نمونه سوالات فصل 2 تاریخ دهم ایران و جهان باستان همراه با جواب تشریحی

دانش تاریخ بدون توجه به زمان، معنایی ندارد؛ چرا که رویدادهای تاریخی در زمان معینی در گذشته روی داده اند و بدون آگاهی از زمان روی دادن آن ها، نمی توان به درکی منطقی و درستی از تاریخ دست یافت.

زمان و مکان، دو رکن مهم دانش تاریخ به شمار می روند و نخستین پرسش هایی که برای تاریخ نگاران مطرح می شود، این است که رویدادهای تاریخی در چه زمان و مکانی رخ داده اند.

نظامی است که انسان برای اندازه گیری دقیق زمان (روز، ماه و سال)  ابداع کرده است. با همکاری دانشمندان ریاضیات، نجوم و فیزیک ابزارهایی مانند ساعت های آفتابی، آبی و شنی و اسُطرلاب (برای رصد خورشید، ماه و دیگر سیارگان و ستارگان) اختراع شد.

الف) مبدأ دینی: یهودیان مبدأ گاه شماری خود را بر اساس پیدایش و آفرینش انسان قرار داده اند. مسیحیان بر مبنای تولد حضرت مسیح و مسلمانان بر پایه هجرت رسول اکرم(ص) از مکه به مدینه تنظیم کرده اند.

ب) مبدأ ملّی و قومی به عنوان مثال پیروزی در یک نبرد، در گاه شماری های مصری، بابلی و اوستایی مبدأ گاه شماری، جلوس پادشاهان بود.

پ) مبدأ مبتنی بر حوادث طبیعی: به عنوان مثال سومری ها، گاه شماری و تاریخ خود را به قبل و بعد از طوفان تقسیم می کردند.

در آنجا به خصوص بابِلی ها، گاه شماری «خورشیدی ـ قمری» رایج بود. هر سال 12 ماه قمری 30 یا 29 روزه داشت.

از آنجایی که سال قمری 354 شبانه روز و سال خورشیدی 365 و یک چهارم شبانه روز است، برای رفع این اختلاف، هر سه سال، یک ماه به سال می افزودند.

مصریان گاه شماری خورشیدی دقیق و منظمی داشتند. آنان سال را 365 و یک چهارم شبانه روز محاسبه می کردند.

در گاه شماری مصری، سال به 12 ماه 30 روزه تقسیم می شد و پنج روز اضافی، به آخر ماه دوازدهم افزوده می گردید. مثل تقویم ساسانی و رومی

آن ها برای محاسبه 1/4 شبانه روز اضافی، هر چهار سال، یک روز به سال می افزودند (کبیسه می گرفتند.)

رومیان برای تنظیم تقویمشان از تقویم مصری تقلید نمودند.

در سال 46 ق.م. امپراتور روم (ژولیوس سزار) دستور داد گاه شماری رومی بر اساس گاه شماری مصری (خورشیدی) اصلاح شود. بعدها (525 م) تولّد حضرت مسیح به عنوان مبدأ گاه شماری رومیان تعیین شد. پاپ گِرگُوار سیزدهم گاه شماری مسیحیان را اصلاح کرد.

در دوره اشکانیان، گاهشماری های بابلی، سلوکی و اوستایی متداول بود

در دوره ساسانیان، گاه شماری اوستایی رایج گردید. در این گاه شماری، سال به 12 ماه خورشیدی 30 روزه تقسیم شد. سپس) مثل مصریان و رومی) 5 روز اضافی را به نام «اندرگاه» به آخرِ ماه دوازدهم می افزودند. مبدأ گاه شماری اوستایی به تخت نشستن هر پادشاه بود.

از آن جایی که در این گاه شماری، سال را 365 شبانه روز می گرفتند، در هر 4 سال یک شبانه روز و در هر 120 سال، 30 شبانه روز از سال حقیقی عقب می افتاد.

برای رفع این مشکل بعد از هر 120 سال، یک ماه به دوازده ماه سال اضافه می کردند.

]در گاه شماری اوستایی ماه ها و روزهای هر ماه با اسامی یزدان و فرشتگان نامگذاری شده بود.]

نکته: در ایرانِ دوران اسلامی گاه شماری قمری رایج بود امّا گاه شماری های دیگری مانند یزدگردی، جلالی، دوازده حیوانی و هجری خورشیدی نیز رواج یافت. گاه شماری جلالی یکی از دقیق ترین گاه شماری های جهان است. گاه شماری هجری خورشیدی که در ایران رسمیت یافت، بر اساس آن تنظیم شده است.]

نظم و ترتیب رویدادهای تاریخی (کرونولوژی)، ابزار مناسبی است که به وسیله آن می توان رویدادهای یک دوره یا دوران های مختلف تاریخی را به ترتیب زمان وقوع آنها، بر روی نمودار نشان داد.

