نمونه سوالات فصل 6 علوم تجربی نهم همراه با جواب تشریحی

خمیر کره

اقیانوسی-قاره ­ای

پانگه آ - پانتالاسا

تتيس

مازندران (خزر)

شرقی قاره آمریکا-غربی آفریقا

خمیر کره

اقیانوس آرام-آب

جریان همرفتی خمیر کره

بیشتر-کمتر

کم­تر-بیش­تر-کم­تر

اقیانوسی-قاره­ای

تشکیل

امتداد لغز

رشته کوه زاگرس

آبتاز یا سونامی

درزه

1) در حدود ۲۰۰ میلیون سال پیش در سطح کره زمین یک خشکی واحد و بزرگی (پانگه آ) وجود داشته است که اطراف آن را یک اقیانوس بزرگ (پانتالاسا) فرا گرفته بود.

2) میلیون ­ها سال بعد این خشکی بزرگ به دو خشکی کوچک­تر تقسیم شد (لورازیا و گندوانا) که بین آنها را دریای تتیس پر کرده بود. دریاچه خزر باقیمانده دریای تتیس است.

3) با گذشت زمان هر کدام از دو خشکی اولیه، خود نیز به قطعات کوچک­تر تبدیل شدند و پس از جا به جایی، قاره ­های امروزی را به وجود آوردند.

قاره ­ها در گذشته به هم متصل بودند و سپس نسبت به هم جا به جا شده­ اند.

1) تشابه فسیل­ های جانداران در قاره­ های مختلف.

2) انطباق حاشیه شرقی قاره آمریکای جنوبی با حاشیه غربی آفریقا.

3) تشابه سنگ شناسی در قاره آفریقا و قاره آمریکای جنوبی.

4) وجود آثار یخچال­ های قدیمی در قاره­ های مختلف.

بخشی از گوشته است که حالت خمیری و نیمه مذاب دارد و سنگ­کره بر روی آن واقع شده است.

بر اساس این نظریه، سنگ کره از تعدادی ورقه کوچک و بزرگ مجزا از هم تشکیل شده است. این ورقه­ ها نسبت به هم حرکت دارند گاهی از هم دور می ­شوند، در جاهایی به هم نزدیک می­ شوند و بعضی جاها کنار هم می ­لغزند.

ورقه اقیانوس آرام

جریان همرفتی خمیر کره؛ در قسمت پایین خمیر کره به دلیل بالا بودن دما نسبت به قسمت­ های بالایی، چگالی مواد کم­تر است در نتیجه جریان همرفتی ایجاد می­ شود و مواد مذاب به سمت بالا حرکت می ­کنند و به سطح زمین می ­رسند و سبب جا به جایی و حرکت ورقه ­ها می ­شوند.

ورقه اقیانوسی چگالی بیشتری نسبت به ورقه قاره ­ای دارد به همین دلیل، ورقه اقیانوسی به زیر می ­رود.

مواد مذاب نشأت گرفته از خمیر کره در وسط اقیانوس به بستر اقیانوس صعود کرده، پس از انجماد ورقه اقیانوسی را به وجود می ­آورند. برای جبران این افزوده شدن به ورقه اقیانوسی، ورقه مذکور با سرعت متوسط حدود ۵ سانتی­متر در سال از وسط اقیانوس به سمت ساحل حرکت می­ کند و پس از رسیدن به ساحل به ورقه قاره­ ای برخورد کرده، به زیر آن می ­رود.

1) دور شدن ورقه ­ها از هم: در محل دور شدن ورقه ­ها مواد مذاب گوشته بالا می ­آید و ورقه جدیدی ساخته می ­شود. در این نواحی آتشفشان و زمین لرزه­ های متعددی رخ می ­دهد.

2) برخورد ورقه ­ها با یکدیگر: برخورد ورقه­ ها سبب بروز پدیده­ هایی رشته کوه، چین خوردگی، گسل، زمین لرزه و فوران آتشفشان می­ شود.

