درسنامه کامل علوم و فنون ادبی (3)

در این سبک شاعران به تقلید از آثار پیشینیان پرداختند و شعر را به سبک خراسانی و عرقی بازگشت دادند.

عوامل سیاسی و اجتماعی مؤثر در ایجاد نهضت بازگشت:

۱- تاراج کتابخانه اصفهان که سبب شد تعدادی از کتاب های کتابخانه سلطنتی به دست مردم افتد و ارتباط مجدد اهل ذوق با ادب کهن برقرار شود.

2توجه به ادبیات در دربار قاجاریه و رونق بازار شعر و شاعری و مدح شاهان

3تضعیف جامعه بر اثر شکست ایران از روسیه تزاری

در این دوره انجمن های ادبی تأسیس شدند که مهم ترین آنها عبارت اند از:

1 انجمن ادبی اصفهان: با اداره مشتاق اصفهانی

۲ - انجمن ادبی نشاط : تأسیس عبدالوهاب نشاط

- انجمن ادبی خاقان : به ریاست فتحعلی شاه - هدف شعر فارسی را از تباهی و انحطاط اواخر دوره صفویه و بعد از آن رها کند.

اهمیت شاعران سبک بازگشت در این بود که توانستند زبان شعر را از آن سستی که در اواخر سبک هندی در آن به وجود آمده بود.نجات دهند.

شاعران سبک بازگشت:

1بازگشت به قصیده سرایی به سبک خراسانی و عهد سلجوقی _ صبای کاشانی،قانی شیرازی، سروش اصفهانی

2بازگشت به غزل سرایی به سبک عراقی ،(حافظ و سعدی) _مجمرا اصفهانی ،فروغی بسطامی و نشاط اصفهانی

به نوعی از ادبیات که گویای اوضاع ،سیاسی اجتماعی اقتصادی و فرهنگی روزگار مشروطه است ادبیات «بیداری» یا (ادبیات مشروطه)گفته اند.

عوامل مؤثر در بیداری جامعه و انقلاب مشروطه اب مشروطه:

۱ تأثیر جنگهای نفرجام ایران و روس و توجه مردم به واقعیتها و امکانات فنی دنیای جدید؛

2کوشش های عباس میرزا ولیعهد فتحعلی شاه در روی آوردن به دانش و فنون نوین

3اعزام دانشجویان ایرانی به خارج از کشور برای تحصیل

-۴- رواج صنعت چاپ و روزنامه نویسی و ترجمه و نشر کتابهای غربی

5 تأسیس مدرسه دارالفنون به فرمان امیرکبیر و آموزش دانشهای نوین در آن

-۱ زبان محاوره ای شعر برای قابل فهم بودن و انتقال مفاهیم جدید

-۲- شکل گیری نهضت ساده نویسی همراه با نهضت آزادی خواهی

3شعر از نظر آنان بیان هنرمندانه واقعیات و وسیله ای برای بهبود زندگی بود.

برخی از شاعران این دوره:

ادیب الممالک فراهانی - سیداشرف الدین گیلانی - ایرج میرزا - عارف قزوینی - محمد تقی بهار - فرخی یزدی 

از جانب مظفرالدین شاه به ادیب الممالک ملقب شد.

فعالیت اصلی اش روزنامه نگاری بود.

سردبیری روزنامه مجلس را برعهده داشت.

از سروده هایش:

جنگ ننگ است در شریعت من

جزی پاس دین و حفظ وطن

به نسیم شمال مشهور بود.

او توانست با شعرهای ساده و عامیانه اش در میان مردم جایگاه مناسبی پیدا کند.

شعرهای او به زبان ساده و طنز آمیز در راه مبارزه با استبداد و عشق به وطن در روزنامه نسیم شمال» به چاپ می رسید.

از نمونه های اشعار انتقادی او شعرای «قلم» است که با بیت زیر آغاز می شود.

غلغلی انداختی در شهر تهران ای قلم             خوش حمایت می کنی از شرع قرآن ای قلم

در به کارگیری تعبیرات عامیانه و آفریدن اشعاری ساده و روان مهارت بسیار داشت.

در طنز هجو و هزل چیره دست بود.

در شعر وی اگر چه اندیشه های نوگرایانه وجود دارد، ولی جایگاه خانوادگی (از نوادگان فتحعلی شاه قاجار) و تفکرات شخصی او مانع از آن می شود که در ردیف شاعران آزادی خواه مشروطه قرار گیرد.

