نمونه سوالات فصل 2 تاریخ یازدهم همراه با جواب تشریحی

برخی از مورخان در گذشته و امروز وقتی با یک خبر و روایت تاریخی که از کتابی نقل میشود روبه رو میشوند آن را اعتبار سنجی میکنند و به اصطلاح به نقد آن می پردازند.

سنجش اعتبار و نقد روایت کننده- سنجش اعتبار و نقد اصل خبر و منابع تاریخی

در این و مذهبی سیاسی و جایگاه علمی او را مورد بررسی قرار میدهند همچنین پژوهشگران سعی میکنند که علائق و انگیزه های راوی را در بیان یک خبر مورد بررسی قرار دهند و اندیشه و مقصود او را فهم و کشف نمایند یکی از مسائلی که مورخان در نقد روایت روش پژوهشگران و نقادان تاریخ موضوعاتی نظیر ویژگیهای هویتی روایت کننده خبر محل تولد و زندگی گرایشات فکری کننده خبر مورد توجه قرار میدهند فاصله زمانی و مکانی نقل کننده خبر با اصل خبر است.

در این روش پژوهشگران و نقادان تاریخ موضوعاتی نظیر ویژگیهای هویتی روایت کننده خبر محل تولد و زندگی گرایشات فکری و مذهبی سیاسی و جایگاه علمی او را مورد بررسی قرار میدهند همچنین پژوهشگران سعی میکنند که علائق و انگیزه های راوی را در بیان یک خبر مورد بررسی قرار دهند و اندیشه و مقصود او را فهم و کشف نمایند یکی از مسائلی که مورخان در نقد روایت کننده خبر مورد توجه قرار میدهند فاصله زمانی و مکانی نقل کننده خبر با اصل خبر است.

بررسی مغایرت و یا عدم مغایرت آن با عقل است ،یعقوبی مقدسی ابن مسکویه بیهقی ابن اسفندیار و بسیاری از مورخان مغایرت یک روایت و منبع تاریخی را با عقل دلیل بر بطلان و نادرستی آن میدانند.

مقایسه و مطابقت اخبار و روایات ذکر شده در منابع با سایر منابع و اخبار موازی یکی از روشهای مطلوب در اعتبار سنجی اخباراست. برخی از مورخان مسلمان برای تعیین اصالت یک خبر ابتدا آنها را با قرآن و احادیث نقل شده از پیامبر و یا روایت های دیگر تطبیق می دادند و در صورت مغایرت اصالت آن را تأیید نمی کردند به ویژه در مورد اقوامی که در قرآن در مورد آنها به صراحت اشاره شده بود و یا برخی از حوادث تاریخ اسلام.

مقایسه و مطابقت یک خبر و منبع تاریخی با سایر منابع نظیر اطلاعات مندرج در سایر کتب تاریخی و یا برخی منابع موازی نظیر نسب نامه ها سفرنامه ها دیوانهای اشعار متون ،اخلاقی فتوت نامه ها سیاست نامه ها و امثال آن.

برخی از مورخان به هنگام سنجش یک خبر دو معیار دست اول بودن و شاهد بودن راوی خبر را مد نظر قرار میدهند. زیرا مشاهدات عینی فرد روایت کننده بسیار متفاوت است تا ذکر روایت دیگران از نظر مسعودی مؤلف کتابهای التنبیه و الاشراف» و «مروج الذهب»، سفر و مشاهده وقایع و آثار از وظایف مورخان است. لذا امروزه یکی از معیارهای سنجش خبر دست اول بودن ناظر بودن و شاهد بودن مورخی است که خبر را روایت کرده است.

در سال های اخیر مطالعات و پیشرفتهای دانش باستان شناسی بسیاری از مندرجات و اخبار کتب تاریخی را تأیید و یا در مواقعی ردکرده و به چالش کشیده است توجه به مندرجات روی سکه ها نیز یکی از معیارهایی است که از طریق آن میتوان اطلاعات بسیارمفیدی درباره تاریخ مذهبی ،سیاسی ،فرهنگی هنری اقتصادی و اجتماعی به دست آورد. مطابقت اطلاعات برآمده از نقوش و متن پشت و روی سکه ها آثار هنری نظیر تابلوهای نقاشی که انعکاسی از شرایط سیاسی اجتماعی و فرهنگی عصر و زمانه خود هستند. روش مفید و مؤثری برای سنجش روایات تاریخی مندرج در کتابها به شمار می آیند بناهای تاریخی کتیبه های نصب شده درمساجد قلعه ها بازارها و پل ها نیز در این زمره قرار دارد.

زمان یکی از مهمترین ارکان تاریخ است هیچ رویدادی بدون زمان یک رویداد تاریخی نیست. از طرفی اگر یک خبر یا واقعه تاریخی در منابعی ذکر شده باشد که به لحاظ زمانی مطابقت دقیقی بین حادثه و زمان ذکر شده در خبر وجود نداشته باشد، خبر از اصالت واعتبار لازم برخوردار نیست.

حمزه اصفهانی مسعودی و گردیزی از جمله مورخانی بودند که با استفاده از تطبیق روایات با داده های تقویمی و گاهشماری به اشتباهات و خطاهای مورخان پیش از خود پی برده اند.

برخی از مورخان نظیر یعقوبی و طبری معتقد بودند خبری که بر سر آن اتفاق نظری وجود ندارد نادرست است و نمی توان به آن اعتماد کرد.

مقدسی خبری را که اکثر مورخان و راویان درباره آن اجماع دارند را جزء استوارترین اخبار و سندها ذکر می کند.

