نمونه سوالات فصل 1 تاریخ دهم ایران و جهان باستان همراه با جواب تشریحی

الف) مجموعه حوادث و رویدادهایی است که یک فرد یا یک جامعه از سر گذرانده است.

ب) علم و روش های علمی است که به وسیله آن، وقایع گذشته بر اساس شواهد و مدارک مطالعه و تحلیل می شوند؛ مثال تاریخ روابط اقتصادی ایران و هند در دوران اشکانیان.

پ) گاهی هم می گوییم منظورمان از آن، تعیینِ «تاریخِ» روز و ماه و سال است، یعنی همان تقویم سالانه. (مثل: 1395/5/2 هـ ش = هجری شمسی)

الف) دور از دسترس و قابل مشاهده نیستند و نمی توان آن ها را به طور مستقیم درک کرد.

ب) تکرارناپذیرند و قابل تجربه نیستند.

پ) مجزا و مستقل نیستند و با یکدیگر رابطه علت و معلولی دارند.

نکته: انسان در تاریخ، نقش محوری و اساسی دارد و رویدادها و تحولات تاریخی در نتیجه کُنِش (عملکرد و اقدام) متقابل انسان ها با یکدیگر و با طبیعت، پدید آمده اند. نهادها، جوامع، کشورها و در یک کلام تمدن نیز پیامد کُنِش های فردی و جمعی انسان هاست.

علمی است که به مطالعه جنبه های مختلف زندگی انسان ها و جوامع گذشته می پردازد و علل و نتایج افکار و اَعمالشان را بررسی و تحلیل می کند.

شناخت و آگاهی نسبت به زندگی گذشتگان است که شامل تمامی جنبه های فکری، مذهبی،  سیاسی، نظامی، اقتصادی، علمی و ... می شود.

نکته: قدیمی ترین متن تاریخی که تاکنون کشف شده، تکه ای از سنگ نوشته ای به خط کهن مصری (هیروگلیف) است. در این سنگ نوشته نام تعدادی از فراعنه و برخی حوادث دوران آنان ذکر شده است. سنگ پالرمو، تکه ای از یک ستون سنگی مربوط به پادشاهی کهن مصر است.

سنگ نوشته ی بیستون که به دستور داریوش یکم، پادشاه هخامنشی بر سینه کوهی در شهر بیستون از توابع شهرستان هرسین در استان کرمانشاه کنونی کنده شده است، یکی از بزرگترین سنگ نوشته های جهان به شمار می رود. داریوش در این سنگ نوشته به برخی اقدامات خود از جمله سرکوب گئومات مُغ اشاره کرده است.

داریوش شاه گوید: این شاهی که گئومات مغ از کمبوجیه [پسر کورش بزرگ] ستانده دیرگاهان در [خاندان] ما بود. آن گئومات مغ (آن را) از کمبوجیه ستاند. هم پارس، هم ماد، هم سایر کشورها را او تصرف کرد و از آنِ خود نمود. او شاه شد. سپس من با چند مرد، آن گئومات مغ و آن هایی را که برترین مردان دستیار [او] بودند، کشتم. شاهی را از او ستاندم. به خواست اهَورَه مزدا من شاه شدم. (برای مطالعه)

زیرا اطّلاعات فراوانی از تحولات آن دوران بیان داشته است.

زیرا اطّلاعات فراوانی از تحولات آن دوران بیان داشته است.

کتاب هایی بوده که حاوی اسامی و اقدامات شاهان باستان بوده است.

(نکته: خدای نامه ها از زمان سامانیان وجود داشته است. نگارش خدای نامه ها، نشانه ی علاقه ی ایرانی ها به ثبت حوادث بوده است)

تاریخ نگاری در مفهوم کامل آن، از قرن پنجم پیش از میلاد در یونان باستان و با ظهور مورّخ بزرگی بنام هرودت (پدر تاریخ) آغاز شد. کتاب تاریخ او که بخش عمده مطالب آن به شرح جنگ های یونان و ایران اختصاص دارد، کهن ترین و کامل ترین اثر تاریخی به جا مانده از عصر باستان است. [نام برخی از مورخان دوران اسلامی، عبارت است از طبری، بیهقی و ....]

اقوام و جوامع باستانی، حتّی پیش از اختراع خط نیز به سرگذشت پیشینیان خود توجه و علاقه نشان می دادند. از این رو، سرگذشت قوم و اجتماع خود را معمولا از ابتدای آفرینش به صورت شفاهی و سینه به سینه نقل می کردند. این سرگذشت نامه ها آمیخته با افسانه و داستان های حماسی بود و بعدها که تاریخ نگاری آغاز شد، بخش هایی از آنها به کتاب های تاریخی نیز راه یافت.