ایرج میرزا از شعرهای غربی نیز ترجمه هایی منظوم پدید آورده است که قطعه قلب مادر یکی از آن نمونه هاست و با بیت زیر آغاز می شود.

داد معشوقه به عاشق پیغام            که کند مادر تو با من جنگ

عرصه هنر وی تصنیف ها و ترانه های میهنی ای بود که در برانگیختن مردم و آزادی خواهی نقش بسیار مؤثری داشت.

شعر عارف ساده و دور از پیچیدگی بود.

وی مضامین وطن دوستی و ستیز با نادانی را با آوازی زیبا و پرشور می خواند.

بیت زیر از تصنیف معروف او است:

از خون جوانان وطن لاله دمیده        از ماتم سرو قدشان سرو خمیده

 او با زبان حماسی و در سبک خراسانی شعر می سرود.

برخی از آثار او:        تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران - سبک شناسی - تاریخ تطور نظم فارسی – دیوان اشعار .

سرآغاز یکی از سروده های او:

من نگویم که مرا از قفس آزاد کنید         قسم برده به باغی و دلم شاد کنید

او را به سبب آزادی خواهی به زندان انداختند.

تحت تأثیر شاعران گذشته به ویژه مسعود سعد و سعدی بود.

آشنایی با سعدی طبع فرخی را شکوفا ساخت.

در دوره هفتم مجلس نماینده مردم یزد شد و در نهایت جانش را در راه آزادی فدا کرد.

بیت زیر سر آغاز یکی از سروده های اوست.

آن زمان که بنهادم سر به پای آزادی     دست خود ز جان شستم از برای آزادی

عوامل ساده شدن نثر در دورۀ بیداری:

١ رواج و گسترش روزنامه

-۲ روی آوردن به ترجمه و ادبیات داستانی بر اثر ارتباط با ادبیات اروپا

3تغییر مخاطب نوشته ها

از پیشگامان نثر ساده این دوره:

قائم مقام فراهانی - ناصر الدین شاه قاجار - عبدالرحیم طالبوف - میرزا آقاخان کرمانی - زین العابدین مراغه ای – علامه دهخدا

۱ - روزنامه نگاری

-۲- داستان نویسی

۳- نمایش نامه نویسی

-۴- ترجمه

-۵- تحقیقات ادبی و تاریخی

مهم ترین روزنامه های دوره بیداری (مشروطه):

۱- صور اسرافیل:

مدیریت میرزا جهانگیرخان صور اسرافیل

۲- نسیم شمال :

مدیریت و نویسندگی سید اشرف الدین گیلانی

3مجله بهار:

 با مدیریت میرزا یوسف خان اعتصامی آشتیانی (پدر پروین اعتصامی)

4 مجله دانشکده و نوبهار:

با مدیریت ملک الشعرا بهار

 داستان نویسی به شیوه جدید( رمان نویسی )در ادبیات کلاسیک فارسی سابقه ندارد.

پیش از انقلاب مشروطه نویسندگان ایرانی نوشتن رمان داستان بلند به مفهوم امروزی را از طریق ترجمه زمان های تاریخی غربی آغاز کردند.

بیشترین رویکرد نویسندگان به زمانهای تاریخی بود؛ زیرا:

1-نوعی باستان گرایی و روحیه کاوشگرانه در شناخت هویت گذشته میان آنها حاکم بود.

۲- نگارش رمان های تاریخی و اجتماعی سطحی در قیاس با کارهایی مثل روزنامه نویسی یا نوشتن رمان سیاسی، دردسر کمتری داشت.

از رمان نویسان عصر مشروطه:

محمد باقر میرزا خسروی:

با زمان «شمس و طغرا»

میرزا حسن خان بدیع:

با دو اثر «شمس الدین و قمر» و «داستان باستان

در دوره ناصرالدین شاه با رفت و آمد ایرانیان به اروپا این نوع ادبی هم رواج یافت.

اولین کسی که در ایران به نوشتن نمایشنامه فارسی ،پرداخت میرزا آقا تبریزی بود.

زبان این نمایش نامه ها مانند نثر داستانی قبل از مشروطه ساده روان بی تکلف و عوام فهم است.

از مهمترین آثار ترجمه شده در این دوره میتوان از سرگذشت حاجی بابای اصفهانی» اثر جیمز موریه نام برد که میرزا حبیب اصفهانی آن را ترجمه کرده است.

