پیشینه علم جغرافیا:

واژه جغرافیا:

اراتوستن پدر علم جغرافیا، اولین بار واژه جغرافیا را به عنوان علم مطالعه زمین به عنوان جایگاه انسان بکار برد.

امروزه بسیاری از جغرافیدانان اعتقاد دارند که جغرافیا آن قسمت از دانش بشری است که به انسان کمک می کند با ویژگی های طبیعی و انسانی و روابط بین آنها در محیط آشنا شود و از آنها در جهت بهبود زندگی خویش استفاده کند.

شاخه ها و زیر شاخه های علم جغرافیا و ارتباط آن با دیگر علوم:

بنابراین علم جغرافیا از یافته های علوم دیگر استفاده کرده و با یک دید همه جانبه بررسی ها و مطالعات خود را در مورد پراکندگی پدیده ها و روابط بین آن ها انجام می دهد.

مفاهیم بنیادین جغرافیا :

مکان:

بسیاری از فعالیت های انسان در محل معینی انجام می شود که آن را مکان می نامند. پدیده به یک واقعیت یا رویداد جغرافیایی که محسوس و مشهود شده باشد گفته می شود که می تواند عوارض طبیعی یا انسان ساخت باشد. در هر مکان، پدیده های مختلفی هستند که بر یکدیگر تأثیر گذاشته و به نوبۀ خود از هم تأثیر می پذیرند.

روابط متقابل انسان با محیط:

انسان و محیط دو عامل مهم در علم جغرافیا است. محیط طبیعی، مجموعه ای متعادل است. با ورود انسان، زمینه های تغییر در محیط فراهم می شود. هوش و استعداد انسان به او در جهت تغییر کمک میکند تا از محیط خود بهره مند شود.

محیط جغرافیایی از تعامل بین محیط طبیعی و محیط انسانی به وجود می آید.

عملکرد انسان در ارتباط با محیط طبیعی به دو گونه است:

1) درک توان ها و استفاده از منابع برای رفع نیازها

2) نگاه سودجویانه برای رسیدن به خواسته ها

لزوم دیدگاه ترکیبی در علم جغرافیا :

دید ترکیبی:

مطالعه همه جانبه و جامع پدیده ها با تمام ویژگی های آن در یک مکان را دید ترکیبی می گویند.

علت نیاز به دید ترکیبی:

چگونگی شکل گیری محیط های جغرافیایی، که حاصل روابط متقابل انسان و محیط است، سبب می شود جغرافی دان با دید ترکیبی یا کل نگری، موضوعات را مطالعه و بررسی کند؛ زیرا اجزا و عوامل محیط جغرافیایی در ارتباط با یکدیگر عمل می کند.

سؤالات کلیدی در جغرافیا:

سؤالات جغرافیایی:

کجا؟ با رکن اساسی جغرافیا یعنی مکان وقوع پدیده ها سروکار دارد. این اتفاق در کجا رخ داده است؟

چه چیز؟ بر ماهیت هر پدیده یا مسئله، دلالت دارد؛ مثال: چه اتفاقی رخ داده است؟

چرا؟ به علت وقوع پدیده می پردازد. چرا این پدیده به وجود آمده است؟

چه موقع؟ بر روند زمانی موضوعات می پردازد. چه زمانی این پدیده، شدت می یابد؟

چه کسی یا چه کسانی؟ انسان و روابط متقابل او را با محیط، مورد توجه قرار می دهد. چه کسانی یا کدام فعالیت ها و برنامه های انسانی در این پدیده اثر داشته است؟

چطور؟ به بررسی سیر تکوین و تحول پدیده می پردازد. زمینه های به وجودآورنده این پدیده چیست؟

مراحل پژوهش در جغرافیا:

پژوهش و تحقیق:

حس کنجکاوی انسان درباره جهان و مسائل گوناگون آن سبب تلاش او برای کشف ناشناخته ها شده است. گام های تحقیق و پژوهش در جغرافیا:

1) طرح سؤال و بیان مسئله

2) تدوین فرضیه

3) جمع آوری اطلاعات

4) پردازش اطلاعات

5) نتیجه گیری و ارائه پیشنهادها

گام اول: طرح سوال و بیان مسئله

1) نکات مهم درمورد طرح سوال و بیان مسئله توسط پژوهشگر:

2) واضح وروشن بیان شود.

3) به شکل سوالی نوشته وطرح شود.

4) اهمیت پژوهش مشخص گردد.

5) مطالعه سابقه و پیشینه مسئله و نتایج پژوهش دیگران، مورد نیاز پژوهشگر است.

گام دوم: تدوین فرضیه

یکی از مراحل حساس پژوهش است، زیرا فرضیه ها در هر پژوهش، نقش راهنما را دارد و به فعالیت هایی جهت می دهد که قرار است انجام شود. فرضیه های پژوهشگر به میزان دانش، تجربیات و سوابق پژوهشی در دسترس او بستگی دارد.

گام سوم: جمع آوری اطلاعات

مهم ترین منابع اطلاعاتی جغرافی دان:

الف) روش کتابخانه ای:

این روش در تمامی پژوهش های علمی، مورد استفاده قرار می گیرد. در برخی از آنها تمام تلاش پژوهشگر در کتابخانه صورت می گیرد و در برخی دیگر، بخشی از پژوهش در آن جا انجام می شود.

ب) روش میدانی:

پژوهشگر در این روش برای گردآوری اطلاعات ناگزیر است به محیط بیرون برود و با مراجعه به افراد یا محیط و برقراری ارتباط مستقیم با مکان مورد مطالعه به گردآوری اطلاعات بپردازد. در واقع، او باید ابزار سنجش و اطلاعاتی خود را به میدان ببرد. پرسشنامه ، مصاحبه و مشاهده، از جمله ابزارهای گردآوری اطلاعات میدانی است.

گام چهارم: پردازش اطلاعات

پس از جمع آوری، استخراج و طبقه بندی اطلاعات، مرحله پردازش یعنی حذف اطلاعات غیر ضروری و حفظ اطلاعات مرتبط با پژوهش و تجزیه و تحلیل اطلاعات آغاز می شود.

گام پنجم: نتیجه گیری و ارائه پیشنهادها

در مرحله آخر، پژوهشگر با تجزیه و تحلیل اطلاعات، پاسخ مسئله پژوهش را می یابد. او ضمن ارائه دلایل علمی و منطقی به تأیید یا رد فرضیه یا فرضیه های خود می پردازد.

موقعیت جغرافیایی و انواع آن:

موقعیت جغرافیایی:

تعریف موقعیت جغرافیایی محل قرار گرفتن هر پدیده در سطح کره زمین، موقعیت جغرافیایی آن پدیده است.

انواع موقعیت جغرافیایی:

موقعیت ریاضی یا مطلق:

محل دقیق هر پدیده یا مکان، با توجه به طول و عرض جغرافیایی، موقعیت مطلق یا ریاضی آن محل است.

موقعیت نسبی:

محل قرارگیری هر مکان، نسبت به پدیده های طبیعی یا انسانی پیرامون خود، موقعیت نسبی آن مکان است. همه پدیده ها موقعیت نسبی دارند. منظور از موقعیت نسبی هر کشور، محل قرارگیری آن، نسبت به سایر کشورها، دریاها، تنگه ها، کانال ها، منابع اقتصادی و ... است.

مرز های سیاسی ایران:

تعریف مرز سیاسی:

مرز مهم ترین عامل تشخیص و جدایی هر کشور از کشور همسایه است و نشان می دهد سرزمین یک کشور تا کجا امتداد دارد.

طول مرزهای سیاسی و تعداد همسایگان ایران:

ایران کشور وسیعی است که حدود 8731 کیلومتر، مرز مشترک سیاسی بیا همسایگانش دارد و جزو کشورهای پر همسایه است و با 15 کشور همسایه است. ایران با 7 کشور مرز خشکی دارد.

انواع مرزهای سیاسی:

1) مرزهای خشکی

2) مرزهای هوایی

3) مرزهای آبی

اهمیت مرزهای هوایی و راه های هوایی:

یکی دیگر از مرزهایی که امکان دسترسی به سایر کشورهای جهان را امکان پذیر می سازد، راه های هوایی است که از طریق آن، ارتباط با سایر نقاط جهان فراهم می شود.

اهمیت مرزهای دریایی و راه های آبی:

تعدادی از کشورها به علت مجاورت با دریا و دریاچه ها، امکان دسترسی به خطوط دریایی هم دارند.کشور ما از جمله کشورهایی است که از طریق راه های آبی با کشورهای جهان در ارتباط است.

1- راه های آبی، امکان روابط بازرگانی بیشتری را فراهم می کند.

2- دستیابی به منابع غذایی و منابع معدنی و سوخت های فسیلی را نیز فراهم می کند.

موقعیت جغرافیایی ایران:

موقعیت مطلق و نسبی ایران:

موقعیت ریاضی یا مطلق ایران:

ایران در عرض جغرافیایی 25 تا 40 درجه در جنوب منطقه معتدل نیمکره شمالی قرار گرفته و هم چنین در 44 تا 63درجه طول شرقی واقع شده است.

موقعیت نسبی ایران:

ایران از موقعیت نسبی ممتازی برخوردار است زیرا در مجاورت خلیج فارس و تنگه هرمز قرار گرفته است.