تا قرن 19 م. مورّخان اغلب به تنظیم، ثبت و نگارش وقایع می پرداختند و توجه زیادی به بررسی علل، آثار و نتایج رویدادهای تاریخی نداشتند. همچنین، بیشتر تمرکز آن مورّخان بر بیان حوادث سیاسی و نظامی و شرح حال فرمانروایان بود و به مسائل و موضوع های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی اهمّیتی نمی دادند.

(نکته: برخی از وقایع نویسان به عنوان منشی در خدمت شاهان و حاکمان بودند و آنان را در مسافرت ها و جنگ ها همراهی می کردند. علاوه بر این، بعضی از مورّخان به اسناد و مدارک دولتی دسترسی داشتند و می توانستند از آن ها برای ثبت و نگارش رویدادها استفاده کنند.)

در دوره ی رنسانس (قرن های 16 تا 18 م.) در اروپا شیوه نوینی در تاریخ نگاری پدید آمد. اساس این شیوه بر سنجش دقیق منابع، استناد به اسناد و مدارک معتبر و دوره ای از داستان پردازی بود.

الف)  در این شیوه صرفاً به توصیف و شرح زندگانی و اقدامات فرمانروایان و امور سیاسی و نظامی محدود نمی شود؛ بلکه همه ابعاد زندگی پیشینیان (فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، هنری و..) را در برمی گیرد.

ب) در این شیوه صرفاً به ثبت و نقل رویدادهای گذشته بسنده نمی کند بلکه زمینه ها، علل، نتایج و آثار گوناگون حوادث تاریخی را نیز بررسی و تجزیه و تحلیل می نماید.

پ) در پژوهش های علمی تاریخ، از یافته های علوم و فنون مختلف مثل باستان شناسی، جامعه شناسی، فلسفه، جغرافیا، اقتصاد، زبان شناسی و گاه شماری استفاده می شود.

تاریخ بلعمی، تاریخ جهان گشای جوینی، ناسخ التّواریخ، تاریخ بیهقی، تاریخ طبری، شاهنامه فردوسی، کارنامه اردشیر بابکان، تاریخ هرودت (یونانی) تاریخ جنگ های ایران و یونان (پروکوپیوس)،  کورش نامه گزنفون (یونانی)

انتخاب موضوع، تدوین پرسش های تحقیق، شناسایی منابع، گردآوری و تنظیم اطلاعات، تحلیل وتفسیر اطلاعات، ارائه ی گزارش

الف) انتخاب موضوع؛ (معیارهای انتخاب موضوع: تازگی، فایده و اثر داشتن، دارای منابع و اطلاعات کافی باشد)

ب) تدوین پرسش های تحقیق؛ (پرسش ها علاوه بر آنکه هدف پژوهش را مشخص میکنند، مانع از به بیراهه رفتن می شوند.)

پ) شناسایی منابع؛ (پس از شناسایی منابع و اسناد تحقیق، میزان اعتبار، اهل پژوهش در تاریخ ارزیابی می کنند)

ث) گردآوری و تنظیم اطلاعات؛ (در این مرحله، اطلاعات مربوط به موضوع تحقیق را از منابع و اسناد استخراج، تنظیم و دسته بندی می نماید.)

ث) تحلیل و تفسیر اطلاعات؛ (شواهدی منابع، اسناد و مدارک)

ج) ارائه ی گزارش یافته ها و پژوهش

الف) منابع دست اوّل یا اصلی

ب) دست دوم یا فرعی

به آثاری گفته می شود که در زمان وقوع حادثه یا نزدیک ترین زمان به وقوع آن، نوشته شده اند. به عبارت دیگر، نویسندگان این نوع منابع، خود ناظر رویدادها بوده اند و یا این که شرح ماجرا را از شاهدان واقعه شنیده اند.

علاوه بر منابع مکتوب، تمامی آثار باستانی و تاریخی، شامل بناها، ابزارها، اشیا، سنگ نگاره ها و سنگ نوشته ها، سکه ها و هر وسیله ای که از گذشته به جای مانده است، به عنوان منبع دست اوّل محسوب می شوند.

به منابع، تحقیقات و آثاری گفته می شود که مدت ها پس از وقوع رویدادها و با استفاده از منابع دست اوّل، پدید آمده اند.

از نظر قرآن، تاریخ بشر و تحولات آن، بر طبق یک سلسله سُنَن (قوانین ثابت) صورت می گیرد و عزت ها، ذلتّ ها، موفّقیت ها و شکست ها، خوشبختی ها و بدبختی های تاریخی، حساب هایی دقیق و منظم دارد و با شناختن آن حساب ها و قانون ها می توان تاریخ حاضر را تحت فرمان درآورد و به سود سعادت خود و مردم از آن بهره گیری کرد.