الف) 

1. دوران پیش از تاریخ (که خط اختراع نشده بود)
2. دوران تاریخی (دوره پس از اختراع خط)

ب)

1. عصر سنگ (پارینه سنگی، میان سنگی و نوسنگی)
2. عصر مس
3. عصر مِفرَغ
4. عصر آهن

پ) 

1. عصر شکار و گردآوری خوراک
2. عصر کشاورزی و تولید خوراک(

ت)

1. دوره پیش از تاریخ
2. دوره باستان
3. دوره میانه (قرون وسطا)
4. دوره جدید (عصر رنسانس)
5. دوره معاصر (مخصوص تاریخ اروپا(

ث)

1. ایران دوران باستان
2. ایران دوران اسلامی (مخصوص تاریخ ایران(

ج)

1. دوره ی افسانه ای یا اساطیر (پیشدادیان تا پادشاهی کیخسرو)  
2. دوره ی حماسی (از کیخسرو تا اواخر کیانیان)
3. دوره ی تاریخی (اشکانی و ساسانی(

مکان، یک رکن مهم دیگر در مطالعه تاریخ است؛ زیرا به طور کلی همه وقایع و تحولات تاریخی در بستر مکان و محیط رخ می دهند. عوامل جغرافیایی مانند آب و خاک، پستی ها و بلندی ها، آب و هوا و ... تأثیر مهمی بر زندگی مردمان نواحی مختلف دارند.

نقش و تأثیر عوامل و پدیده های طبیعی و اقلیمی (آب و هوا) در وقوع رویدادها و تحولات تاریخی (علم جغرافیای تاریخی)، از دیرباز مورد توجه مورّخان بوده است.

برای مثال هرودت، به منظور نگارش کتاب تاریخش، به مصر، فینیقیه و ... مسافرت کرده و از نزدیک شرایط طبیعی و ... آن سرزمین ها را بررسی نموده است.  

ابن خَلدون، دانشمند تونسی و مسلمان قرن 8ه.ق.، بخشی از مقدمه کتابِ اَلعِبَر خود را به تأثیر جغرافیا و اقلیم بر تاریخ، اخلاق و رفتار آدمیان اختصاص داده است. در چند دهه اخیر، ارتباط تاریخ و جغرافیا بیشتر از گذشته مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته و دانش جغرافیای تاریخی گسترش بیشتری یافته است.

الف) هرودت مورّخ مشهور یونانی، به منظور نگارش کتاب تاریخ خود، به مصر، فینیقیه و جاهای دیگر مسافرت کرده و از نزدیک شرایط طبیعی و اقلیمی آن سرزمین ها را بررسی نموده است.

ب) ابن خَلدون، اندیشمند مسلمان تونسی، بخشی از مقدمه کتابِ اَلعِبَر خود را به تأثیر جغرافیا و اقلیم بر تاریخ، اخالق و رفتار آدمیان اختصاص داده است.

جغرافیای تاریخی به مطالعه مناطق مختلف در گذشته می پردازد و تأثیر متقابل محیط طبیعی (و عوامل جغرافیایی) را بر رویدادهای تاریخی (مانند شکل گیری تمدن ها، مهاجرت ها، پیروزی ها و شکست ها، برپایی سکونتگاه ها و شهرها و ایجاد و گسترش راه ها و ... ) مطالعه می کند.

یکی از پیامدهای ارتباط جغرافیا و تاریخ، اهمیت یافتن (نقشه های تاریخی) در مطالعه تاریخ است.

نقشه های تاریخی، انواع مختلفی از اطلاعات شامل قلمرو حکومت ها، مرزها، پایتختها، شهرها، بناهای مهم، محل دقیق رویدادها به خصوص جنگ ها، شبکه راه ها، مسیرهای مهاجرت و لشکرکشی ها و تقسیمات اداری و مالیاتی را نمایش میدهند.

امروزه از نقشه های تاریخی برای ارائه اطلاعات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، جمعیتی و دیگر جلوه های حیات اجتماعی انسان در گذشته استفاده می شود.

تقویم بیشتر کشورهای اسلامی است. بر پایه گردش ماه به دور زمین تنظیم شده است و مبدأ آن، اوّلِ محّرمِ سالی است که پیامبر(ص) از مکه به مدینه هجرت نمودند.

در قلمرو هخامنشیان گاه شماری خورشیدی، قمری و بابلی رواج داشته امّا ماه ها بر اساس فرهنگ و آیین ایرانی نام گذاری شده بودند.

چون وقایع تاریخی، در زمان و مکانی مشخص رُخ داده اند.

تفاوت ها:

1. در تقویم اوستایی سال به دوازده ماه سی روزه تقسیم می شود در حالی که در تقویم ه.ش سال به شش ماه سی و یک روزه و پنج ماه سی روزه و یک ماه بیست و نه روزه تقسیم می شود
2.  در تقویم اوستایی علاوه بر نام ماه ها که از نام ایزدان گرفته شده، نام روزهای هر ماه هم از نام فرشتگان و ایزدان گرفته شده بود ولی در تقویم هجری شمسی تنها نام ماه ها از نام فرشتگان گرفته شده است.
3. تفاوت سوم این است که مبدأ دو تقویم با هم تفاوت دارد. در تقویم اوستایی، مبدأ بر تخت نشستن هر پادشاه بود ولی در تقویم ه.ش مبدأ هجرت پیامبر است.

