نمونه سوالات فصل 8 تاریخ یازدهم همراه با جواب تشریحی

در عصر باستان قبایل بیابان گرد عرب که در مجاورت مرزهای جنوب و جنوب غربی فلات ایران می زیستند مکرر به شهرها و آبادی های مرزی میهن ما هجوم می آوردند و پس از غارت آنها به درون بیابان های شبه جزیره عربستان عقب نشینی می کردند. به همین دلیل حکومت ساسانیان علاوه بر زنجیره ای از پادگان شهرها که در مرزهای جنوب غربی قلمرو خود ایجاد کرده بود. دولت دست. نشانده ای از طایفه عرب آل منذر الخمیان در خبره بر سر کار آورد که سد محکمی در برابر پورش اعراب بدوی و کوشش های رومیان برای نفوذ به سرحدات ایران باشد. در جنوب غیر از بحرین و عمان که جزو سرزمین اصلی ایران بودند و مرزبانان ایرانی برآنجا حکومت می کردند. یمن نیز از زمان پادشاهی خسرو انوشیروان به تصرف ساسانیان درآمد.

همزمان با ظهور اسلام ایران در وضعیت سیاسی و اجتماعی نامساعدی به حکومت ۴۰۰ ساله ساسانی را اجنگ های طولانی و پر خرج با روم در غرب و نبردهای پی در پی با اقوام بیانگرد در مرزهای شرقی از یک سو و اختلاف و نزاع بزرگان و اشراف دچار فرسودگی و ضعف کرده بود به گونه ای که پس از خسرو پرویز در مدت کوتاهی بیش از ده تن به تخت شاهی نشست اوضاع اجتماعی نیز به دلیل جدایی و بیگانگی طبقات جامعه ایران از یکدیگر اختلافات مذهبی و سرکوب شدید مخالفان دین رسمی تنگ نظری موبدان و دخالت آنها در همه شئون کشور پریشان بود.علاوه بر آن بروز بیماری مرگبار طاعون و طغیان شدید رودهای دجله و فرات که بندها و سدها را شکست و خسارت رت فراوانی به زمین های حاصلخیز آسورستان (بین النهرين / سواد عراق زد ضربه سنگینی به اقتصاد ساسانیان وارد آورد. حادثه تأثیر گذار دیگری که در این اوضاع و احوال اتفاق افتاد از میان برداشتن دولت آل منذر توسط خسرو پرویز بود.

اندکی پس از این ماجرا دسته ای از سپاهیان ساسانی از قبیله های عرب که به مرزهای ایران حمله حمله کرده بودند. شکست خورد این واقعه ابهت و عظمت قدرت ساسانیان را نزد اعراب فرو ریخت و باعث تشویق و تحریک بیشتر از آنان برای هجوم به کاروان ها و آبادی های مرزی ایران شد.

روایت ها خسروپرویز از جمله فرمانروایان بزرگی بود که در سال هفتم هجری توسط حضرت دعوت شد؛ اما او دعو دعوت پیامبر را نپذیرفت و به باذان حاکم ایرانی رانی یمن امر کرد که به حجاز رود و آن حضرت را دستگیر و روانه تیسفون کند.

در شرایطی که دربار ساسانی دچار اختلاف و آشفتگی بود. اعراب مسلمان در اواخر دوران خلافت ابوبکر به منطقه سواد کردند و تعدادی از آبادی ها و شهرهای آن منطقه را به جنگ و یاد و با صلح گشودند.

سپاه ایران را به . سختی شکست دادند (۱۴ق) و تیسفون پایتخت پرآوازه ساسانیان را اعراب مسلمان نخست در قادسیه به سختی پس از مدتی محاصره تسخیر کردند (۱۴ ق) سیاه ایران با شکست اعراب مسلمان در جنگ جسر با پل (۱۳) (ق) بیشتر متصرفات آنان را پس گرفت.

اعراب مسلمان نخست در قادسیه به سختی سپاه ایران را به سختی شکست دادند (۱۴ق) و تیسفون پایتخت پرآوازه ساسانیان را پس از مدتی محاصره تسخیر کردند (۱۶ ق).

می توان به اختلاف های داخلی ایرانیان و ناامیدی رستم فرخزاد فرمانده سپاه ساسانی از پیروزی همکاری دهقانان و برخی قبیله های عرب ساکن سواد با مسلمانان اشاره کرد. ضمن آنکه خبر پیروزی خیره کننده اعراب مسلمان بر رومیان در شام موجب تقویت روحیه و انگیزه جنگاوران عرب در قادسیه شد.