فرزندم، هر چند من به اندازه همه ی آنان که پیش از من بوده اند، نزیسته ام امّا در کارهاشان نگریسته ام و در سرگذشت هایشان اندیشیده و در آنچه از آنان مانده، رفته و دیده ام تا چون یکى از ایشان گردیده ام بلکه با آگاهى که از کارهاشان به دست آورده ام، گویى چنان است که با نخستین تا پسینشان به سر برده ام. پس از آنچه دیدم، روشن را از تاریک و سودمند را از زیانب ار باز شناختم و براى تو از هر چیز زبده آن را جدا ساختم و نیکویى آن را برایت جست و جو کردم و آن را که شناخته نبود از دسترس تو به دور انداختم.

قصّه ی گذشتگان با ایشان بگوی، باشد که تفکر کنند! (اعراف/176)

الف) منبع شناخت و تفکر: با کاوش در گذشته می توان از تجربیات و اندیشه های مردمان گذشته برای تقویت قدرت شناخت و تفکر بهره گرفت.

ب) بهره گیری از گذشته برای حال و آینده: دامنه شناخت و آگاهی تاریخی فقط محدود به گذشته نمی شود بلکه به درک زمان حال و ترسیم مسیر آینده نیز کمک می کند؛ زیرا رویدادهای تاریخی اگر چه در زمان معینی در گذشته به وقوع پیوسته اند. امّا آثار، نتایج و پیامدهای آن رویدادها، گذشته، حال و آینده را به یکدیگر پیوند می دهد.

مطالعه تاریخ به ما کمک می کند تا بفهمیم که فرهنگ ها و جوامع بشری چگونه و تحت تأثیر چه عوامل و شرایطی به وجود آمده، پیشرفت کرده و به وضع امروزی رسیده اند.

بدین گونه، علم تاریخ می تواند ما را در ارزیابی و شناخت درست اوضاع و شرایط کنونی جامعه خود و سایرین و نیز ترسیم افق آینده، کمک کند.

پ) تقویت حس میهن دوستی و هویت ملّی: مردمانی که برای نسل های متوالی، سرگذشت مشترکی داشته و در شادی ها و تلخی ها، موفقیت ها و شکست های هم شریک بوده اند. به طور طبیعی نسبت به سرزمین و گذشته خود، نوعی احساس علاقه و دلبستگی خاص پیدا می کنند.

1. حفظ میراث فرهنگ
2. گسترش افق دید انسان 
3. تربیت و هدایت انسان 
4. خودشناسی 
5. پیش بینی آینده  
6. شناخت بیشتر انسان ها 
7. علاقه به میهن و حفظ آن 
8. شناخت فرهنگ و تمدن 
9. تفاهم و همگرایی جهانی

مطالعه تاریخ به ما کمک می کند تا بفهمیم که فرهنگ ها و جوامع بشری چگونه و تحت تأثیر چه عوامل و شرایطی به وجود آمده، پیشرفت کرده و به وضعیت امروزی رسیده اند. بدین گونه، علم تاریخ می تواند ما را در ارزیابی و شناخت درست اوضاع و شرایط کنونی جامعه خویش و سایر جوامع و نیز ترسیم افق آینده، کمک کند.

مردمانی که برای نسل های متوالی، سرگذشت مشترکی داشته و در شادی ها و تلخی ها، موفقیت ها و شکست های هم شریک بوده اند، به طور طبیعی نسبت به سرزمین و گذشته خود، نوعی احساس علاقه و دلبستگی خاص پیدا می کنند.

در وقایع نگاری، مورخان اغلب به تنظیم، ثبت و نگارش وقایع می پرداختند و توجه چندانی به بررسی علل، آثار و نتایج رویدادهای تاریخی نداشتند. علاوه بر آن عمده تمرکز این مورخان بر بیان حوادث سیاسی و نظامی و شرح حال فرمانروایان بود و به مسائل و موضوعات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی اهمیتی نمی دادند.

در تاریخ نگاری نوین، اساس بر سنجش دقیق منابع، استناد به اسناد و مدارک معتبر و دوری از داستان پردازی قرار دارد.

در تاریخ نگاری نوین:

 الف) علم تاریخ صرفا به توصیف و شرح زندگانی و اقدامات فرمانروایان و امور سیاسی و نظامی محدود نمی شود، بلکه همه ابعاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، هنری و ... جوامع گذشته را دربرمی گیرد.

ب) علم تاریخ صرفاً به ثبت و نقل رویدادهای گذشته بسنده نمی کند، بلکه زمینه ها، علل، نتایج و آثار حوادث تاریخی را نیز بررسی و تجزیه و تحلیل می نماید.

پ) در پژوهش های علمی تاریخ، از یافته های علوم و فنون مختلف مانند باستان شناسی، جامعه شناسی، فلسفه، جغرافیا، اقتصاد، زبان شناسی و ... استفاده می شود.