تحقیقات ادبی و تاریخی در محدوده تاریخی مشروطه به علت اشتغال اهل قلم به روزنامه نویسی و موضوعات دیگر جاذبه ای نداشت.

تنها اثر قابل توجه، «تاریخ بیداری ایرانیان» تألیف ناظم الاسلام کرمانی است که موضوع آن تاریخ مشروطه است.

برخی از نویسندگان دورۀ بیداری:

قائم مقام فراهانی - علی اکبر دهخدا

قبل از وی سبک نویسندگان فارسی با تکلف و تصنع همراه بود.

او با تغییر سبک نگارش تخلف را در نثر از بین برد و مسائل عصر را با کاربرد زبان و اصطلاحات رایج و آمیخته به شعر و ضرب المثل های لطیف به سبک گلستان سعدی نوشت و موجب اقبال عامه به نشر گردید.

متن مخدوم مهربان من ...» اثر اوست.

از پیشگامان نشر جدید فارسی است شعر هم می سرود.

وی با روزنامه صور اسرافیل همکاری داشت و مجموعه نوشته های طنزآمیز سیاسی - اجتماعی او با عنوان چرند و پرند» در آن روزنامه منتشر میشد.

دهخدا بعدها در استانبول روزنامه «روش» را منتشر کرد.

او در رواج نثر ساده و عامیانه که بعدها در داستانهای محمد علی جمالزاده و صادق هدایت به کار رفت، نقش مؤثری داشت.

 حاصل پژوهش های او در فرهنگ نویسی کتاب ارزشمند لغت نامه است که مفصل ترین کتاب لغت زبان فارسی محسوب میشود مثال و حکم از دیگر آثار اوست.

متن «ننه هان این زمین روی چیه؟» نیز اثر دهخدا است.

از تکرار یکنواخت یک پایه آوایی و اوزان همسان دولختی که از تکرار متناوب دو پایه یا رکن حاصل میشود.

برای مشخص کردن وزن هر بیت نخست هجاهای بیت را به صورت تکراری با همسان یک پایه ای دسته بندی میکنیم؛ در صورتی که نظمی همسان حاصل نشد آن را با نظم همسان دولختی می سنجیم یعنی هجاها را به صورت ۴ تایی ۳ تایی یا ۳ تایی ۴ تایی برش میزنیم. اگر نظم برشهای آوایی ،بیت با هیچ یک از این شیوهها ممکن نبود با توجه به درک آهنگ و موسیقی ،بیت پایه ها را به صورت نظم ناهمسان مشخص میکنیم و وزن آن را تعیین میکنیم.

در ساماندهی نشانه های هجایی همواره این گونه نیست که با یک روش روبه رو باشیم.

در تعیین مرز پایه ها و نیز دسته بندی هجاها نشانه های هجایی، نظم ،همان بر چینش و دسته بندی ناهمسان ترجیح دارد.

پرکاربردترین اوزان ناهمسان:

آرایه های مراعات نظیر، تلمیح و تضمین در بدیع معنوی بررسی میشوند.

منظور از بدیع معنوی آرایه هایی است که از لطف تعبیر و زیبایی معنی به وجود می آید.

مراعات نظیر (تناسب):

مراعات نظیر (تناسب) در اصطلاح ادبی آوردن واژههایی است در سخن که با یکدیگر ارتباط معنایی (غیر از تضاد) داشته و یادآور یکدیگر باشند.

گاهی اوقات واژه هایی که با هم تناسب دارند از یک دسته نیستند و به دلیلی یادآور یکدیگرند. مثلا گنج ویرانه و مار

لازمه دریافت معنی و زیبایی تلمیح یا شرط لذت بردن از این آراید آشنایی با آن داستان آیه و حدیث است.

تضمین در لغت به معنی ضمانت کردن و متعهد شدن به انجام کاری است.

در تضمین شعر با سخن دیگران گاه به نام آن شاعر یا نویسنده اشاره میشود و گاه نیز نام او به دلیل شهرت نمی آید.

چند مثال از تضمین:

حافظ از جور تو حاشا که بگرداند روی          همن از آن روز که در بند توام آزادم

خیز تا خاطر بدان ترک سمرقندی دهیم         کر نسیمش بوی جوی مولیان آید همی

بهر این فرمود رحمان ای پسر          كل يوم هو في شأن ای پسر

سبک شعر دوره بیداری:

سطح زبانی:

. سادگی و روانی از بارزترین شاخصه های زبان شعر عصر بیداری است.

