی وضعیت مطلوب را شناسایی می‏ کند . 
 
 یعنی علوم اجتماعی جهان اسلام ؛ علاوه بر سطوح توصیفی و تبیینی ؛ دارای سطوح انتقادی و تجویزی نیز می‏ باشد . 

عقل در معنای عام : به هر گونه تلاش ذهنی و علمی گفته می­ شود . 
 عقل در معنای خاص : نیرویی که انسان به کمک آن حقایق و قواعد جهان را می‏ شناسد .

 عقل در معنای خاص ، بر اساس موضوع مورد مطالعه ، به انواع مختلف تقسیم می­ شود : 
 ۱ - عقل نظری : عقل مربوط به شناخت واقعیت ­های مستقل از انسان ­ها ( : واقعیت هایی را که مستقل از آگاهی و اراده انسان وجود دارند ؛ شناسایی می­ کند و علومی مانند فلسفه ، ریاضیات و طبیعیات را پدید می‏ آورد . 

۲ - عقل عملی : عقل مربوط به شناخت واقعیت ­های انسان ساخته ( : واقعیت هایی را که با آگاهی و اراده انسان بوجود می‏ آیند را شناسایی می­ کند . واقعیت هایی مانند ارزش ‌ها و آرمان ­های اجتماعی . بعنوان مثال : خوب بودن عدالت و بد بودن ظلم با این نوع عقلانیت شناسایی می‌ شود . این عقل ؛ علوم انسانی و اجتماعی را پدید می‏ آورد .