نتایج گستردگی کشور ما در عرض های 25 تا 40 درجه شمالی:

1- تنوع آب و هوا درکشور

2- این تنوع آب و هوایی در نوع تولیدات کشاورزی، محیط زیست و درنهایت پیشرفت کشور ما مؤثر است.

اهمیت منطقه خلیج فارس:

1) ارزش و نقش ارتباطی بین سه قاره افریقا، اروپا و آسیا که در گذشته اهمیت داشته و اکنون نیز به عنوان حلقه ای از زنجیره حمل و نقل کالا و نفت، اهمیت خود را حفظ کرده است.

2) بزرگترین منبع انرژی جهان، ذخایر با ارزشی دارد، زیرا حدود 66درصد ذخایر نفت جهان و 28درصد ذخایر گاز طبیعی را در خود جای داده است.

3) درآمدها و دلارهای ناشی از صدور و فروش نفت خام، منطقه خلیج فارس را به صورت یکی از کانون های ثروتمند جهان در آورده است و این بازار بزرگ مصرف، آن را به کانون توجه صادر کنندگان کالاهای صنعتی و غیر صنعتی تبدیل کرده است.

4) این منطقه، ارزش فرهنگی و سیاسی دارد زیرا خلیج فارس در مرکز و قلب ناحیه جغرافیایی و سیاسی جهان اسلام قرار دارد.

ایران از کشورهای مهم در منطقه خلیج فارس است. عوامل طبیعی و انسانی، وضع خاصی برای کشور ایران پدید آورده است.

تنگه هرمز:

تنگه هرمز، آبراهه هلالی شکلی است که آب های آزاد اقیانوس هند و دریای عمان را به خلیج فارس متصل می کند. این تنگه به سبب اینکه دروازه خروجی نفت خلیج فارس است، مهم ترین آبراهه راهبردی و یکی از گذرگاه های تجاری مهم جهان است.

اهمیت دریای عمان:

به واسطه مجاورت به آب های آزاد، دسترسی به اقیانوس هند و وجود سواحل با قابلیت های دفاعی مناسب از نظر اقتصادی و نظامی اهمیت بسیاری برای ایران دارد.

اهمیت دریای خزر:

بزرگ ترین پهنه آبی محصور در خشکی به واسطه منابع نفت و گاز، تأمین %90 از خاویار جهان و دسترسی به بازار مصرف 300 میلیون نفری کشورهای آسیای میانه از موقعیت نسبی بالایی برخوردار است.

اهمیت ناهمواری ها:

ناهمواری و تراکم:

بین ناهمواری ها و تراکم جمعیت ارتباط نزدیکی وجود دارد. شهر ها و روستا های کشور در دشت ها و جلگه ها و کوهستان های البرز و زاگرس و سواحل خلیج فارس و دریای عمان استقرار یافته اند. آبادی های کشور در مناطق کوهپایه ای بیشتر و جمعیت در آنها متراکم تر است.

بخش اعظم سرزمین ما را نواحی کوهستانی و مرتفع تشکیل می دهند. نواحی شمالی، شمال غربی ،غربی ، شرقی و نواحی پراکنده از مرکز ایران را کوهستان ها در برگرفته اند.

ناهمواری ها در طول تاریخ:

مانع ورود مهاجمان به سرزمین ما شده اند.

در تشکیل اجتماعات انسانی موثر بوده اند.

بر نوع زندگی مردم بسیار اثرگذار بوده اند.

پیدایش ناهمواری های ایران:

دوره های زمین شناسی:

ناهمواری ها در طی دوران های زمین شناسی به وجود آمده است

شکل امروزی ناهمواری های ایران بیشتر به اواخر دوران سوم (سنوزوئیک) زمین شناسی مربوط است.

در طی دوره "کواترنر" ناهمواری های ایران شکل نهایی یافته و تحت تاثیر عوامل فرسایش (آب، باد، اختلاف دما) و عملکرد انسان تغییر شکل یافته است.

انسان با بهره برداری های گوناگون از محیط ، سرعت تغییرات را افزایش و سبب تغییر شکل ناهمواری ها شده است.

دوره های مختلف زمین شناسی:

تقسیمات ناهمواری های ایران، سرزمین های كوهستانی:

دو نوع ناهمواری:

1) سرزمین های کوهستانی(با ارتفاع بیش از هزار متر از سطح دریا های آزاد(

2) سرزمین های هموار(دشت ها، جلگه های کم ارتفاع داخلی یا ساحلی(

کوهستان ها را می توان با توجه به تاریخچه زمین شناسی، تحولات ناهمواری ها، شکل و پراکندگی تقسیم بندی کرد.

تقسیم بندی سرزمین های کوهستانی :

1) منطقه کوهستانی شمال کشور:

الف) آذربایجان: رشته کوه های ارس باران(قره داغ) و آرارات(مرز ایران و ترکیه) شمال و غرب این منطقه را در بر گرفته است. از توده های مهم آتشفشانی در این منطقه سهند و سبلان می باشند.

ب) منطقه کوهستانی تالش: با جهت شمالی _ جنوبی ، منطقه آذربایجان را از خزر جدا کرده است. با توجه به اینکه شیب عمومی این کوه ها به سمت دریای خزر بیشتر از آذربایجان است، آب های جاری به سمت دریای خزر جریان دارند. نام مهم ترین قله این منطقه آق داغ می باشد.

ج) منطقه کوهستانی البرز: محدوده ی کوه های البرز از تنگه منجیل شروع شده و در امتداد غربی _ شرقی تا کوه های شاه کوه در نزدیکی شاهرود و تنگه خوش ییلاق ادامه دارد. رود های مهمی چون چالوس و هراز در آن جریان دارد. فعالیت های کوه زایی بر روی رسوبات میلیون ها سال پیش به صورت چین خوردگی های وسیعی دیده می شود. همچنین فعالیت های آتشفشانی در دوره کواترنر سبب شکل گیری قله دماوند شده است. این منطقه یکی از کانون های عمده فعالیت های اقتصادی کشور به شمار می رود و مراکز جمعیتی زیادی در آن مستقر شده است.

گستره فعال البرز:

عواملی که سبب ناپایداری و تغییر چهره البرز شده اند:

- گسترش شهر های پر رونق اقتصادی مثل تهران و کرج

- احداث جاده های ارتباطی (شوسه و راه آهن(

- احداث سد ها و هدایت رودخانه ها و بهره برداری از آنها

- گسترش فعالیت های کشاورزی گوناگون

- بهره برداری از معادن فراوان کوه های البرز

مخاطراتی طبیعی منطقه البرز:

- ریزش

- لغزش

- لرزش های خفیف و گسترده

- طغیان رود ها و بروز سیلاب ها

د) کوه های شمال خراسان: به شکل منظم و موازی در شمال شرقی ایران قرار دارند. از رشته کوه های مهم آن ، هزار مسجد ، آلاداغ (اطراف نیشابور) و بینالود

2) منطقه کوهستانی غربی و جنوب غربی (زاگرس(:

 محدوده زاگرس از کردستان با جهت شمال غربی_جنوب شرقی ، شروع و تا تنگه هرمز ادامه دارد. قله های بلند آن دنا و زرد کوه می باشند. زاگرس از برخورد دو صفحه اوراسیا و عربستان به وجود آمده است. چین خوردگی های زاگرس تحت تاثیر فرسایش تغییر شکل یافته است. یکی از زیبا ترین و فعال ترین پدیده های زاگرس گنبد های نمکی است. لایه های نمک به شکل گنبدهای نمکی بین لایه های رسوبی قرار دارد.

عوامل تغییر دهنده زاگرس :

الف) عوامل طبیعی :

- جریان آب رودها در زاگرس به علت تغییرات اقلیمی، دچار نوسان شده و از حالت منظم به نامنظم و طغیانی تغییر شکل داده است.

- ریزش های جوی شدید کوه هارا فرسایش داده و مواد آن را در دسترس رودخانه ها قرار می دهد.

- حمل رسوبات فراوان توسط رود ها سبب تشکیل شکل های جدیدی از ناهمواری ها شده است.

- توفان های گرد و غبار که هم منشا طبیعی و هم منشا انسانی دارند در تغییرات ناهمواری های زاگرس تاثیر زیادی داشته است.

- طی سی سال اخیر وقوع توفان در استان های خوزستان ، لرستان و ایلام بیشتر شده است.

ب) عوامل انسانی :

- ساخت سد های متعدد در حوضه زاگرس

- گسترش شهر ها و روستا ها

- برخی از دستکاری های انسانی در نواحی شهری (دیواره بندی، مجرا سازی، پوشاندن روی رود ها و ورود فاضلاب شهری(

دلایل ساخت سد ها عبارت است از:

1) جلوگیری از طغیان رود ها 2) تولید برق آبی  3) تنظیم آب مورد نیاز برای آبیاری اراضی کشاورزی

4) استفاده های صنعتی 5) تأمین آب مورد نیاز شهر ها و روستا ها

مشكلات ناشی از گسترش شهرها و روستاها:

بر هم خوردن تعادل جریان رودها بر اثر دستکاری های انسانی در نواحی شهری ، باعث شده است که رود ها از بستر طبیعی خود خارج شده و سیلاب دشت ها گسترش یابند. افزایش ین رسوبات مجاری رود ها را دچار تغییر می کند.