. شعر این دوره به دلیل موقعیت اجتماعی و انقلابی برای عامه مردم قابل فهم است.

توجه به مردم و استفاده از شعر برای آگاه سازی آنان در این دوره سبب شده بود که شاعران شعر را متناسب با زبان و فهم مردم عادی محاوره ای بیان کنند.

شعر در این دوره عمومیت یافت و به عنوان زبان برنده نهضت در اختیار روزنامه ها قرار گرفت.

گروهی مانند ملک الشعرا بهار و ادیب الممالک فراهانی با آگاهی از سنتهای ادبی به زبان گذشته وفادار ماندند.

گروهی دیگر مانند سید اشرف الدین گیلانی و عارف قزوینی به زبان ساده و صمیمی کوچه و بازار روی آوردند و از واژه ها و اصطلاحات موسیقی عامیانه و حتی واژههای فرنگی بهره بردند.

عوامل مؤثر در کم توجهی به کاربرد جمله ها و ترکیب های زبانی در شعر دوره بیداری:

۱- اغلب شاعران صرفاً به محتوا گرایش داشتند.

2- برخی شاعران تسلط کافی بر ادبیات کهن نداشتند؛

3- شاعران برای آگاه سازی مردم و انتشار آثار در روزنامه ها ناگزیر بودند به شتاب شعر بسرایند.

ملک الشعرا بهار و ادیب الممالک فراهانی به قالبهای قصیده و مثنوی توجه داشتند.

شاعرانی که به زبان مردم کوچه و بازار شعر میگفتند به قالب هایی مثل مستزاد و چهارپاره و نیز سرودن ترانه و تصنیف رغبت داشتند.

همین گرایش به قالبهای کم کاربرد یا نوین به تدریج زمینه را برای ظهور شعر نو فراهم کرد.

شاعرانی که به زبان مردم عادی شعر میگفتند به آرایه های بیانی و بدیعی و سنت های ادبی کمتر پایبند بودند و شعر را وسیله ای برای بیان مقاصد خود میدانستند.

شاعران دورۀ بیداری تخیلات سرایندگان پیشین را در نظر داشتند و گاه با تأثیرپذیری از اوضاع اجتماع، نوآوری هایی در عرصه تخیل پدید آوردند.

نمونه این تخیلات را در پاره ای از اشعار میرزاده عشقی می توان دید.

در دوره مشروطه، نگرش شاعران و نویسندگان نسبت به جهان بیرون تغییر یافت و از کلینگری و ذهنیت گرایی به جزئی نگری و عینیت گرایی تغییر کرد.

در این دوره مضامین کلی و ذهنی مسائل ،اخلاقی عارفانه برایی و غزل گویی تا حد زیادی کارایی خود را از دست داد و مضامین سیاسی اجتماعی و وطنی رونق یافت.

۱ - آزادی:

مترادف با مفهوم دموکراسی در غرب

2 وطن:

سرزمینی که مردمی با مشترکات ،قومی فرهنگی و زبانی در آن زندگی میکنند.

3 قانون:

بنیادی ترین تفکر و خواست مشروطه خواهان

4 تعلیم و تربیت جدید

۵- توجه به مردم:

از بارزترین ویژگی های ادبیات دوره بیداری - ابوالقاسم لاهوتی و فرخی یزدی از شاخص ترین شاعران این حوزه

6- دانشها و فنون نوین

 درون مایه نثر نیز که در سال های نزدیک به انقلاب مشروطه آزادی و آزادی خواهی سنت شکنی و تجدد خواهی بود. در این دوره با لحنی سطح زبانیآرام تر ادامه یافت.

در نثر این دوره واژه ها و ترکیب های عربی نا آشنا کمتر میشود و به دلایل گوناگون بسیاری از لغات انگلیسی، ترکی، فرانسوی و ... به نشر فارسی وارد می شود.

نثر این دوره ساده و قابل فهم است در ساختار و ترکیب دستوری کلام نیز جمله ها درست تر و با طبیعت زبان هم آهنگ تر میشود.

نثر فارسی در دوره ،بیداری قید و بندهای نثر مصنوع و فنی را کنار میگذارد و گزارشی و ساده میشود.

صنایع ادبی از نثر جدا میشود و نثر در خدمت بیان خواست و آمال مردم ظاهر میگردد.