پیروزی اعراب مسلمان در جنگ نهاوند سرنوشت حکومت ساسانی را قطعی کرد (۲۱) ق فاتحان این پیروزی را فتح الفتوح نامیدند.

ساکنان برخی شهرها و مناطق ایران مانند همدان ری فارس و به خصوص شهر استخر که خاستگاه خاندان ساسانی بود بارها بر اعراب شوریدند اما از آن جایی که میان این شورش ها هماهنگی وجود نداشت اعراب آنها را سرکوب کردند و در جریان آن تعداد قابل توجهی از مردم تلف شدند.

پس از آنکه شهر و ولایتی توسط اعراب مسلمان فتح میشد به فرمان خلیفه فردی از میان فرماندهان سپاه سران قبیله ها و یا صحابه به حکومت آنجا منصوب میشد. از آنجایی که اعراب تجربه چندانی در کشورداری نداشتند، اداره امور دیوانی همچون گذشته در اختیار ایرانیان باقی ماند محاسبه و دریافت مالیات ها همچنان توسط دبیران و دهقانان ایرانی انجام می گرفت دفترهای دیوانی مثل گذشته به خط و زبان پهلوی نوشته میشد و سکه های ضرب شده توسط ساسانیان همچنان در گردش بود به طور کلی اعراب مسلمان تا زمانی که نافرمانی صورت نمی گرفت و قراردادهای صلح نقض نمی شد دخالتی در اداره امور داخلی شهرها و روستاها دخالتی نمی کردند.

در زمان حکومت بنی امیه مناطق مختلف ایران تحت فرمان و نظارت والی عراق اداره میشد؛ البته در مواقعی نیز خلفای اموی در عزل و نصب حاکمان مناطق مهمی مانند خراسان و آذربایجان به طور مستقیم دخالت میکردند. در آن دوره حکومت شهرها و مناطق مختلف دنیای اسلامی از جمله ایران در انحصار کامل اشرافیت اموی و سران قبیله های عرب متحد آنان قرار داشت.

زیاد بن آبیه پسرش عبیدالله حجاج بن یوسف ثقفی و یوسف بن عمر از جمله معروفترین والیان اموی.

در زمان حجاج بن یوسف سقفی

این مهاجرت ها از دوران فتوحات و به هدف تحکیم سلطه مسلمانان بر ایران شروع شد اما در دوره امویان شدت یافت.

نخست در زمینه تجارت و کشاورزی و سپس در زمینه های سیاسی و اجتماعی به وجود آمد و کم کم مهاجران جذب فرهنگ ایرانی شدند.

با روی کار آمدن خاندان بنی عباس و انتقال مرکز خلافت از دمشق به بغداد در سرزمین های ایرانی شرایط و اوضاع سیاسی و اجتماعی به نفع ایرانیان تغییر محسوسی یافت در حکومت عباسیان برخی از سیاستمداران و دیوان سالاران ایرانی به مناصب سیاسی و نظامی مهمی مانند وزارت فرماندهی سپاه و حکومت شهرها و مناطق دسترسی پیدا کردند و اقداماتی را به سود مردم ایران انجام دادند. برای مثال خاندان برمکیان در زمان هارون و خاندان سهل در زمان مأمون از نفوذ و قدرت خود برای ترقی جایگاه ایران و ایرانیان در دستگاه خلافت استفاده کردند. طاهر بن حسین مؤسس نخستین سلسله ایرانی در دوران اسلامی یعنی طاهریان دست پرورده خاندان سهل بود با این حال تداوم سلطه اعراب بر ایران و برخی اقدامهای عباسیان زمینه ناخشنودی و مخالفت ایرانیان را با خلافت عباسی فراهم آورد.

خلافت اموی در حقیقت یک دولت عرب گرا بود و نسبت به غیر عریان خشونت و نفرت خاصی نشان می داد و به تحقیر آنان می پرداخت ایرانیان به خصوص مسلمانان ایرانی که موالی خوانده می شدند در برابر حکومت ظالمانه امویان و رفتار تحقیر آمیز و قوم گرایانه آنان در دو بعد سیاسی نظامی و اجتماعی فرهنگی عکس العمل نشان دادند و مبارزه کردند.

