گام به گام خودارزیابی صفحه 109 درس 11 علوم و فنون ادبی (3) (وزن در شعر نیمایی)

1- پس از خوانش درست اشعار نیمایی زیر و نوشتن پایه های آوایی هریک از مصراع ها، وزن و نشانه های هجایی را مقابل هر مصراع بنویسید.

هست شب یک شب دم کرده و خاک

رنگ رخ باخته است

باد، نوباوة ابر، از بر کوه

سوی من تاخته است.

نیما یوشیج

2- برای اشعار نیمایی زیر مانند نمونة صفحة قبل خانه هایی تولید کنید، پایه های آوایی و وزن و نشانه های هجایی هر مصراع را بنویسید. سپس اختیار شاعری به کار رفته در این شعر را مشخص کنید.

میان مشرق و مغرب ندای محتضریست

که گاه می گوید

من از ستارة دنباله دار می ترسم

که از کرانة مشرق طلوع خواهدکرد

شفیعی کدکنی

3- پس از تعیین پایه های آوایی و وزن هر مصراع شعر زیر، دلیل ناهمسانی پایه های آوایی این شعر و تفاوت آن را با اشعار سنتی بیان کنید.

چون درختی در صمیم سرد و بی ابر زمستانی

هرچه برگم بود و بارم بود؛

 هرچه از فر بلوغ گرم تابستان و میراث بهارم بود؛

هرچه یاد و یادگارم بود،

ریخته است

اخوان ثالث

4- اشعار زیر در چه قالبی سروده شده اند؟ یکی از ویژگی های این نوع شعر را بیان کنید

الف)

و به آنان گفتم

هرکه در حافظة چوب ببیند باغی

صورتش در وزش بیشة شور ابدی خواهد ماند

هرکه با مرغ هوا دوست شود،

خوابش آرام ترین خواب جهان خواهد بود.

سهراب سپهری

ب)

پروانه و شمع و گل شبی آشفتند در طرف چمن

وز جور و جفای دهر با هم گفتند بسیار سخن

شد صبح، نه پروانه به جا بود و نه شمع ناگاه صبا

بر گل بوزید و هر دو با هم رفتند من ماندم و من

ملک الشعرا بهار

5- پس از تعیین پایه های آوایی و وزن هر بیت، نام بحر آن را بنویسید.

الف) چون می روی بی من مرو، ای جان جان بی تن مرو

وز چشم من بیرون مشو، ای شعلة تابان من

مولوی

ب) تو از هر در که بازآیی، بدین خوبی و زیبایی

دری باشد که از رحمت، به روی خلق بگشایی

سعدی

پ) همیشـه تـا برآیـد مـاه و خورشـید،           مــرا باشــد بــه وصــل یــار، امیــد

فخرالدین اسعد گرگانی

ت) الا تـا نخواهـی بـلا بـر حسـود                  کـه آن بخـت برگشـته خـود در بلاسـت

سعدی

1- هست شب یک شب دم کرده و خاک

رنگ رخ باخته است

باد، نوباوة ابر، از بر کوه

سوی من تاخته است.

* در هجاهای پایانی همه مصراع ها اختیار وزنی تبدیل هجای کشیده به بلند در پایان مصراع وجود دارد

** در هجای هشتم مصراع دوم، اختیار زبانی حذف همزه وجود دارد.

2- میان مشرق و مغرب ندای محتضریست

که گاه می گوید

من از ستارة دنباله دار می ترسم

که از کرانة مشرق طلوع خواهدکرد

* در هجای پایانی مصراع نخست و چهارم، اختیار وزنی تبدیل هجای کشیده پایان مصراع به هجای بلند وجود دارد.

** در رکن های پایانی مصراع های دوم، سوم و چهارم، اختیار وزنی ابدال و تبدیل دو هجای کوتاه به یک هجای بلند وجود دارد.(فعلن = فع لن)

* در هجای دوم مصراع سوم، اختیار زبانی حذف همزه وجود دارد.

3- چون درختی در صمیم سرد و بی ابر زمستانی

هرچه برگم بود و بارم بود؛

 هرچه از فر بلوغ گرم تابستان و میراث بهارم بود؛

هرچه یاد و یادگارم بود،

ریخته است

این شعر از اخوان ثالث، در قالب نیمایی سروده شده است؛ به همین دلیل تعداد هجاهای مصراع ها در آن برابر نیست. در برخی مصراع ها دو رکن و در برخی از آن ها پنج یا شش رکن وجود دارد. بارز ترین تفاوت این شعر در مقایسه با قالب های سنتی، غیر از نابرابری هجاها و کوتاهی و بلندی مصراع ها، عبور از مرز چهار رکن در هر مصراع است. در مصراع های نخست و سوم این شعر، به ترتیب، پنج و شش رکن وجود دارد و این نشانه عدم پیروی به قالب های کهن و سنتی در قالب های نیمایی است.

* در جدول اختیارات شاعری، با علامت * مشخص شده اند.

4- الف) شعر نو است و در قالب نیمایی سروده شده است و وزن و آهنگ عروضی دارد.

ب) شعر سنتی در قالب مستزاد؛ این قالب، وزن و آهنگ عروضی دارد، همه مصراع ها دارای وزن عروضی یکسان هستند، اما هر مصراع با یک پاره موزون جداگانه (و گاهی با وزن متفاوت از وزن اصلی شعر) از لحاظ معنایی تکمیل می شود.

5- الف) چون می روی بی من مرو، ای جان جان بی تن مرو

وز چشم من بیرون مشو، ای شعلة تابان من

نام بحر: رجز مثمن سالم

ب) تو از هر در که بازآیی، بدین خوبی و زیبایی

دری باشد که از رحمت، به روی خلق بگشایی

نام بحر: بحر هزج مثمن سالم

پ) همیشـه تـا برآیـد مـاه و خورشـید،              مــرا باشــد بــه وصــل یــار، امیــد

نلم بحر: هزج مسدس محذوف

ت) الا تـا نخواهـی بـلا بـر حسـود                       کـه آن بخـت برگشـته خـود در بلاسـت

نام بحر: متقارب مثمن محذوف