یکی از ضعف های تکنیکی در اغلب داستانهای دوران مشروطه حضور راوی سوم شخص در بعضی صحنه های داستان و سخن گفتن او با خواننده است که امروزه کاربرد چندانی ندارد.

نویسندگان این دورد داستان را مطابق ذوق عامه مردم مینوشتند و سبک نویسندگی آنان مطابقت کاملی با ادبیات داستانی جدید نداشت.

از شاخه های ارزنده نشر عصر ،بیداری طنز سیاسی - اجتماعی است.

دشمنی با استعمار و استبداد در نشر روزنامه ای مورد توجه قرار گرفت.

بسیاری از نثر های دوره بیداری به ویژه نثر داستانی به موضوع تنفر از خرافات می پردازد.

حقوق مدنی زنان و تعلیم و تربیت نوین و همگانی نیز مورد توجه نویسندگان بوده است.

گاهی تناسب آوایی و یکسانی و همنوایی مصراع ها در یک بیت دستخوش ناهمگونی ها و ناهماهنگی هایی می.شود شاعران برای اینکه این ناهماهنگی را به همواری تبدیل کنند از قابلیت هایی بهره میبرند که به آن اختیارات شاعری میگویند.

اختیارات شاعری به دو نوع «زبانی» و «وزنی» تقسیم میشوند.

 در کلماتی که به مصوت بلند/و/و/ی/ختم می شوند. اگر بعد ار آن مصوت ها،مصوتی بیاید. شاعر اختیار دارد که مصوت های بلند /و/و/ی/ را کوتاه تلفظ کند. ضمنا میان دو مصوت. صامت (ِی) قرار می گیرد که آن  را (ی) میانجی می نامند.

در اصطلاح بدیع، هرگاه در کلام دو یا چند لفظ ذکر کنند سپس دو یا چند لفظ دیگر بیاورند که هر کدام از اینها به یکی از آن لفظ ها مربوط شود، لف و نشر گویند.

تلاش ذهنی در انتظار ادامه مطلب و دریافت ،آن سبب لذت بردن خواننده میشود.

۱ - لف و نشر مرتب

اگر لفها به صورت مرتب با نشرها مرتبط باشند به آن لف و نشر مرتب می گویند.

۲ - لف و نشر نامرتب (مشوش)

اگر ارتباط لف ها با نشرها نامنظم ،باشد لف و نشر نامرتب خواهد بود.

رضاخان پس از به قدرت رسیدن مدرن کردن همه ابعاد جامعه را سرلوحه برنامه هایش قرار داد؛ اما وی این تحولات را با استبداد و ارعاب آزادی خواهان همراه کرد.

محمدرضا پهلوی در آغاز کوشید تا با آزادی های نسبی سیاسی و اجتماعی نظر روشنفکران را به خود جلب کند که این آزادی موقت تا حدودی موجب گسترش و تثبیت ادبیات شد.

شعر دوره معاصر را بیشتر با عنوان (شعر نو) میشناسیم.

در این دوره ابتدا تقی رفعت و افرادی مانند شمس کسمایی ابوالقاسم لاهوتی جعفر خامنه ای و در نهایت نیما یوشیج تلاش هایی در تغییر شعر فارسی از نظر قالب و محتوا داشتند که آنها را پیشگامان شعر نو خوانده اند.

نیما زبان تخیل ،احساس معنی فرم و ساختار شعر را متحول کرد. ادبیات دوره معاصر را از زمان مشروطه تا زمان ما دانسته اند.

شعر فارسی در دوره معاصر تا سال ۱۳۵۷ به چهار دوره تقسیم میشود:

دوره اول: دوره سلطنت رضاخان

این دوره را دوره درخشش نیما و جدال بر سر شعر کهنه و تو می دانند.

دوره دوم :از آغاز حکومت محمدرضا تا کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲

در این دوره قضای سیاسی آزادتری نسبت به دوره قبل بر ایران حاکم بود.

اشعار نیما و دیگر نوگرایان در برخی نشریات مانند روزگار نو و سخن منتشر می شد.

دوره سوم : از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تا قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲

در این دوره (شعر نو تغزلی) که از دوره قبل شروع شده بود به تدریج راه خود را ادامه داد به ویژه که از طرف حکومت نیز تقویت شد و در دهه ۱۳۲۰ و اوایل ۱۳۳۰ از گسترده ترین جریان های زمان خود شد.

 پس از وقایع کودتای ۲۸ مرداد نوعی سرخوردگی و پاس در میان روشنفکران و شعرا پیدا شد و جریان سمبولیسم اجتماعی یا شعر حماسی نیز رواج یافت.