شباهت ها:

1. هر دو تقویم سال را به دوازده ماه تقسیم می کنند.
2. هر دو تقویم سال را به 365 روز تقسیم می کنند و هر دو تقویم سال کبیسه دارند.

1. زمین های حاصلخیز بین النهرین
2. کانال سوئز که منجر به جنگ بین مصر و قدرت های بزرگ جهانی شد.
3. اهمیت دریای مازندران
4. معادن طلای آمریکا

1. جنگ های ایران و روس بر سر قلمروهای خود
2. اعراب با اسراییل بر سر سرزمین فلسطین

 زمان و مکان، دو رکن مهم دانش تاریخ به شمار می‌روند

نخستین پرسش‌هایی که برای تاریخ نگاران مطرح می‌شود، این است که رویدادهای تاریخی در چه زمانی و کجا رخ داده‌اند

چرا که رویدادهای تاریخی در زمان معینی در گذشته روی داده‌اند و بدون آگاهی از زمان روی دادن آنها، نمی‌توان به درکی منطقی و درستی از تاریخ دست یافت

یکی از دستاوردهای مهم بشر، اندازه گیری زمان و ابداع گاه شماری یا تقویم، به شمار می رود

 گاه‌شماری، نظامی است که انسان برای اندازه‌ گیری دقیق زمان (ماه و سال) ابداع کرده است

 نتیجۀ تلاش مشترک دانشمندان این علوم به حساب می‌آید. در نتیجۀ نیاز به زمان سنجی بود که بشر موفق شد ابزارهایی مانند ساعت‌های آفتابی، آبی و شنی و همچنین وسیلۀ پیچید هتری مثل اُسرلاب را برای رصد خورشید، ماه و دیگر سیارگان و ستارگان اختراع نماید

مردمان بین النهرین (میان رودان) و مصریان باستان، در تنظیم و تدوین گاه شماری پیشگام بودند

گاه شماری خورشیدی – قمری رایج بود.

 در این گاه‌شماری، سال به ۱۲ ماه قمری ۳۰ یا «خورشیدی قمری» به خصوص در میان بابلی‌ها، گاه‌شماری ۲۹ روزه تقسیم می شد. از آنجایی که سال قمری ۳۵۴ شبانه روز و سال خورشیدی ۳۶۵ و یک چهارم شبانه روز است، برای رفع این اختلاف، هر سه سال، یک ماه به سال می‌افزودند

مصریان نیز گاه شماری خورشیدی دقیق و منظمی داشتند. آنان سال را ۳۶۵ و یک چهارم شبانه روز محاسبه می‌کردند. در گاه شماری مصری، سال به ۱۲ ماه ۳۰ روزه تقسیم می‌شد و پنج روز اضافی، به آخر ماه دوازدهم افزوده می‌گردید. همچنین برای محاسبۀ یک چهارم شبانه روز اضافی، هر چهار سال یک روز به سال می‌افزودند و به قولی کبیسه می‌گرفتند

پاپ گِرگُوار سیزدهم به کمک منجّمان بار دیگر گاه شماری مسیحیان را اصلاح کرد

 گاه‌شماری هجری قمری که تقویم رایج بیشتر کشورهای اسلامی به شمار می‌رود، بر پایۀ گردش ماه به دور زمین تنظیم شده است و مبدأ آن، اوّلِ محّرمِ سالی است که پیامبر از مکه به مدینه هجرت کرد

گاه‌شماری هجری قمری

محتوای سنگ‌نوشته‌های بیستون و تخت جمشید نشان می‌دهند که گاه‌شماری خورشیدی قمری بابلی در قلمرو هخامنشیان رواج داشته است، اما ماه‌ها براساس فرهنگ و آیین ایرانی نام گذاری شده بودند.

در دورۀ اشکانیان، گاه‌شماری‌های بابلی، سلوکی و اوستایی متداول بود

 در گاه‌شماری اوستایی ماه‌ها و روزهای هر ماه با اسامی ایزدان و فرشتگان نام گذاری شده بود.

در ایرانِ دوران اسلامی گاه‌شماری هجری قمری رایج گردید، اما در کنار آن گاه‌شماری‌های دیگری مانند یزدگردی، جلالی، دوازده حیوانی و هجری خورشیدی نیز رواج یافت

گاه‌شماری جلالی یکی از دقیق‌ترین گاه‌شماری‌های جهان است

 گاه‌شماری هجری خورشیدی که از سال ۱۳۰۴ ش. در ایران رسمیت یافت، بر اساس آن تنظیم شده است

نظم و ترتیب رویدادها که به آن گاه‌شماری (کرونولوژی) می گویند

خورشیدی 

جلالی

اوستایی 

اوستایی 

هجری قمری 

رومیان 

مصریان

زمان و مکان 

رومیان 

اشکانیان