گاهی مورخان با تکیه بر دانش عمیق و تسلط بر حوزه های مختلف علمی به درجه ای از کمال دست می یابند که می توانند به فهم درست اخبار متون قدیمی تاریخی و درک محتوای آنها نایل شوند میزان دانش و عمق اطلاعات مورخ سبب می شود وی بتواند درمیان اخبار متعدد اخبار صحیح را تشخیص دهد و بر سایر اخبار و منابع نادرست خط بطلان بکشد.

امروزه با به کارگیری دانشهای تجربی در تعیین اصالت برخی از شواهد و مدارک تاریخی و استفاده از ابزارهای نوین در سالیابی آثار باستانی و انجام مطالعات دقیق هیجان انگیز در دانش پزشکی و شاخه های آن بر روی اجساد و استخوان های برجای مانده دستاوردهای قابل اطمینانی درباره مردمان گذشته به دست آمده است.

جامعه شناسی تاریخی جغرافیای تاریخی باستان شناسی دیرینه شناسی اسطوره شناسی زبان شناسی خط شناسی، نسخه شناسی نشانه شناسی مردم شناسی بوم شناسی و برخی از رشته های دیگر دستاوردهای ارزشمندی را پیش روی مورخان قرار می دهند.

تاریخ نگاری روایی- تاریخ نگاری ترکیبی- تاریخ نگاری تحلیلی

تاریخ نگاری روایی به نوعی تاریخ نگاری گفته میشود که شخص مورخ روایتهای مختلف و متعددی را درباره یک موضوع واحد باذکر اسناد ذکر می کند.

از مهم ترین ویژگی این نوع تاریخ نگاری این بود که تاریخ نگاران هیچ گونه دخل و تصرفی در روایت ها نمی کردند و عینا آنها را ذکر می کردند. این نوع تاریخ نگاری در آغاز برای ثبت و ضبط سخنان و سیره پیامبر و صحابه ایشان به کار گرفته شد ولی بعدها برای ثبت وقایع دورانهای بعدی نیز از این روش استفاده شد.

از برجسته ترین چهره های تاریخ نگاری ،روایی مورخ و مفسر مشهور محمد بن جریر طبری (۲۲۴ (۳۱۰ ق) است. او برای تألیف کتاب خود اخبار فراوانی را جمع آوری کرده و در این راه رنج فراوانی برده است. او سعی داشت تعیین صحت و سقم مطالب را به خواننده واگذار کند شاید یکی از معایب این سبک از تاریخ نگاری این بود که نویسندگان به دور از هر گونه نقد و انتقاد هیچ نظری درباره درستی و نادرستی خبر ارائه نمی دادند اما برخی آن را امتیازی بزرگ می دانند زیرا مورخان بعدی با مجموعه ای از اخبار گوناگون درباره یک موضوع روبه رو میشوند و با به دست آوردن مدارک و اسنادکافی درباره اصل خبر قضاوت می کنند.

در این روش مورخ به جای ذکر همه روایات درباره یک موضوع با بررسی و مطالعه آنها و ایجاد نوعی مشابهت و همانندی میان آنها یک گزارش واحد از آنها تنظیم میکند و از بیان ذکر سلسله اسناد و اخبار دیگر خودداری مینماید طبیعی است در این روش مورخ ناچار به گزینش و انتخاب است و امکان دارد برخی از جنبه های حادثه از چشم او دور بماند از اواخر قرن سوم هجری این نوع تاریخ نویسی متداول شد از برجسته ترین چهره های این سبک از تاریخ نویسی میتوان به بلاذری (متوفای ۲۷۹ ق) صاحب کتاب «فتوح البلدان« و دینوری (متوفا ۲۹۰ ق) نویسنده کتاب اخبار الطوال اشاره کرد.

در این روش مورخان ضمن ارائه و جمع بندی ترکیبی از اخبار و روایت درباره یک رویداد خود نیز به بررسی و تبیین علل و عوامل ظهور آن حادثه می پردازند. طبیعی است که مورخ برای بررسی علل و عوامل حوادث به نقد منابع و روایتهای خود پرداخته و بعضا منابع و گزارشات خام و نادرست را کنار بگذارد از برجسته ترین آثار در این حوزه از تاریخ نگاری میتوان به کتاب «تجارب الامم« ابو علی مسکویه ( متوفای ۴۲۱ ق) و تاریخ بیهقی و مروج الذهب مسعودی اشاره کرد.

در روش سالشماری حوادث بر اساس ترتیب زمانی مرتب میشوند مثلاً طبری در ذیل حوادث سال ۶۱ ق وقایع محرم و عاشورا را گزارش می کند.در روش موضوعی سال محور و اساس نگارش تاریخ نیست بلکه موضوع و یک حادثه محور تاریخ نگاری است. مثلاً موضوع می توانست یک شهر جنگها یا طبقاتی از مردم مثل شعرا یا اطباء باشند یکی از نمونه های تاریخ نگاری بر اساس موضوع محوری کتاب» الکامل » نوشته ابن اثیر است.

مسعودی برای بررسی درستی و یا نادرستی برخی از اخبار و گزارشهای تاریخی به مسافرت می رفت و از نزدیک مکان رویدادها را مورد مطالعه قرار می داد.

تاریخ نگاری روایی

خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی - ایلخانان

از برجسته ترین چهره های تاریخ نگاری ،روایی مورخ و مفسر مشهور محمد بن جریر طبری است.

ابوحنیفه دینوری- ترکیبی

فتوح البلدان از آثار برجسته سبک تاریخ نگاری تحلیلی به شمار نمی رود.

زمانی و مکانی

اصالت و اعتبار 

زمان

نويسندگان 

تاریخ نگاری 

 پیامبر و صحاه

تاریخ نگاران 

 پژوهشگران و مورخان

زمان و مکان

تاریخی