دوره چهارم : از سال ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۷

در این دوره مسیر عمده شعر همچنان اجتماعی و حماسی است.

این دوره را باید دوره کمال جریانهای ادبی دوره های پیشین به حساب آورد.

شاعران بهتر و هنری تر از گذشته به جوهر شعر دست یافتند و مضمون شعر آنها بیشتر نقد اجتماعی است.

پروین در قصیده به سبک ناصر خسرو به روانی و لطافت شعر سعدی می سراید.

 آنچه شعر پروین را از دیگران متمایز میکند، شکل تصرف وی در مضامین و کیفیت ارائه آن هاست.

منظومة حیدر بابایه سلام از شاهکارهای ترکی آذری است شهریار در این منظومه با شیفتگی تمام از اصالت فرهنگی و زیبایی های روستای زادگاهش یاد میکند.

او به بزرگان دین به ویژه حضرت علی (ع) ارادت خاصی داشت و چند شعر ارزنده با این مضمون از او به جا مانده است.

در غزل طبعی لطیف و احساسی رقیق دارد و از غزل سرایان نامی ایران به ویژه حافظ تأثیر فراوان پذیرفته است.

بیت زیر ابتدای یکی از غزل های اوست :

باز امشب ای ستاره تابان نیامدی          بازای سپیده شب هجران نیامدی

نیما، بنیان گذار شعر نو کوشید تا شعر را به هنجار نثر و سادگی نزدیک کند و در قالب زبان و مضمون آن تغییراتی ایجاد کند.

نیما در این مسیر از واژگان روز مرد عامیانه و تو بهره برد و از نوآوری و به کار گرفتن ترکیبهای تازه نهراسید.

او در سال ۱۳۰۱ منظومه افسانه را منتشر کرد که به عنوان بیانیه شعر نو است و چنین آغاز میشود:

در شب تیره دیوانه ای کاو دل به رنگی گریزان سپرده ...

جریان نوگرایی شعری نیما با سرایش ققنوس در سال ۱۳۱۶ تثبیت شد.

تیما در این سال ها (۱۳۰۱ تا ۱۳۱۶ چارچوب و طرح کار خود را به بهترین شکل ممکن تدوین کرد.

اختیارات وزنی:

بلند بودن هجای پایان مصراع

آوردن فاعلاتن به جای فعلاتن

ابدال

قلب

1_بلند بودن هجای پایان مصراع:

هجای پایانی مصراع ها چه کوتاه باشد چه کشیده همواره بلند به حساب میآید و با علامت (-) نشان داده میشود.

این قاعده در هجای پایانی نیم مصراع اوزان همسان دولختی نیز اعمال میشود.

2- آوردن فاعلاتن به جای فعلاتن

شاعر میتواند فقط در رکن اول به جای فعلاتن، فاعلاتن بیاورد.

البته عکس این کار درست نیست؛ یعنی نمیتوان به جای فاعلاتن از فعلاتن استفاده کرد.

یعنی به جای «UU -» (فعلن) میتواند (--) (فع لن) بیاورد.

این اختیار شاعری در دو هجای ماقبل آخر بسیار رایج است.

در صورت استفاده شاعر از ،ابدال ،اصل دو هجای کوتاه است به بیان دیگر برای نامگذاری وزن ،بیت دو هجای کوتاه معیار تعیین وزن شعر خواهد بود.

 شاعر می تواند بنا به ضرورت ،وزن یک هجای بلند و یک هجای کوتاه کنار هم را جابه جا کند و به جای یک هجای کوتاه و یک بلند (-) یک هجای بلند و یک کوتاه (U) بیاورد یا برعکس.

کاربرد این قابلیت وزنی بسیار کم است و تنها در مفتعلن (-UU-) و مفاعلن (U-U-) رخ میدهد.

مثال

کیسه هنوز فربه است با تو از آن قوی دلم           چاره چه خاقانی ،اگر کیسه رسد به لاغری

در اصطلاح بدیع زیاده روی در توصیف یا مدح یا ذم را گویند. چنان که از حد معمول بگذرد و برای شنونده شگفت انگیز و زیبا باشد.

به عبارت دیگر بازنمود دگرگونه مفاهیم و موضوعات سخن است به صورتی که معانی خود را بزرگ گرداند و معانی بزرگ را خرد بنماید تا تأثیر سخن را بیشتر کند.