3)سایر مناطق کوهستانی (کوه های مرکزی ایران(

محدوه ی این کوه ها از کوه جغتای در خراسان رضوی ، گردنه آوج در استان قزوین و قله کوه بزمان یا خضر زنده در سیستان و بلوچستان قرار دارد. کوه های مرکزی ایران در داخل این مثلث قرار میگیرد.

ناهمواری های منطقه مركزی:

کوه های چین خورده --> کوه های مرکزی ایران (کوه کرکس و کوه هزار و کوه الله زار(

توده های نفوذی آذرین --> کوه های منفرد مرکزی (کوه بزمان(

كوه های شرق و جنوب شرق:

در جنوب استان سیستان و بلوچستان و در اطراف چاله جازموریان منطقه مکران واقع شده است که در آن رشته کوه های بشاگرد و اطراف آن با ارتفاع نسبتا کم و فرسوده ای وجود دارد. در این کوه ها ، فرسایش شکل های زیبایی با دره ها ، چاله ها و گودال های عمیق ایجاد کرده که آنها را ناهمواری های مریخی هم میگویند. در استان های هرمزگان و بلوچستان جنوبی، در فاصله این ناهمواری ها تا دریای عمان، گل فشان ها دیده می شوند. گل فشان ها همانند چشمه های گلی میجوشند اما فعالیت آنها کم و زیاد می شود. علت فعالیت های چشمه های جوشان ، فعالیت های زمین ساختی است.

ارزش های اقتصادی نواحی کوهستانی :

- ذخایر آب

- معادن و ذخایر طبیعی

- دامپروری

سرزمین های هموار:

دشت ها و جلگه ها:

در بین نواحی کوهستانی مناطقی وجود دارند که ارتفاع آنها کم است که این نواحی دشت ها و جلگه ها هستند.

دشت ها:

سرزمین های هموار یا نسبتا همواری هستند که حصاری کوهستانی آنها را فرا گرفته است.

علت تشکیل دشت ها:

الف) عوامل فرسایشی (باد و باران) که سطح ناهمواری ها را به مرور هموار کرده است.

ب) مواد حاصل از فرسایش بین کوه ها تجمع و رسوب کرده و به مرور سطح همواری را به وجود آورده است.

عوامل تغییر دهنده دشت ها:

1) عوامل طبیعی:

نشانه های تغییرات اقلیمی : 1- تغییر الگوی پراکندگی ریزش های جوی  2- بروز توفان ها و خشکسالی ها

- توفان ها و باد های شدید که مواد موجود در دشت ها را به شدت فرسایش داده و جابجا می کنند.

- پدیده های طبیعی مثل شوره زار ها ، بستر رود ها و دشت های ریگی را از نظر وسعت و مکان تغییر می دهند.

2) عوامل انسانی:

- بهره برداری انسانی و تغییر کاربری اراضی

- بوته کنی و از بین بردن پوشش گیاهی

- احداث جاده ها

- بهره برداری وسیع از معادن و منابع طبیعی

ارزش های اقتصادی دشت ها و بیابان ها:

- جاذبه های گردشگری

- استفاده از انرژی پاک (خورشید و باد(

- گذراندن اوقات فراغت به دلیل مناسب بودن برای رصد ستارگان ، کویر نوردی و مسابقات ورزشی

- معادن گچ ، نمک و مصالح ساختمانی

جلگه ها:

جلگه ها سرزمین های همواری هستند که از یک طرف به کوه ها و از طرف دیگر به دریاها و دریاچه ها منتهی می شوند. در کناره همه دریاها و دریاچه ها و رود های پر آب کشور جلگه ها دیده می شوند. به دلیل حاصلخیز بودن خاک در جلگه ها ، جمعیت زیادی در این مناطق جمع شده اند.

علل پیدایش جلگه ها:

ساختمان زمین، مقاومت سنگ، عمق آب و تراکم آبرفت از مهم ترین علل پیدایش جلگه ها می باشند.

عوامل تغییر دهنده جلگه ها :

1) عوامل طبیعی:

- حرکات دریا (جزر و مد، توفان های دریایی/ سونامی، جریان های دریایی و نوسانات عمومی آب ها(

- رود های طغیانی که به دریاها می ریزند، آبرفت های فراوانی در جلگه های ساحلی وارد می کنند و مرتباً مکان و وسعت جلگه ها را دچار تغییر می کنند.

2) عوامل انسانی :

اسکله سازی، بندر سازی، دیواره سازی ساحلی، احداث جاده بر روی جلگه های ساحلی، تغییر در پوشش گیاهی و بهره برداری وسیع از آن ، گسترش شهر ها و روستا ها

ارزش های اقتصادی جلگه ها :

- بهترین مکان برای کشاورزی

- در کنار هر جلگه، سواحلی هم وجود دارد که ارزش هایی برای ساکنان آن منطقه به وجود می آورند. (گذران اوقات فراغت،گردشگری،حمل ونقل و ...)

- در جلگه های جنوبی، تنگه هرمز و سواحل طولانی، امکانات حمل و نقل کالا و مسافر را به همراه صید ماهی فراهم می آورد.

منابع و ذخایر غنی ذغال سنگ و نفت و گاز که سبب جلب جمعیت شده اند. در فصل مناسب پذیرای مسافران می باشد.

- جلگه های شمالی --> حمل و نقل و صید ماهی خاویار، گردشگری

هواشناسی و پیش بینی وضع هوا:

هوا:

حالت آنی و زودگذر جو

آب و هوا:

مجموعۀ عناصر جوی غالب در یک منطقه در دراز مدت مثلاً آب و هوای استان خراسان جنوبی گرم و خشک است.

تهیه نقشه های هواشناسی:

سازمان هواشناسی با استفاده از اطلاعات روزانه، مانند فشار، رطوبت و دما نقشه هواشناسی تهیه می کند و با کمک تصاویر پی درپی ماهواره ای، عبور توده های هوا، مراکز کم فشار و پرفشار، نوع تودۀ هوا، سرعت و جهت آن ها، کارشناسان هواشناسی می توانند وضعیت هوا تغییرات آن را برای روزهای آینده پیش بینی کنند.

عوامل مؤثر برآب و هوای ایران:

موقعیت جغرافیایی:

عرض جغرافیایی، پرفشار جنب حاره ای و دوری و نزدیکی به دریاها؛ مهم ترین عوامل ناشی از موقعیت جغرافیایی است که بر آب و هوای کشور اثر دارد.

1- عرض جغرافیایی:

مناطق جنوبی کشور (عرض های پایین جغرافیایی نزدیک به خط اسِتوا) زاویۀ تابش خورشید هنگام ظهر، نزدیک به عمود مقدار تابش خورشید بیشتر و هوا گرم تر است (استان های هرمزگان و جنوب سیستان وبلوچستان(

مناطق شمالی کشور (عرض های بالای جغرافیایی) زاویۀ تابش خورشید مایل تر، مقدار تابش کمتر و هوا سردتر است (استان های آذربایجان غربی و شرقی(

قرارگرفتن ایران در کمربند پرفشار جنب حاره ای:

کمربند کم فشار حاره ای اطراف خط اسِتوا و دارای آب و هوای گرم و مرطوب: گرم بودن و صعود هوا

کمربند پرفشار جنب حاره ای اطراف مدار رأس السرطان و رأس الجَدی دارای آب و هوای گرم و خشک: سنگینی و فرونشینی هوا

فاصله از منابع رطوبتی و دریاها:

سواحل شمالی کشور: دریای خزر در افزایش بارش، نقش مهمی دارد.

خلیج فارس و دریای عمان: شرجی شدن هوا به دلیل عدم امکان صعود هوای مرطوب.

نواحی داخلی کشور اختلاف دما زیاد: دور بودن از دریاها و کمبود رطوبت.

2- میزان ارتفاع و جهت کوهستان ها:

افزایش هر 1٠٠٠ متر ارتفاع، در لایه تروپوسفر جو زمین کاهش 6 درجۀ سانتی گراد دمای هوا را سبب می شود.

3- ورود توده های هوا به کشور:

تودۀ هوا، حجم بزرگی از هوا است. همسان بودن دما و رطوبت، در سطح افقی در صدها کیلومتر از ویژگی های توده های هوایی است.