 رویدادها و تحولات تاریخی در نتیجۀ کُنِش (عملکرد و اقدام) متقابل انسان‌ها با یکدیگر و با طبیعت، پدید آمده اند

 تاریخ، علمی است که به مطالعۀ جنبه های مختلف زندگی انسان‌ها و جامعه‌ها در گذشته می‌پردازد و علل و نتایج افکار و اَعمال پیشینیان را بررسی و تحلیل می‌کند

هدف علم تاریخ، شناخت و آگاهی نسبت به زندگی اجتماعی در گذشته است که شامل تمامی جنبه‌های فکری، مذهبی، سیاسی، نظامی، اقتصادی، علمی، حقوقی و هنری می‌شود

 پس از اختراع خط در حدود ۵ هزار سال پیش، به تدریج توجه انسان به ثبت و نگارش رویدادهای عصر خویش جلب شد.

قدیمی‌ترین متن تاریخی که تاکنون کشف شده، سنگ نوشته‌ای به خط کهن مصری است که بیش از ۴ هزار سال قدمت دارد. در این سنگ نوشته نام تعدادی از فراعنه و برخی حوادث دوران آنان ذکر شده است

از روزگار باستانی ایران به ویژه دورهٔ هخامنشیان و ساسانیان نیز سنگ نوشته‌هایی باقی مانده است که نشان از توجه ایرانیان به ثبت و ضبط وقایع تاریخی دارد

 می‌توان تدوین و نگارش (خدای نامک) در زمان ساسانیان را نمونه‌ای از دلبستگی ایرانیان به نگارش وقایع و ضبط سلسله حوادث تاریخی دانست

هرودت

کتاب تاریخ او که بخش عمدهٔ مطالب آن به شرح جنگ‌های یونان و ایران اختصاص دارد

 تاریخ هرودت

 برخی پژوهشگران معتقدند که رواج و رونق ادبیات و فلسفه، تأثیر مهمی بر شکوفایی و گسترش علم تاریخ در یونان باستان داشته است

 در دوران اسلامی، تاریخ نگاری در میان مسلمانان رواج و گسترش چشمگیری یافت و کتاب‌های تاریخی ارزشمندی توسط مورّخان مسلمان نوشته شد. شمار زیادی از این مورّخان مانند: طبری، بیهقی و … ایرانی بودند

 در آن دوران مورّخان اغلب به تنظیم، ثبت و نگارش وقایع می‌پرداختند و توجه چندانی به بررسی علل، آثار و نتایج رویدادهای تاریخی نداشتند. علاوه بر آن، عمدۀ تمرکز این مورّخان بر بیان حوادث سیاسی و نظامی و شرح حال فرمانروایان بود و به مسائل و موضوع‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی اهمّیتی نمی‌دادند

به دنبال پیشرفت‌های فکری و علمی که در دورۀ رنسانس (قرن‌های 16 و 17 م.) در اروپا به وقوع پیوست، به تدریجعلم تاریخ نیز متحول شد و شیوۀ نوینی در تاریخ نگاری پدید آمد

 ۱) انتخاب موضوع

۲) تدوین پرسش های تحقیق

۳)‌ شناسایی منابع

۴)‌ گردآوری و تنظیم اطلاعات

مثلا موضوع تحقیق تازه باشد و تکراری نباشد. هر پژوهش باید مسئلهٔ تازه‌ای را مورد بررسی قرار دهد و حرف و نظر جدیدی را ارائه دهد. موضوع تحقیق همچنین باید دارای اثر و فایده‌ای باشد. علاوه بر اینها، محقق باید موضوعی را برگزیند که منابع و اطلاعات کافی در مورد آن موجود باشد

پرسش‌ها علاوه بر آنکه هدف پژوهش را مشخص می‌کنند، مانع از به بیراهه رفتن پژوهشگر از مسیر درست پژوهش می‌شوند

در پژوهش‌های تاریخی، پرسش‌های پژوهش اغلب دربارهٔ زمینه‌ها، علت‌ها، آثار و نتایج رویدادها و یا نقش افراد و گروه‌های درگیر در رویدادها، مطرح می‌شوند

کارآگاهان، و مورّخان هر دو به دنبال شواهد و مدارکی هستند که به گونه‌ای گذشته را بازسازی و تفسیر کنند

منابع پژوهش علمی در تاریخ منابع پژوهش تاریخی از نظر درجهٔ اهمیت و اعتبار به دو دستهٔ: الف- منابع دست اوّل یا اصلی؛ ب- دست دوم یا فرعی، تقسیم می‌شوند

۵ هزار

سنگ نوشته‌ای 

یونان باستان 

هردوت

گذشته

منابع دست‌ اول

منابع دست دوم 

یکدیگر پیوند 

هویت و کیستی 

خودآگاهی و یگانگی