3) ورقه ­هایی که کنار هم می ­لغزند: این ورقه­ ها نه بهم نزدیک می­ شوند و نه از هم دور می­ شوند بلکه در کنار هم می ­لغزند. این نوع حرکت بیشتر در بستر اقیانوس ­ها رخ می­ دهد و باعث زمین لرزه­ های زیادی می ­شود.

به دلیل برخورد ورقه اقیانوس آرام به ورقه ­های قاره ­ای اطراف، ورقه اقیانوسی به زیر ورقه قاره ­ای می ­رود، ورقه ­ها می ­شکند و انرژی آزاد می ­شود، انرژی آزاد شده باعث رخ دادن زمین لرزه­ های بزرگی می­ شود. بر اثر فرورانش ورقه فرو رونده و اصطکاک ایجاد شده سنگ ­ها ذوب شده و آتشفشان ایجاد می­ شود.

1) چین خوردگی و ایجاد رشته کوه

2) زمین لزره

3) آتشفشان

4) سونامی یا آبتاز

5) شکستگی سنگ کره به صورت درزه و گسل

لایه ­های رسوبی در دریا به صورت افقی ته­نشین می ­شوند، پس از زیاد شدن ضخامت لایه­ ها، در اثر حرکت و برخورد ورقه­ ها رسوبات از حالت افقی خارج می­ شوند و به حالت چین خورده در می ­آیند و رشته کوه را به وجود می­ آورند.

مواد مذاب خمیر کره از وسط دریای سرخ به بستر این دریا بالا می ­آید و پوسته جدید را می ­سازد و این پوسته به دو طرف حرکت می­ کند، بنابراین ورقه عربستان با ورقه ایران برخورد می ­کند. رشته کوه زاگرس و زلزله ­­های جنوب و جنوب غرب ایران از آثار این برخورد است.

الف) امواج اقیانوسی بسیار بزرگی است که بر اثر زلزله و آتشفشان ­های بستر اقیانوس ایجاد می­ گردد.

ب) هر چه عمق آب اقیانوس بیشتر باشد سرعت و انرژی آبتاز بیشتر شده و خسارات زیادتری به بار خواهد آورد.

برخی مواقع بر اثر حرکت ورقه ­های سنگ کره سنگ ­های پوسته زمین شکسته می­ شود و شکستگی­ هایی به دو صورت درزه و گسل ایجاد می ­شود.

گسل: اگر سنگ ­های دو طرف شکستگی نسبت به هم جا به جا شده باشند، گسل را به وجود می ­آورند.

درزه: اگر سنگ­­ های دو طرف شکستگی نسبت به هم جا به جا نشده باشند، درزه را به وجود می ­آورند.

حدود ۲۰۰ میلیون سال پیش در سطح کره زمین یک خشکی واحد و بزرگی وجود داشته است که اطراف آن را یک اقیانوس بزرگ فرا گرفته بوده است. میلیون ­ها سال بعد این خشکی بزرگ به دو خشکی کوچک­ تر تقسیم شد که بین آنها را دریای تتیس پر کرده بود با گذشت زمان هر کدام از دو خشکی مذکور خود نیز به قطعات کوچک ­تر تبدیل شده و پس از جا به­ جایی قاره­ های امروزی را به وجود آورده ­اند.

1) انطباق حاشیه شرقی قاره آمریکای جنوبی و حاشیه غربی آفریقا.

2) یافتن فسیل­ های مشابه از جانداران در قاره ­های مختلف.

3) تشابه سنگ شناسی در قاره­ های آمریکای جنوبی و آفریقا.

لایه بیرونی زمین (سنگ کره) یکپارچه نیست بلکه تکه تکه است و این تکه ­ها بر روی قسمت خمیری گوشته در حال حرکت هستند به هر تکه یک ورقه گفته می­ شود.

این ورقه­ ها نسبت به هم حرکت دارند گاهی به هم نزدیک می­ شوند در جاهایی از هم دور می ­شوند و در بعضی جاها کنار هم می ­لغزند.

دور شونده (واگرا) - نزدیک شونده (همگرا) - امتداد لغز (لغزنده)

انتقال گرما به روش حرکت مواد سیال گرم به سمت بالا و جایگزین شدن آنها با مواد اطراف خنک ­تر را جریان همرفتی می ­گویند.