انواع توده هوا:

توده هوای سرد و خشک سیبری: ورود در دوره سرد، سردی و خشکی هوا در ماه های سرد، بارش در سواحل خزر

توده هوای مرطوب موسمی: ورود در دوره گرم، نفوذ از اقیانوس هند، ایجاد باران های سیلابی در جنوب شرق ایران

توده هوای مرطوب غربی: انتقال رطوبت دریای مدیترانه و اقیانوس اطلس در دوره سرما به داخل ایران همراه برف و باران

توده هوای سودانی: آوردن رطوبت دریای سرخ در دورۀ سرد سال، بارندگی

توده هوای گرم و خشک: ورود گرما در تابستان از عربستان به ایران، افزایش شدید دما

انواع آب و هوای ایران:

مهم ترین داده های هواشناسی:

دما، بارش و فشار هوا. دستگاه های اندازه گیری ایستگاه های هواشناسی سینوپتیک (هم دیدبانی): دماسنج، باران سنج و فشارسنج

انواع آب و هوای کشور و ویژگی های آن:

علل به وجود آمدن بیابان ها در ایران:

نواحی خشک و بیابانی :

مناطق داخلی، جنوبی و شرقی کشور مان

ویژگی های اصلی مناطق خشک و بیابانی:

 بارندگی کم و نامنظم، زیاد بودن توان تبخیر و تعرق و کمبود پوشش گیاهی

عوامل موثر در ایجاد بیابان های ایران:

1) پرفشار جنب حاره ای

2) جهت رشته کوه های البرز و زاگرس

3)‌ دور بودن از دریاها و منابع رطوبتی

دشت کویر:

کویر، بخشی از بیابان است و به نمکزارهای پف کرده ای گفته می شود که تبخیر شدید، عامل اصلی شکل گیری آن است.

بیابان واقعی: میانگین بارش سالانۀ آن کمتر از 5٠ میلی متر

بیابان لوت:

از خشک ترین بیابان های ایران در جنوب شرق

به دلیل قرارگیری در منطقۀ فشار زیاد جنب حاره ای، بارندگی کمتر از 3٠ میلی متر

تأثیر آب و هوا بر زندگی:

تاثیر آب و هوا:

1) آب و هوا و معماری: آب و هوا بر معماری تأثیرات زیادی دارد. در کشور ما به دلیل گوناگونی آب و هوا، معماری های گوناگونی در نقاط مختلف کشور دیده می شود.

2) آب و هوا و سامانه های حمل و نقل: برای کاهش سوانح جاده ای، توجه به اقلیم و پیش بینی وضع هوا، راهکار بسیار مناسبی است.

3) آب و هوا و سلامت: یکی از شاخه های دانش جغرافیا، جغرافیای پزشکی است. جغرافیای پزشکی در زمینۀ پراکندگی تأثیرات عوامل محیطی بر سلامت انسان مطالعه می کند.

4) آب و هوا و فعالیت های نظامی

مشکلات محیط زیستی ناشی از تغییر وضعیت آب و هوایی:

مشکلات محیط زیستی مربوط به آب و هوا:

آلودگی هوا، بیابان زایی، خشکسالی  و افزایش دما، مشکلات محیط زیستی مربوط به آب و هوا است.

وارونگی دما:

سکون هوای سرد و سنگین تر در مجاورت زمین، قرار گرفتن لایۀ هوای گرم بالای آن، عدم حرکت صعودی و جابه جایی هوا، افزایش آلودگی هوا در شهرهای بزرگ و نواحی صنعتی.

بحران ریزگردها:

گرد و غباری که وارد هوا می شود.

محدودۀ جغرافیایی: کشورهای ایران، عراق، ترکیه، کویت و عربستان

عوامل: کاهش ریزش های جوی، خشک شدن باتلاق ها و مدیریت ضعیف منابع آب در این مناطق

عوارض و مشکلات: عفونت های ریوی و اختلالات تنفسی در انسان، آسیب رساندن به جنگل های زاگرس (جنگل بلوط) و کاهش میزان تولید محصولات کشاورزی، کاهش میدان دید.

راه های مقابله با ریزگرد ها:

احیای تالاب ها

تأمین حقابۀ رودخانه های منطقه

اجرای طرح های مهار بیابان

تغییر در شیوۀ کشت

مدیریت صحیح آب در بخش های مختلف

آب قابل دسترس، ویژگی رودهای ایران:

مهم ترین منابع آب قابل دسترس در کشور ما در فصول گرم و سرد سال:

در فصول سرد سال، ریزش برف و باران به صورت جریان آب رودها، منابع آب کشور را تغذیه می کند و در فصول گرم، آب های فرورفته در زمین به صورت چشمه، چاه و قنات، آب مورد نیاز ساکنان بخش های مختلف را تأمین می نمایند. پدران ما در قرن های گذشته با توجه به کم آبی و خشک بودن سرزمین ایران برای دستیابی به آب، حفر قنات را ابداع کرده اند تا در تمام سال، آب مورد نیاز را در اختیار داشته باشند.

ویژگی های رودهای ایران :

- در ایران بیشتر بارش ها در اواخر فصل پاییز تا اوایل فصل بهار رخ می دهد، به این دلیل هر چه به پایان این دوره نزدیک تر می شویم، آب دهی رودها بیشتر می شود.

- رودهایی که از کوهستان های بلند و برف گیر تغذیه می شوند، دائمی هستند. اگر این رودها در نواحی مرطوب، جریان یابند مقداربا توجه به ناهمواری ها و جهت آن ها، هر چه از غرب به سمت شرق کشور برویم، مقدار آب رودها کم تر می شود. آب آن ها بیش تر خواهد بود.

- رودهای مناطق نسبتاً خشک بیشتر طغیانی، تصادفی و اتفاقی، و مقدار آب آن ها در سال های مختلف متفاوت است. کانون آبگیر را تعریف کنید.

آبگیرها و حوضه های آبریز:

کانون های آبگیر:

در مناطق کوهستانی، مکان هایی وجود دارد که آب بخش هایی از رودها را تأمین می کنند. به این مکان ها کانون های آبگیر می گویند.

انواع کانون های آبگیر:

1)  کانون های آبگیری که بیش از  500 میلیمتر بارش داشته باشند و حداقل در هشت ماه از سال، این بارش ها اتفاق بیفتد، به آنها کانون های دائمی می گویند.

2) اگر کانون های آبگیر در فصول سرد سال، ذخیره برف خود را تا ابتدای ماه های گرم سال حفظ کنند، بدون توجه به میزانِ بارش و زمان آن جزء کانون های فصلی به شمار می رود.

3) در کوهستان های نزدیک به مناطق گرم و خشک، که گاهی بارش های کوتاه و اتفاقی رخ می دهد، نوعی کانون آبگیر موقت شکل می گیرد که آنها را کانون های اتفاقی می نامند.

حوضه آبریز:

به محدوده ای که با توجه به شکل زمین و شیب ناهمواری ها، آب های جاری را به سوی پایین ترین نقطه آن هدایت کند، حوضه آبریز می گویند.

انواع حوضه آبریز:

1) حوضه آبریز خارجی: سرزمینی که رودهای آن به دریاهای اطراف کشور می ریزد؛ اما در طول مسیر، مورد استفاده قرار می گیرند.

2) حوضه آبریز داخلی: یعنی رودهایی که تمام آب آن ها در کشور جریان دارد و وارد دریاچه های داخلی می شود.

دریاها و آلودگی آن ها:

مهم ترین دریاهای ایران:

در شمال و جنوب کشورمان دریاهای مهمی قرار دارد. در شمال، دریای خزر و در جنوب، خلیج فارس و دریای عمان.

اهمیت دریاهای ایران:

دریاها از این نظر، که ما را به سایر نقاط جهان متصل می کنند، بسیار اهمیت دارند، به گونه ای که ما در جنوب کشور از طریق دریای عمان با اقیانوس هند ارتباط داریم و در شمال، دریای خزر از طریق کانال راه ولگا -دن به دریای سیاه ارتباط پیدا کرده است.

دریای خزر:

- دریای خزر، پهنه آبی بزرگی است که در امتداد شمال به جنوب کشیده شده است.

- این دریا ازبقایای دریای عظیم تتیس است که زمانی بخش اعظم نیمکره شمالی را پوشانیده بود. از حدود 60میلیون سال پیش این دریا از بقیه آب های قدیمی جدا ماند و به شکل بزرگ ترین دریاچه جهان درآمد.

- به دلیل وسعت زیاد، نام دریا رابر آن نهادند.

- این دریا را به نام های مختلفی می نامند؛ از جمله دریای مازندران، کاسپین، قزوین، گرگان، طبرستان، هیرکانی و دریای دیلم .درحال حاضر نام آن، دریای خزر است ودر نقشه های خارجی کاسپین نامیده میشود.

- طول  1200کیلومتر و عرض آن 300کیلومتر است. مساحت آن با توجه به تغییرات سطح آب، متفاوت است.

- سطح آب این دریا از سطح آب های آزاد حدود 28 متر پایین تر است.

- ایران در جنوب دریای خزر. جمهوری اذربایجان در غرب دریای خزر. روسیه در شمال دریای خزر. ترکمنستان در شرق دریای خزر.  قزاقستان در شرق و شمال شرق دریای خزر

- رود ولگا و اورال از شمال، سفید رود و هراز از جنوب، رود اترک و گرگان از جنوب شرق و رود کورا و ارس از سمت جنوب غرب، به این دریا می ریزند.

اهمیت دریای خزر:

از جمله دلایل اهمیت این دریا می توان به تجارت دریایی، بهره برداری از منابع نفتی، ویژگی های خاص محیط زیست، گردشگری و صید ماهی اشاره کرد. انواع ماهیان خاویاری جهان فقط در این دریا زندگی می کنند. بعضی از تالاب های حاشیه این دریا، محل توقف پرندگان مهاجر است. در بستر این دریا منابع وسیعی از نفت و گاز ذخیره شده است.