(جنبشهای سیاسی – نظامی): ایرانیان که از بیدادگری امویان نسبت به خود و اهل بیت رسول خدا به ستوه آمده بودند از هر فرصتی برای مبارزه با خلافت بنی امیه و پیوستن به قیام های ضد اموی استفاده کردند- (جنبش اجتماعی – فرهنگی): در بعد اجتماعی و فرهنگی گروهی از اندیشمندان شاعران و نویسندگان ایرانی با سیاست تعصب و تفاخر طلبی قومی و قبیله ای امویان به مخالفت برخاستند و با استناد به آیات قرآن و روایات پیامبر تمامی اقوام را مساوی دانستند. البته شماری از آنان در این کار به افراط کشیده شدند و از طریق مقایسه زندگی ایرانیان باستان با زندگی اعراب عصر جاهلیت به تحقیر قوم عرب پرداختند. اینان به شعوبیان معروف شدند. جنبش شعوبی در دوره اول عباسیان نیز همچنان در عراق فعال بود.

 گرچه خاندان بنی عباس با کوشش ایرانیان خراسانیان به حکومت رسیدند اما تداوم سلطه اعراب و برخی اقدام های خلفای عباسی از قبیل قتل ابوسلمه خلل و ابومسلم نابودی خاندان های برمکیان و سهل و سختگیری و ستم به شیعیان و اهل بیت پیامبر نارضایتی و خشم مردم ایران را برانگیخت و زمینه ساز قیام های مختلفی در گوشه و کنار کشور شد.

مهم ترین آنها یک رشته جنبش هایی بود که به خونخواهی ابومسلم و یا تکریم خاطره او صورت گرفت و برای سال های متمادی عباسیان را به زحمت انداخت. رهبران این جنبش ها دارای ترکیبی از عقاید دینی و فلسفی اسلامی و غیر اسلامی مانند زرتشتی مانوی و مزدکی بودند هر چند این جنبش ها سرکوب شدند اما سلطه خلفای عباسی را بر مناطق شرقی ایران خاصه خراسان سست کردند و زمینه مناسبی را برای شکل گیری سلسله های ایرانی در منطقه فراهم آوردند.

روند گروش ایرانیان به اسلام تدریجی بوده است. اگرچه بیشتر شهرها و مناطق ایران در کمتر از ۲۰ سال به تسخیر اعراب مسلمان درآمد اما روند پذیرش اسلام چندین قرن به طول انجامید.

اسلام دینی جهانی است و پیام های جذابی برای تمام مردم جهان دارد پیام برادری و برابری اسلام و سادگی مناسک و آداب اسلامی از جمله جذابیت های این دین برای ایرانیان بود- از آنجایی که ساکنان ایران خواه زرتشتی و خواه مسیحی و یهودی یکتاپرست و معتقد به بهشت و جهنم و ظهور منجی بودند. بنابراین درک و پذیرش جهان بینی توحیدی و پیام مکتب اسلام برای آنان چندان دشوار و ناخوشایند نبود- مهاجرت گسترده اعراب مسلمان به ایران زمینه ساز آشنایی تدریجی ایرانیان با اسلام و گرویدن به آن شد.

سادات علوی و شیعیانی که برای نجات از ظلم امویان و عباسیان به میهن ما پناه آوردند نقش مهمی در این زمینه داشتند. ساکنان شهر قم و نیز کثیری از مردم مازندران و گیلان در نتیجه مهاجرت گروهی از شیعیان و علویان به دیار آنان با اسلام آشنا و مسلمان شدند. حضور امام رضا (ع) و امام زادگان در ایران نیز بر توجه و گرایش اجدا ما به اسلام تأثیر داشت.

امیران سلسله های طاهری و سامانی عموماً نسبت به خلفای بنی عباس اظهار اطاعت ظاهری می کردند و در مواردی با دشمنان خلافت مانند علویان طبرستان سیر ستیز داشتند اظهار اطاعت این امیران نسبت به خلافت به قدرت آنان در نظر عامه مردم مسلمان مقبولیت و مشروعیت می بخشید با این حال حاکمان طاهری و سامانی در اداره امور قلمرو خود استقلال کامل داشتند و با اراده و اختیار خود درباره مسائل سیاسی اجتماعی اقتصادی و فرهنگی سرزمین های تحت فرمان تصمیم گیری و عمل می کردند.

ساسانیان 

ایران

ساسانیان 

خسرو انوشیروان 

جسر

قادسیه

تیسفون 

ساسانیان 

اعراب مسلمان 

نهاوند