در اصطلاح بدیع آوردن واژه ای یا عبارتی است در سخن با دو یا چند معنا که معمولا بیت با تمام معانی پذیرفتنی و دارای ارزش است.

دریافت همزمان چند معنا از یک واژه یا یک عبارت در کلام تصویری زیبا در ذهن ایجاد میکند و سبب زیبایی کلام میگردد.

این آرایه شاعرانه را که در آن ذهن به تلاش و تکاپو می افتد تا معنی درست واژه را با توجه به مفهوم بیت دریابد( ایهام تناسب) نامند.

سطح زبانی:

ورود لغات و ترکیبات امروزی و جدید به شعر

باز بودن دست شاعر برای استفاده از همه واژدها

سادگی و روانی زبان شعر و جمله بندیهای ساده در شعر معاصر

سطح ادبی:

تغییر در قالب های شعری مشهود است و واحد شعر بیشتر بند است نه بیت.

 در اشعار نو تساوی طولی مصراع ها رعایت نمیشود و مصراع ها از نظر تعداد پایه های آوایی هم اندازه نیستند.

صور خیال جدید و نوهستند و تکرار تصاویر شاعران دوره های قبل نیستند.

گرایش به نماد در تصاویر شعری بیشتر میشود.

انتخاب وزن، متناسب با لحن طبیعی گفتار و زبان شعر است.

سطح فکری:

معشوق در ادبیات معاصر مانند دوره های آغازین شعر فارسی زمینی است.

مخاطب شعر عامه مردم هستند.

تفکر شاعر بیشتر زمینی و پیرامون امور دنیوی است.

مفاهیم خصوصی، سیاسی و اجتماعی بسیار مورد توجه شاعران قرار گرفته اند.

 لحن شاعر صمیمانه و متواضعانه است.

مدح و ذم و هجو در شعر این دوره بسیار کم است.

سطح زبانی:

شماری از واژه های اروپایی به زبان فارسی راه یافته اند.

از واژه های عربی نسبت به گذشته کاسته شده است.

بسیاری از واژه ها کنایات و اصطلاحات عامیانه وارد نثر داستانی این دوره شده اند.

بسیاری از افعال حذف می شوند و ساختار نحوی جمله ها به هم ریخته است و کوتاهی جملات و فعل ها در کلام دیده می شود.

گونه های نثر فنی و مصنوع جایگاهی ندارند.

توصیف پدیده ها و شخصیتها در نثر این دوره ،عینی کوتاه، بیرونی و مشخص است.

قالب ها و ساختار داستانی متنوع و گوناگون است.

سطح فکری:

زمان های تاریخی ،سیاسی ،علمی فلسفی و.... نگاشته میشوند.

اساطیر یونانی ،رومی هندی و عبری رد پای آشکاری در داستان نویسی معاصر دارند.

مکتبهای فلسفی و ادبی قرن نوزدهم و بیستم اروپا مانند رمانتیسم در ادبیات داستانی این دوره حضوری آشکار و تأثیر گذار دارند.

الف) شعر:

سطح زبانی:

زبان و واژگان شعری در قصاید دوره انقلاب به سبک خراسانی نزدیک است.

باستان گرایی و علاقه فراوان به استفاده از واژه های کهن در زبان شعر این دوره محسوس است.

آشنایی زدایی زبانی و روی آوردن به ترکیبهای بدیع و بی سابقه که در نتیجه روی آوردن به مفاهیم انتزاعی حاصل شده است.

سطح ادبی:

بعد از پیروزی انقلاب قالب های سنتی مورد توجه قرار گرفت و شیوۀ نیمایی به ویژه در میان جوانان و انقلابیون تا حدودی از رونق افتاد و قالب های قصیده و غزل رایج شدند.

در سال های نخستین شعر این دوره از تمثیل و نمادگرایی کمتر بهره گرفته است و شاعران به صراحت بیان روی آورده اند؛ اما به تدریج با الهام از فرهنگ ،اسلامی تمثیل و نماد در ادبیات راه پیدا کرد.

روح حماسه و عرفان در شعر این دوره آشکار است در حماسه بعد زمینی غلبه دارد و در عرفان بعد آسمانی؛ تلفیق این دو را در غزل حماسی انقلاب میتوان دید.

روی آوردن به مفاهیم انتزاعی در شعر این دوره آشکار است.

سطح زبانی:

زبان داستان ها به ویژه در زمان جنگ بیشتر عامیانه است.