خلیج فارس:

- پیشروی آب اقیانوس هند از طریق دریای عمان و تنگه هرمز به دره های زاگرس جنوب شرقی، خلیجی هلالی شکل در جهت شرقی-غربی به وجود آورده که صدها سال است به آن «خلیج فارس» یا «دریای پارس» می گویند.

- طول آن حدود 900 کیلومتر و عرض متوسط آن 250 کیلومتر است.

- کارون، کرخه و دالکیُ و مند رود های مهمی هستند که به این دریا می ریزند.

- کارون پرآب ترین و تنها رودخانه قابل کشتیرانی ایران است.

- به خلیج های کوچک سواحل آن «خور» میگویند؛ مثل خور موسی.

- جزایر قشم(بزرگترین)، خارک، الوان، کیش، فرور، تنب بزرگ، تنب کوچک، ابوموسی، هنگام، الرک، هرمز.

- از جمله دلایل اهمیت این خلیج، تجارت دریایی و وجود منابع عظیم نفت و گاز در بستر آن و انواع ماهی و میگو است. خلیج فارس از مهم ترین مراکز صید و پرورش مروارید است.

- تنگه هرمز، که محل اتصال این خلیج به دریای عمان است یکی از مهم ترین مکان های نظامی جهان است.

دریای عمان:

- تنها دریای آزاد ایران، که از طریق آن می توان به آب های همه دریاهای جهان دسترسی داشت، دریای عمان(مُکران یا مَکران) است .بین ایران، عمان و پاکستان مشترک است.

- تنها بندر اقیانوسی ایران چابهار است.

- دریای عمان بخشی از آب های اقیانوس هند است که با تنگه مهم هرمز از خلیج فارس جدا می شود.

- جنس ساحل، عمق مناسب دریا و عدم نیاز به استفاده از آبراه و کانال های دریانوردی در سواحل مکران، امکان ساخت و توسعه بدون محدودیت بنادر، به ویژه جهت پهلوگیری کشتی ها، ویژگی ها و قابلیت های منحصر به فرد این منطقه است. همچنین این دریا بر زندگی مردم ساحل نشین تأثیر بسیاری دارد و مشاغل گوناگونی ازجمله صیادی و پرورش ماهی و میگو را به وجود آورده است.

- عمق این دریا گاهی تا 2000 متر هم می رسد، از این نظر برای عبور کشتی های تجاری و نفتکش های غول پیکر بسیار مناسب است.

تعریف آلودگی دریاها و پیامدهای آن :

ورود مستقیم یا غیرمستقیم هرگونه ماده یا انرژی به محیط زیست دریایی که به کاهش تولید و رشد و نمو جانداران منجر شود و تأثیرات سوء، بر سالمت و بهداشت آبزیان و انسان داشته باشد.

آلاینده هایی که دریاهای ایران را تهدید می کنند :

- زباله های جامد مثل پلاستیک  - فاضلاب های شهری، صنعتی و کشاورزی

- استخراج و حمل و نقل نفت  - آلاینده های شیمیایی شامل مواد آلی، معدنی و رادیواکتیو

- ورود کودها و سموم شیمیایی مصرف شده در اراضی کشاورزی توسط رودها

دریاچه های ایران:

انواع دریاچه های ایران از نظرزمانی :

دائمی - فصلی

مهم ترین دریاچه های دائمی ایران :

مهمترین دریاچه های دائمی ایران عبارت اند از دریاچه ارومیه، زریبار(زریوار) غرب مریوان است در کردستان، پریشان(فامور) و مهارلو(استان فارس،) ... البته در قله بعضی از کوه های آتشفشانی مانند سبلان هم دریاچه های کوچکی وجود دارند که آب آن ها از ذوب برف ها تأمین می شود اما به دلیل سرمای ناشی از ارتفاع اغلب مواقع سال یخ بسته است.

مهم ترین دریاچه های فصلی ایران :

این دریاچه ها در فصول پر بارش وسعت بیشتری پیدا می کنند ولی در ماه های گرم و یا در سال های کم بارش به دلیل تبخیر آب آنها خشک شده یا به شکل باتالق و شوره زار در می آیند. مهمترین دریاچه های فصلی ایران دریاچه مسیله در شرق قم، نیریز در شرق فارس، هامون در سیستان و بلوچستان و جازموریان بین دو استان کرمان و سیستان و بلوچستان.

دریاچه ارومیه:

- بزرگ ترین دریاچه ایران، دریاچه ارومیه است.

- نام های دیگر دریاچه ارومیه، چیچست و کبودان است.

- آب این دریاچه علاوه برچشمه های کف و حاشیه آن، از طریق رودهای متعددی تأمین می شود مانند تلخه رود و زرینه رود و سیمینه رود.

- عمیق ترین نقطه این دریاچه در شمال غربی آن است.

- جزیره کبودان (قویون داغی،) اشک داغی، آرزو و اسپیر، مهم ترین جزایر دریاچه ارومیه هستند.

علل شوری زیاد دریاچه ارومیه :

به علت عبور برخی از این رودها از لایه های نمکی، آب این دریاچه بسیار شور است، به حدی که هیچ موجود زنده ای نمی تواند در آب های آن زندگی کند. آرتمیا زمانی که هنوز آب دریاچه فروکش نکرده بود در آن زندگی می کرد.

اهمیت دریاچه ارومیه :

1) وجود جزایر متعدد در آن است که محل سکونت انواع پرندگان مهاجر است .

2) املاح و رسوباتی است که برای درمان امراض پوستی مورد استفاده قرار میگیرد .

3) آب این دریاچه موجب معتدل شدن آب و هوای منطقه شده است.

دلایل کاهش آب دریاچه ارومیه :

- کاهش بارش در حوضه آبریز دریاچه

- گرم شدن عمومی هوا

- برداشت بی حساب از چاه های اطراف دریاچه

- تغییر کشت از محصولاتی که آب کمتری نیاز داشته اند، به محصولاتی که کشت آنها به آب زیادی احتیاج دارد.

- تغییر در میزان آب ورودی به دریاچه، در مسیر رودهایی که به آن می ریخت (احداث سدهای متعدد.)

وجود موانعی که چرخه آب را در دریاچه تغییر داده است.

- تغییرات زمین ساختی بستر، به شکل بالا آمدن کف دریاچه.

پراکندگی جمعیت در ایران:

نقشه پراکندگی جمعیت در ایران:

1) جمعیت در همه جای ایران یکسان پراکنده نشده است، یعنی توزیع جمعیت در ایران ناهمگون است، برخی مناطق پرجمعیت و برخی دیگر کم جمعیت هستند

2) مناطق شمالی و غربی ایران پر جمعیت و مناطق جنوبی وشرقی آن کم جمعیت هستند.

3) نواحی داخلی و مرکزی ایران، بیابانی و تقریبا خالی از جمعیت می باشد.

عوامل موثر در پراکندگی جمعیت:

 1) عوامل طبیعی  2) عوامل انسانی

عوامل طبیعی موثر در پراکندگی جمعیت:

 ناهمواری ها– رودها– آب وهوا– وضعیت خاک ها و منابع معدنی وپوشش گیاهی

عوامل انسانی موثر در پراکندگی جمعیت:

حمل و نقل و ارتباطات– سرمایه وفناوری– سرمایه گذاری دولت ها– پیشینه و سابقه تاریخی

رشد جمعیت:

رشد طبیعی جمعیت:

نمودار جمعیت ایران روند افزایش جمعیت ایران را طی دهه های اخیر را نشان می دهد.

یکی از مباحث مهم جمعیت، بررسی میزان افزایش و کاهش جمعیت در هر کشور است. برای این منظور متخصصان اقدام به اندازه گیری رشد طبیعی جمعیت می کنند. برای اندازه گیری رشد طبیعی جمعیت میزان موالید و مرگ و میر را در یک سال مشخص از هم کم کرده بر تعداد کل جمعیت تقسیم نموده وسپس آن را به درصد بیان می کنند

         100 × کل جمعیت ÷ (میزان مرگ و میر – میزان موالید)  = رشد طبیعی جمعیت

رشد طبیعی جمعیت در کشور های مختلف متفاوت است.

رشد مطلق جمعیت:

نکته مهم آن است که نه تنها عامل طبیعی زاد و ولد در رشد جمعیت کشور ها نقش دارد، بلکه مهاجرت نیز از عوامل تاثیر گذار بر رشد جمعیت به شمار می رود، اگر مهاجرت را به رشد طبیعی جمعیت که حاصل تفاضل موالید و مرگ و میر می باشد به آن اضافه یاکم کنیم رشد مطلق جمعیت بدست می آید.

فرمول رشد مطلق جمعیت:

قانون 70:

معمولا برنامه ریزان برای برنامه ریزی های مختلف اجتماعی و اقتصادی، آموزشی و فرهنگی به آینده نگری جمعیت نیاز دارند . قانون 70، زمان دو برابر شدن جمعیت هر کشور را نشان می دهد.

                         نرخ رشد جمعیت ÷ 70 = مدت زمان دو برابر شدن جمعیت

هرچه نرخ رشد جمعیت بالاتر باشد مدت زمان دو برابر شدن جمعیت کمتر خواهد شد.