جریان همرفتی خمیر کره - انرژی گرمایی درون زمین

وقتی قسمت ­های عمیق­ تر خمیر کره گرم می ­شوند به دلیل افزایش فاصله مولکول­ های ذرات چگالی ماده کمتر می­ شود و در نتیجه سبک شده به طرف بالا می ­رود و قسمت ­های خنک­ تر جای آن ماده را می ­گیرند این حرکت انتقالی ذرات بر اثر گرما را جریان همرفتی می­ گویند.

1) ورقه اقیانوسی

2) ورقه قاره­ ای

اگر ورقه سنگ ­کره در زیر اقیانوس قرار گرفته باشد آن را ورقه اقیانوسی می­ نامند.

اگر ورقه سنگ ­کره در محل قاره ­ها باشد آن را ورقه قاره ­ای می­ نامند.

ورقه اقیانوسی به زیر ورقه قاره ­ای می­ رود زیرا چگالی ورقه اقیانوسی بیشتر از ورقه قاره ­ای است.

ابتدا مواد مذاب در قسمت وسط اقیانوس­ ها به بستر اقیانوس صعود می­ کنند و پس از انجماد ورقه اقیانوسی جدید را به وجود می ­آورند. و این ورقه ایجاد شده از وسط اقیانوس به سمت ساحل حرکت می­­ کند و پس از رسیدن به ساحل با ورقه قاره­ ای برخورد می ­کند در ادامه این حرکت ورقه اقیانوسی به زیر ورقه قاره ­ای فرو می­ رود.

این جمله نادرست است؛ زیرا در محل حاشیه قاره­ ها و اقیانوس­ ها (ورقه­ های همگرا) پوسته در حال تخریب است پس اگر در محل کف اقیانوس پوسته ­ای جدید ساخته شود و بر وسعت سنگ کره افزوده می ­شود در محل ورقه­ های همگرا پوسته کاسته شده و سطح زمین ثابت می ­ماند.

علت آن برخورد ورقه اقیانوسی آرام با ورقه­ های قاره ­ای اطراف آن است در اثر این برخورد ورقه اقیانوسی به زیر ورقه قاره ­ای فرو رانده می­ شود در اثر فرورانش ورقه ­ها می ­شکنند و باعث رخ دادن زمین لرزه­ های بزرگ و آتشفشان­ هایی می ­شود.

1) سنگ­ کره در حال تخریب است.

2) یک ورقه به زیر ورقه دیگری می ­رود.

3) آتشفشان ­های انفجاری ایجاد می­ شوند.

زمین لرزه­ ها بیش­تر در مناطقی که در حاشیه ورقه­ ها قرار دارند رخ می­ دهند.

زلزله - آتشفشان - گسل - رشته کوه

هرگاه رسوبات بعد از ته نشین شدن در بستر اقیانوس­ ها در اثر نیروی خمیر کره از حالت افقی خارج شوند به حالت چین خورده در می ­آیند.

آتش­فشان - رشته کوه - زمین لرزه

در اثر برخورد ورقه عربستان با ورقه ایران رشته کوه زاگرس به وجود آمده است. به این ترتیب که از وسط دریای سرخ مواد مذاب خمیر کره به بستر این دریا بالا می­ آیند و پوسته جدید را می ­سازند و این پوسته به دو طرف حرکت می ­کند.

به موج ­های بزرگ آب در اقیانوس­ ها که بر اثر آتشفشان یا زمین لرزه در کف اقیانوس به وجود آمده ­اند آبتاز (سونامی) می­ گویند.

اگر سنگ­ های دو طرف شکستگی نسبت به هم جا به ­جا شوند گسل را به وجود می ­آورند.

اگر سنگ­ های دو طرف شکستگی جا به ­جا نشده باشد درزه به وجود می­ آید.

در درزه سنگ­ های دو طرف شکستگی نسبت به هم جا به ­جا نمی­ شوند در حالی­ که در گسل سنگ ­های دو طرف شکستگی نسبت به هم جا به­ جا می ­شوند.