ساده نویسی که در دوره های پیش شروع شده بود در این دوره نیز ادامه یافت.

سطح ادبی:

از پایان دهه پنجاه تا پایان دهه شصت گرایش به داستان های بلند بیشتر از داستان کوتاه است در صورتی که قبل از انقلاب اقبال به داستان کوتاه، هم در میان مردم و هم نویسندگان وجود داشت از آغاز دهه هفتاد گرایش به داستان کوتاه بیشتر شد.

در دهه نخست انقلاب دوری از سبکهای جدید داستان دیده میشود اما به تدریج به ویژه بعد از جنگ گرایش به سبکهای جدید داستان نویسی مانند جریان سیال ذهن بیشتر میشود و نیز در دهه هشتاد شاهد داستانک نویسی مینیمال) و مدرن نویسی هستیم.

 گرایش به برخی قالب های دیگر مانند ،خاطره قطعه ،ادبی ،سفرنامه شرح حال و نوشته های ادبی - تحقیقی رایج شد.

سطح فکری:

تنوع موضوع ها یکی از خصایص برجسته ادبیات داستانی پس از انقلاب است. دگرگونیهای بنیادی سرچشمه ای برای نویسندگان بعد از انقلاب شد.

اندیشه حاکم بر داستان های دهه اول پس از پیروزی انقلاب ابتدا سیاسی بودن و در مرحله بعد اجتماعی بودن است.

از مضامین نثر این دوره میتوان به بی توجهی به مادیات دعوت به اخلاقیات استکبارستیزی مبارزه با بی عدالتی اجتماعی، استقبال از شهادت و فرهنگ ایثار و دفاع از وطن اشاره کرد.

تفکر انسان گرایانه اومانیسم که در آثار قبل از انقلاب وجود داشت گاهی در برخی از آثار بعد از انقلاب به گونه ای کمرنگ مشاهده میشود.

هر بیت دو پاره یا مصراع دارد که چونان کفه های ترازو با یکدیگر برابرند و به طور دقیق نشانه های هجایی و وزن آن دو، همگونی و برابری دارند.

نیما برای رهایی از تنگناهای عروضی مبتنی بر تساوی و نظم هجاهای هر مصراع شکل جدیدی از وزن را ایجاد کرد. به این صورت که قید تساوی هجاهای دو مصراع را برداشت و دست شاعر را در سرودن شعر باز گذاشت؛ بی آنکه از زیبایی موسیقایی وزن قدیم بکاهد.

یعنی لازم نیست که تعداد وزن واژه های هر بخش آن یکسان باشد؛ مثلاً در یک مصراع میتوان یک فاعلاتن آورد و در مصراع دیگر، دو یا سه یا چهار؛ یا حتی میتوان نیمی از یک وزن واژه را در یک مصراع قرار داد.

کوتاهی و بلندی مصراع های ،شعر در برخی از قالب های شعر کهن مانند قالب مستزاد پیشینه داشته است.

در عروض سنتی برای هر یک از وزن ها اسمی نهاده اند.

کوتاه ترین مصراع شعر سنتی فارسی دو رکن و طولانی ترین آن چهار رکن دارد که در مجموع بیت های شعر فارسی ۴ ۶ یا ۸ پایه خواهند داشت.

 اگر تعداد پایه ها هشت تا باشد به آن «متن» میگویند.

اگر تعداد پایه ها شش تا باشد به آن «مدس» میگویند.

اگر تعداد پایه ها چهار تا باشد به آن (مربع) میگویند.

چنانچه پایه آخر کامل باشد. «سالم» و اگر یک هجا از رکن پایانی حذف شود. «محذوف» نامیده می شود.

در اصطلاح ادبی آن است که دلیلی هنری (شاعرانه و غیر واقعی برای امری بیاورند؛ به گونه ای که بتواند مخاطب را اقناع کند و خیال انگیز باشد.

عبارت است از آمیختن دو یا چند حسن در کلام چنان که ذهن را به کنجکاوی وا دارد و با ایجاد موسیقی معنوی بر تأثیر و زیبایی سخن بیفزاید.

بیان مطلبی در دو عبارت مستقل به نحوی که یکی از طرفین معادلی است برای تأیید عبارت دیگر؛ چنان که زیبایی آفرینی آن بر پایه شباهت باشد.

 این شیوه برابر نهادن مفاهیم و محسوس شدن امری معقول برای خواننده موجب زیبایی آفرینی میشود.