ساختمان جمعیت:

عوامل موثر در برنامه ریزی:

در گذشته، آمار جمعیت نقش مهمی در تصمیم گیری های برنامه ریزان داشت اما امروزه برای برنامه ریزی های دقیق علاوه بر تعداد جمعیت عوامل دیگر جمعیتی مانند وضعیت سنی و جنسی جمعیت نیز لحاظ می شود.

ساختمان سنی و جنسی جمعیت:

1) ساختمان جمعیت ویژگی های قابل اندازه گیری جمعیت (مانند جنس و سن) را مورد بررسی قرار می دهد.

2) جمعیت کره زمین از لحاظ نسبت جنسی جز در زمان های خاص، تفاوت چندانی ندارد، اما در طول زمان نسبت سنی در کشور ها دچار تغییراتی می شود.

3) به دلیل اهمیت نسبت سنی در برنامه ریزی هر کشور، جمعیت را از لحاظ سنی به گروه های مختلف دسته بندی کرده است

4 )در هر کشوری هرم سنی به برنامه ریزان کمک می کند تا با ساختمان سنی آن کشور آشنا شده تا در برنامه ریزی ها از آن استفاده کنند.

موارد استفاده از اطلاعات هرم سنی:

برنامه های تامین اجتماعی - بهبود وضعیت سالمندان - ارتقای سطح سلامت جامعه - تامین شغل برای حال و آینده - امنیت و جلوگیری از پیری جمعیت - ایجاد فرصت های تفریحی، تحصیلی ورفاهی برای جوانان

سیاست های جمعیتی:

دولت ها و رشد جمعیت:

در دهه های اخیر دولت ها سعی کرده اند، میزان رشد جمعیت را کنترل کند زیرا میزان رشد جمعیت در برنامه ریزی ملی کشور ها نقش دارد. ایران نیز در دهه های اخیر تغییرات جمعیتی زیادی داشته است.

افزایش سریع جمعیت در ایران:

در دهه های اخیر به دلایل زیر میزان مرگ و میر در ایران کاهش یافته و این امر سبب افزایش سریع جمعیت شده است.

1) گسترش بهداشت و واکسیناسیون

2) لوله کشی و بهبود آب آشامیدنی

3) رونق صادرات نفت

4) واردات مواد غذایی

مشکلاتی که سیاست های کاهش جمعیت ایجاد می کند:

1) برهم خوردن تعادل جمعیت

2) کاهش نیروی فعال

3) تضعیف نیروی دفاعی کشور

تداوم سیاست های کنترل جمعیت:

اگر سیاست های کنترل جمعیت در ابعاد شدید ادامه پیدا کند، کشور دچار پیری جمعیت و مشکلات فراوانی می شود، نباید سیاست های کنترل جمعیت به گونه ای باشد که هرم سنی کشور به سمت سالمندی و کهنسالی حرکت کند، زیرا این پدیده، مانع اصلی بر سر راه توسعه اقتصادی جامعه خواهد بود.

مهاجرت:

مهاجرت و تغییر جمعیت:

مهاجرت عبارت است از جابجایی بین دو واحد جغرافیایی یا به عبارتی ترک یک سرزمین و اسکان در سرزمین دیگر. مهاجرت از عوامل مهم در تغییرات جمعیت به شمار می رود که با پیشرفت فناوری و وسایل حمل و نقل، نسبت به گذشته افزایش یافته است. افراد در مهاجرت بین دو واحد جغرافیایی جابجا می شوند.

انواع مهاجرت:

اثرات مهاجرت:

مهاجرت به هر شکلی که انجام شود، هم برای مکانی که افراد از آن خارج می شوند (مهاجر فرست) و هم برای مکانی که به آن وارد می شوند (مهاجر پذیر) تغییرات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و محیط زیستی فراوانی به همراه دارد.

مهاجرت بر مبداء و مقصد اثر می گذارد، تغییرات ایجاد شده بر ترکیب سنی و جنسی، قیمت زمین و مسکن اشتغال و امکانات و تجهیزات و فرهنگ و زبان قابل مشاهده است.

عوامل موثر در مهاجرت در ایران:

1) طبیعی

2) انسانی

تاریخچۀ تقسیمات کشوری در ایران پیش از اسلام:

ورود آریاییان:

پس از ورود آریاییان به فلات ایران و در نخستین مرحلۀ زندگی اجتماعی، یک آبادی کوچک را  «ویس» و آبادی بزرگ تر را  «گئِو» می نامیدند.

هخامنشیان:

داریوش کشور را به سی شَهْرَبی که همان شهر می باشد، تقسیم کرد و برای هریک از آنان مأمورینی گماشت که آنها را شهربان و به یونانی «ساتراپ» می گفتند.

سلوکیان:

کشور به 72 بخش تقسیم شد. قسمت های حکومت هخامنشی در حکومت اشکانیان یا پارت ها ادامه داشت.

ساسانیان:

کشور به سرزمین(ایالت)، خوره(استان)، تسوگ یا تسوج (شهرستان) و رستاک(دهستان) تقسیم شده بود.

تاریخچۀ تقسیمات کشوری در ایران پس از اسلام:

عباسیان:

قلمرو جغرافیایی آنها به واحدهایی تحت عنوان «ایالت» تقسیم بندی می شد که در مجموع به 31 ایالت می رسید.

صفویه، افشاریه، زندیه و قاجاریه:

عناصر اصلی تقسیمات کشوری به ترتیب عبارت بودند از: ایالت، ولایت، بلوک و قصبه.

در دورۀ قاجاریه ایران به چهار ایالت و دوازده ولایت تقسیم شد. این ایالت ها عبارت بودند از:

آذربایجان، کرمان و بلوچستان، فارس و بنادر، خراسان و سیستان

تاریخچۀ تقسیمات کشوری در ایران معاصر:

در سال 1316 با تصویب قانون تقسیمات کشوری، ایران به ده استان که نام هر استان یک عدد بود و 49 شهرستان تقسیم شد.

تقسیمات واحدها در این قانون:

هر استان به چند شهرستان و هر شهرستان به چند بخش و هر بخش به چند دهستان و هر دهستان به چند قصبه تقسیم می شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی:

درسال 1357 ه.ش در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی، ایران به 24 استان تقسیم شد.

در سال 1372 ه.ش طرح اولین استان جدید با نام اردبیل به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و پس از آن در سال های بعد استان های قم، قزوین، گلستان، خراسان های شمالی، رضوی، جنوبی و البرز اضافه شدند.

تقسیمات کشوری در ایران:

هدف از تقسیم کشور به واحدهای کوچکتر:

برای اداره ٔبهتر کشور، عرضه خدمات مناسب تر و تأمین نیازهای مردم آن را به واحدهای کوچک تری تقسیم می کنند.

واحد تقسیمات کشوری ایران در حال حاضر:

بر اساس اخرین تقسیمات کشوری تا پایان سال 1395، کشور ایران از 31 استان، 429 شهرستان، 1057 بخش، 2589 دهستان و 1245 شهر، تشکیل یافته است.

استان:

واحدی از تقسیمات کشوری است که با محدودۀ جغرافیایی معین، از به هم پیوستن چند شهرستان همجوار با توجه به موقعیت های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و طبیعی تشکیل می شود.

استان، توسط استاندار اداره می شود.

شهرستان:

واحدی از تقسیمات کشوری با محدودۀ جغرافیایی معین است که از به هم پیوستن چند بخش همجوار تشکیل شده که از نظر عوامل طبیعی و اوضاع اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی، واحد متناسب و همگنی را به وجود آورده است. شهرستان توسط فرماندار اداره می شود. از به هم پیوستن چند شهرستان همجوار، یک استان تشکیل می شود.

بخش:

واحدی از تقسیمات کشوری با محدودۀ جغرافیایی معین است که از به هم پیوستن چند دهستان همجوار، شامل چندین مزرعه، مکان، روستا و احیاناً شهر تشکیل شده که از نظر عوامل طبیعی و اوضاع اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی، واحد همگنی را به وجود آورده است. بخش، توسط بخشدار اداره می شود. از به هم پیوستن چند بخش همجوار، یک شهرستان تشکیل می شود.

دهستان:

کوچک ترین واحد تقسیمات کشوری با محدودۀ جغرافیایی معین است که از به هم پیوستن چند روستا، مکان و مزرعۀ همجوار تشکیل می شود و از لحاظ محیط طبیعی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی همگن است و امکان خدمات رسانی و برنامه ریزی در سامانه و شبکه ای واحد را فراهم می سازد.

دهستان توسط دهدار اداره می شود.

تابعیت هر واحد تقسیمات کشوری:

از لحاظ نظام اداری، دهستان تابع بخش، بخش تابع شهرستان، شهرستان تابع استان و استان تابع تشکیالت مرکزی )پایتخت) خواهد بود.

شکل گیری سکونتگاه ها:

سكونتگاه ها:

1) سکونتگاه محلی است از مجموعه مساکن که عوامل طبیعی و انسان ها در شکل گیری آن نقش دارد.

2) آب از بین عوامل موثر در شکل گیری سکونتگاه بیشترین اهمیت را داشته است.

3) بسیاری از سکونتگاه های اولیه در کنار رودها به وجود آمده است.

4) افزایش جمعیت در سکونتگاه های روستائی، زمینه ساز ایجاد شهرهای اولیه می باشد.

5) بزرگترین شهرهای ایران در گذشته در مسیر راه های کاروان و بازرگانی یا خارجی شکل گرفته است

عوامل اثر گذار در گسترش سکونتگاه ها:

1) آب 

2) خاک

3) شیب زمین

انواع سکونتگاه ها:

1) عشایری:

1) قدیمی ترین نوع سکونتگاه که در ایران شناخته شده است سکونتگاه عشایری است در این نوع زندگی سکونت و یکجا نشینی دائمی دیده نمی شود.

2) عشایر بطور مستقیم از منابع استفاده می کنند.

3) وجود کوه های البرز و زاگرس و نیز دشت های پست و هموار مجاور آن ها شرایط مساعدی را برای دامپروری فراهم کرده است.

4) عشایر زندگی اجتماعی قبیله ای دارند و از ایل و طایفه تشکیل شده اند و داراری پیوندهای خویشاوندی با هم اند.

5) ایالات عمده ایران ایل سون، بختیاری، قشقائی، ترکمن هستند.

2) روستا :

محلی است که فعالیت اغلب ساکنان آن به زمین وابسته است و بیشتر به کشاورزی و دامداری اشتغال دارند.

ویژگی های روستا:

1) همکاری بین روستائیان در زمان کاشت و برداشت

2) آب و هوای پاک و زندگی سالم تر و بهتر

3) عرضه خدمات کمتر و محدود تر

4) وجود چشم اندازهای طبیعی و زیب

5) پایبندی نسبت به آداب و رسوم محل زندگی

3) شهر:

در ایران به جایی گفته می شود که بیش از 1000 نفر جمعیت داشته باشد و دارای شهرداری باشد.

ویژگی های شهر:

1) خانه های فشرده و محله پر تراکم

2) اشتغال در بخش خدمات و صنعت

3) تفاوت ارزش و آداب و رسوم شیوه زندگی مردم

4) ضرورت وجود خدمات و تسهیلات بیشتر

اجزاء سکونتگاه های روستایی:

خانه ها – مزارع – چراگاه ها – باغ ها – مکانهای عمومی – مساجد -میدانها – شبکه های معابر- راه ها

اجزاء سکونتگاه های شهری:

کاشانه ها – خیابان ها – میدان – مکان های آموزشی و تفریحی و دانشگاهی – بازار

اَشكال سکونتگاه های روستایی:

1) پراکنده: خانه ها با فاصله از هم قرار دارند

2) متمرکز: تحت تاثیر پدیدهای اطراف خود ( 1- متمرکز 2- خطی 3- پلکانی 4- میدان گاهی)

اَشكال شهرها:

شهرها با توجه به چگونگی پیدایش و کارکردهای مختلف خود شکل های متفاوتی دارند.

1) شعاعی

2)خطی

3)شطرنجی

تغییرات جمعیتی سکونتگاه های ایران:

جمعیت سکونتگاه ها:

افزایش جمعیتی موجب تغییر شکل تدریجی سکونتگاه ها شده است.

رشد سریع جمعیت از یکسو، بر تعداد جمعیت شهرها افزوده و از سوی دیگر با تبدیل نقاط روستایی به شهر (تأسیس شهرداری)، تعداد نقاط شهری را افزایش داده است. این تغییرات در شیوۀ زندگی اجتماعی-اقتصادی آنان هم اثر داشته است.

كلان شهر:

در ایران به شهرهایی که جمعیت بیش از یک میلیون نفر داشته باشد، کلان شهر می گویند.

هشت شهر پر جمعیت ایران:

تهران – مشهد – اصفهان – کرج – تبریز – شیراز – اهواز – قم

نقش سکونتگاه ها و پدیده شهر گریزی:

نقش سکونتگاه ها:

نقش هر سکونتگاه، براساس وضع جغرافیایی آن اعم از انسانی و طبیعی تعیین می شود.

از انواع نقش ها می توان به شهرهای مشهد و قم اشاره کرد که نقش زیارتگاهی دارند، شهر هایی مانند بوشهر و بندر انزلی به شهر های بندری مشهورند، و شهری مانند تهران که در آن وزارتخانه ها و سفارتخانه ها و...، استقرار دارند نقش سیاسی-اداری دارد، و شهرهایی مانند اراک و اصفهان نقش صنعتی دارند.

پدیده شهر گریزی:

با توجه به مشکلات شهرهای بزرگ در سال های اخیر از جمله آلودگی هوا - گرانی مسکن - و آسیب های اجتماعی - حرکت جمعیت از شهرهای بزرگ به مکان های کوچک تر یا روستا آغاز شده است که به آن شهرگریزی یا مهاجرت معکوس می گویند.

اقتصاد و فعالیت های اقتصادی:

اقتصاد:

اقتصاد علمی است که انسان برای تأمین نیازهای خود به آن توجه می کند. فعالیت های اقتصادی موجب افزایش ثروت در کشورها می شود و در نتیجه رفاه و آسایش را برای مردم آن کشور فراهم می آورد.

انواع فعالیت های اقتصادی:

1) کشاورزی

2) صنعت

3) خدمات

وابستگی بین بخش های مختلف اقتصادی:

توجه همه جانبه به سه بخش مذکور نقش مهمی در توسعه اقتصادی و پیشرفت کشورها دارد. به طور مثال کشاورزی رونق نمی گیرد مگر اینکه امکانات مناسبی توسط بخش خدمات و صنعت فراهم شود.

شناخت و بهره گیری از توان های محیطی برای پیشرفت و توسعه اقتصادی باید از تمام توان مالی موجود بهره گرفت.

محیط طبیعی مساعد از یک سو و انسان توانمند از سوی دیگر بستر مناسبی برای فعالیت های اقتصادی فراهم می آورد.

شناخت توان های محیطی به انسان کمک می کند تا از مکان ها به طور صحیح و بهینه استفاده کند و در بخش های مختلف اقتصادی به خوبی عمل نماید.

بخش کشاورزی:

انسان و كشاورزی:

یکی از اساسی ترین نیاز های انسان، نیاز به غذا است. به منظور برطرف کردن نیاز انسان به غذا، شکلی از رابطۀ بین انسان و محیط طبیعی ایجاد شده است که آن را «کشاورزی» می نامیم.

به عبارت ساده تر کشاورزی؛ برقراری رابطه انسان با محیط طبیعی به منظور رفع نیاز غذایی است.

اهميت بخش كشاورزی:

این بخش به دلیل ایفای نقش حیاتی در تأمین مواد غذایی سالم، خودکفایی، ایجاد اشتغال و بهره مندی صحیح از مواهب الهی مانند آب و خاک، در اقتصاد کشور نقش بسیار مهمی دارد.

مهم ترین فعالیت های بخش کشاورزی:

1-زراعت  2- باغداری  3- دامداری شیلات (صید و پرورش آبزیان(  4- زنبوردار 4-نوقان داری (پرورش کرم ابریشم)

زراعت:

تنوع آب و هوایی در ایران، موقعیت مساعدی را برای تولید انواع محصولات زراعی فراهم آورده است. انواع غلات، حبوبات، سبزیجات و محصولات جالیزی، نباتات علوفه ای و محصولات صنعتی، از جمله محصولاتی است که در نقاط مختلف کشور کشت می شود.

مشکلات تولیدات زراعی:

با اینکه فعالیت های زراعی در کشورمان بسیار گوناگون است، محدودیت در منابع آب و خاک، بهره وری کم، وجود آفات و خسارات طبیعی، نوسانات آب و هوایی، بی ثباتی در قیمت محصولات و... از جمله مشکلات تولیدات زراعی در کشور است که باعث شده است کشورمان در تأمین برخی محصولات زراعی به واردات وابسته باشد.

باغداری:

اختلاف شدید درجه حرارت روزانه و سالانه در نواحی مختلف ایران، سرب ایجاد تنوع فراوان در تولیدات باغی شده است. کشور ما برای تولیدات باغی از مزیت های زیرادی برخروردار اسرت؛ زیر را امکان کشت انواع گوناگون میوه های سردسیری، نیمه گرمسیری و گرمسیری را دارد. این بخش از کشاورزی، از مهم ترین اقلام صادراتی کشور است که هر ساله ارز فراوانی را وارد کشور می کند. گونه های بی نظیری مانند پسته، انار و خرمای ایرانی در جهان بی همتاست.

کشت گلخانه ای و مزایای آن:

1) کاهش مصرف آب

2) تولید در طول سال و همه جا

3) کنترل بهتر وضعیت کشت

دامداری:

بسیاری از مواد غذایی که ما مصرف می کنیم، مستقیم یا غیرمستقیم از راه دامداری به دست می آید.

گستردگی کشور در عرض جغرافیایی، تنوع اقلیمی و گونه های گیاهی، وضعیت مناسبی را برای پرورش انواع دام فراهم کرده است. علاوه بر آن روند رو به رشد صنایع تبدیلی، وجود نیروی انسانی متخصص و ماهر و استفاده از روش های علمی در مجموع، با رشد این بخش از اقتصاد کشور ما شده است.

دامداری و صنایع غذایی:

تولید محصولات دامی باعث رونق صنایع غذایی در کشور شده است. این صنایع در اقتصاد غذایی، اشرغال، تولید ناخالص داخلی، امنیت غذایی و صادرات کشور نقش مهمی دارد.

عشایر و دامداری:

یکی از تولیدکنندگان محصولات دامی، عشایر غیور و زحمت کش هستند، هر چند جمعیت عشایری کمتر از 2 %از جمعیت کشور است، آنان 25 % واحد دامی و 20 % از تولید پروتئین مربوط به دام کشور را به خود اختصاص داده اند.

بخش صنعت و معدن:

صنعت:

صنعت شامل مجموعه فعالیت هایی است که به تغییر شکل فیزیکی یا شیمیایی مواد مختلف اولیه و تبدیل آنها به محصولات جدید منجر می شود؛ اعم از اینکه این تغییرات با دست یا ماشین در کارگاه و یا منزل انجام شود. بخش صنعت، محرک اصلی رشد، موفقیت و نوآوری کشورها به شمار می رود. فعالیت در این بخش به ایجاد اشتغال منجر خواهد شد. بسیاری از مشاغل به طور مستقیم یا غیرمستقیم به صنعت وابسته است. بخش صنعت در تجارت، تحقیق، توسعه و بهره وری سهم قابل توجهی دارد.

تقسیم بندی صنایع در ایران:

صنایع اصلی کشور را می توانیم به دو گروه «صنایع دستی» و «صنایع ماشینی» تقسیم بندی کنیم.

صنایع دستی:

صنایع دستی؛ به آن دسته از فعالیت هایی گفته می شود که عمدتاً با استفاده از مواد اولیه بومی و به کارگیری ابزار و وسایل سادۀ دستی، در قسمتی از مراحل اساسی تولید و به ساخت محصولی منجر می شود که در هر واحد آن ذوق هنری و خلاقیت فکری صنعتگر به گونه ای تجلی می یابد.

یکی از صنایع دستی مهم ایران فرش دستبافت است. کشور ما یکی از صادرکنندگان عمدۀ این فرش در جهان است که به دلیل بافت و نقش و نگار خاص، از اهمیت و شهرت بین المللی برخوردار است.

صنایع ماشینی:

صنایع ماشینی شامل صنایع نفت و گاز، پتروشیمی، فلزات اساسی، خودروسازی، ماشین سازی، صنایع شیمیایی و صنایع غذایی می شود

صنایع ماشینی - صنایع فلزات اساسی:

از جملۀ صنایع ماشینی است که شامل صنعت فولاد، آلومینیروم، مس ، سرب و روی می شود. بخش زیادی از صادرات غیرنفتی کشور را، این بخش صنعتی پوشش می دهد.

صنایع ماشینی – بخش صنایع پتروشیمی:

از جمله صنایع مهم کشورمان صنعت پتروشیمی است که بعد از نفت و گاز، بزرگ ترین بخش صنعتی کشور به شمار می رود. مواد پتروشیمی در تولید انواع لاستیک، پلاستیک، شوینده، چسب، کود، رنگ، الیاف مصنوعی و ... کاربرد دارد.

صنایع خودروسازی:

صنعت خودروسازی یکی از شاخصه های توسعه یافتگی کشور است که می تواند فرصت های شغلی بسیاری برای کشور فراهم آورد و از جمله صنایعی است که در سند چشم انداز به آن توجه خاصی شده است. دو شرکت بزرگ ایرران خودرو و پارس خودرو (سایپا)، بخش عمده ای از خودرو های کشور را تولید می کنند.

صنایع دفاعی:

این صنایع وظیفه طراحی و تولید تجهیزات نظامی برای نیروهای مسلح را عهده دار است و از بخش های تحقیق و توسعه، تولید تجهیزات نظامی و تأسیسات و کارخانجات تشکیل شده است.

محصولات دفاعی ایران از نظر کیفیت در صدر سلاح های جهان قرار داشته و ضامن استقلال، خودکفایی و امنیت کشور هستند.

معادن:

در کشور ما موادی مانند نفت، گاز، بوکسیت، مس، روی، سرب، سنگ آهن و... وجود دارد .بخش معدن یکی از بخش های مهم اشتغال در کشورمان است.

استان های یزد، کرمان و اصفهان بیشترین شاغلان بخش معدن کشور را دارند.

خدمات:

تعریف خدمات:

به زنجیرۀ فعالیت های مالی، مدیریتی، بهداشتی، آموزشی، انتظامی، اطلاعاتی، گردشگری، تجارت و بازرگانی که به طور غیرمستقیم در بهبود کیفیت و کمیت تولیدات کشور مؤثرند، «خدمات» گویند.

عرضه خدمات:

خدمات درکشورها به وسیله بخش خصوصی و دولتی به مردم عرضه می شود. بسیاری از امکانات خدماتی در ایران از طریق سرمایه گذاری بخش دولتی انجام می شود.

دولت و خدمات:

امکانات آموزشی و بهداشتی و درمانی از جمله خدماتی است که دولت به آن توجه می کند.

حمل و نقل:

عامل راه همواره مورد نظر انسان بوده است و به مقاصد گوناگون نظیر دسترسی و دستیابی به منابع غذایی و مایحتاج زندگی، دیدار و ملاقات دوستان و خویشاوندان، زیارت و سیاحت، روابط تجاری با مردم مناطق دور و نزدیک درصدد احداث راه و ساخت و استفاده از وسایل نقلیه برآمده است.

حمل و نقل و توسعه اقتصادی:

امروزه زیربنای توسعه اقتصادی براساس سیستم حمل ونقل و ارتباطات مناسب آن شکل می گیرد. اگر راه ها و وسایل حمل ونقل کافی در اختیار نباشد، امکان اتصال بین نواحی مختلف و تبادل کالا وجود نخواهد داشت.

راه ها رگ حیاتی جامعه هستند و تمام فعالیت های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی جامعه را تدوام می بخشند. نواحی دور افتاده ای که استعداد خوبی در زمینه انواع تولیدات دارند، اگر امکانات حمل و نقل مناسب در اختیار نداشته باشند، امکان بهره وری بهینه از استعدادهای محیطی برای آن نواحی وجود نخواهد داشت.

آموزش و پرورش:

نهاد آموزش و پرورش از مهم ترین نظام های اجتماعی هر جامعه محسوب می شود. رسالت این نهاد افزایش سطح آگاهی و نگرش افراد در جامعه است.

این بخش از خدمات نیروی انسانی کارآمد و متخصص در بخش های صنعت، خدمات و کشاورزی را تربیت می کند.

تجارت و بازرگانی:

ساده ترین شکل تجارت انسان همان شیوه مبادله کالا به کالا (پایاپای) است.  ایران یکی از کشورهای قدیمی در امر تجارت است. این سرزمین به دلیل موقعیت استراتژیکی ویژه، عبور جاده ابریشم و راه ادویه از نظر تجارت قدمت دارد. با توجه به موقعیت و جایگاه تجارت در تولید ثروت، حضور قوی ایران در عرصه های تجارت جهان ضروری  است.

مکان امور تجاری در گذشته:

در گذشته انجام امور تجاری در مکان های مشخص مانند بازار و مؤسسات خرده فروشی و عمده فروشی انجام می گرفت.

تجارت امروز:

امروزه تجارت الکترونیک بخش وسیعی از انتقال کالا و خدمات را بر عهده گرفته است. استفاده گسترده از اینترنت امکان خرید و فروش سریع را به مقدار زیاد تسهیل کرده است.

گردشگری:

گردشگری در ردیف شغل های پردرآمد، پاک و کم هزینه است که برای کشور میزبان می تواند اشتغال زایی، توسعه، رونق اقتصادی و ارتباطات جهانی سازنده ایجاد کند.

کشور ما برای جذب گردشگران داخلی یا خارجی توانمندی های فراوانی دارد؛ به شکلی که سازمان

جهانی گردشگری (WTO) را از نظر جاذبه های طبیعی، در رتبه پنجم و از نظر جاذبه های  تاریخی و فرهنگی در رتبه دهم جهانی قرار داده است.

جاذبه های گردشگری ایران:

۱) وجود مراکز ارزشمند دینی، مذهبی، زیارتگاهی و اماکن مقدس در کشور

۲) پیکربندی طبیعی این سرزمین، برخورداری از موقعیت دریایی و خشکی، وجود کوه های بلند و دشت های وسیع سواحل گوناگون و بیابان های شگفت انگیز گردشگری زمین گردی (ژئوتوریسم) را ایجاد کرده است.

۳) تنوع زیستی ایران، زیست بوم های گیاهی و جانوری

۴) تنوع قومی و فرهنگی در کشور که به همراه خود مجموعه ای از آیین ها، لباس ها، خوراکی، ها آهنگ ها، مراسم و گویش‌های محلی را ایجاد کرده.

۵) وجود صنایع دستی متنوع

۶) وجود تمدنی با ریشه هایی در اعماق تاریخ

۷) وجود مراکز گوناگون فرهنگی مانند موزه ها، جشنواره ها، و نمایشگاه ها، مراکز علمی، و تفریحی، مراکز خرید، مراکز درمانی، و ... .

۸) تنوع اقلیمی و چشم اندازهای طبیعی

۹) وجود یادواره های دفاع مقدس( راهیان نور)