گام به گام فعالیت 2-1 صفحه 25 درس ویژگی های فیزیکی مواد فیزیک (1) رشته ریاضی

قلم زنی یکی از هنرهای صنعتی ایران و با قدمتی چندین هزار ساله است. تحقیق کنید صنعتگران قلم زن، چگونه از شل و سفت شدن قیر کمک می گیرند تا بدون سوراخ شدن فلز، بر روی آن نقش و نگارهای متنوعی ایجاد کنند.

قلم‌ زنی عبارت است از تزیین و کندن نقوش بر روی اشیای فلزی به ویژه مس، طلا، نقره، برنج یا به عبارت دیگر ایجاد خطوط و نقوش به وسیله قلم با ضربه چکش و بر روی اجسام فلزی. قلم‌زنی یکی از رشته‌های هنرهای سنتی ایران است که در دسته‌بندی، در رده هنرهای صناعی و در گروه فلزکاری قرار دارد.

امروزه برای قلم‌ زنی نخست داخل یا زیر ظرف یا سینی مورد نظر را که معمولاً از جنس نقره یا طلا است از محلول قیر و گچ پر می‌کنند تا سروصدای قلم کمتر به گوش برسد و همچنین مانع از سوراخ شدن ظرف در حین کار شود. سپس نقش مورد نظر را روی ظرف رسم کرده و قلم مناسب را انتخاب کرده و روی سطح ظرف قرار می‌دهند و با چکش بر انتهای قلم می‌کوبند تا شیارها و نقش‌ها با تغییر شدت ضربه روی ظرف ایجاد شوند.

ابزار قلم زنی

1) تسمه خط کشی

2) چکش قلم زنی

3) پرگار

4) قلم لم پرداز- قلم نیم رو- قلم گرسواد- قلم گر سوم- قلم بادومی – و قلم های بدون آج مانند :قلم سنبه- قلم گیری- قلم نیم بر کلفت – قلم نیم رو- قلم یک تو – قلم دو تو – قلم بادومی – قلم قلم ناخنی – قلم خوشه – قلم کف تخت مربع- قلم تخت مستطیل – قلم تیز بر مشبک کاری و قلم تیزبر

مراحل کار قلم زنی

قبل از قلم زدن، باید درون یا زیر شئی مورد نظر را از قیر مذاب انباشته کرد. قیر باید درون کار کاملا بدون خلاء باشد و پس از سرد شدن کاملا سفت شده باشد. تا قلم، کا را فرو نبرد.برای شروع کار ابتدا طرح مورد نظر را تهیه کرده سپس آنرا روی برنج سنبه گذاشته و با قلم سنبه نقاط طرح را نزدیک بهم سوراخ می کنند.

برای انتقال نقشه روی کار لازم است تا سطح فلز مورد نظر چرب شود. نقشه را روی آن می گذارند و با پودر ذغال که در دستمال نرمی پیچیده شده روی نقشه می کشند. پودر ذغال از سورخهای روی نقشه عبور می کند و روی سطح فلز می نشیند و بدین ترتیب شکل طرح روی اثر منتقل می شود. سپس هنرمند با استفاده از قلم های آج دار و یا بدون عاج شروع به قلم زدن می کند.

هنگامی که ظرف یا بوم آماده شد مرحله اجرای عملی کار و چسباندن طرح روی کار آغاز می‌شود. پیاده کردن طرح به روش‌های زیر انجام می‌شود:

شیوه گرد کردن:  در این شیوه هنرمند طرح آماده شده را روی قطعه فلزی از جنس برنج قرار می‌دهد و با چکش و قلم سنبه، آن را مشبک کرده و خطوط طرح را با نوک قلم، روی برنج سنبه سوراخ می‌کند، تا هنگام گرده کردن طرح، خطوط طرح به آسانی بر روی کار منتقل شود و سپس این کاغذ سُنبه شده را روی بوم می‌چسباند و با گرده زغال که در تکه پارچه‌ای قرار دارد، بر روی کاغذ سنبه شده می‌کشد که از سوراخ‌های کاغذ، پودر زغال روی بوم منتقل می‌شود و سپس با مداد خطوط طرح را مشخص کرده و اجرای کار را شروع می‌کند.

اجرای مستقیم طرح روی بوم : در این روش هنرمند به وسیله مداد یا ابزار تیز مثل قلم نیم بر و قلم سنبه به طور مستقیم طرح را بر روی فلز منتقل می‌کند.

روش استفاده از کاغذ کُپی : در این روش ابتدا سطح بوم را پاک کی کنند و چربی و گرد و خاک آن را می‌گیرند. سپس کاغذ کپی را با چسب روی آن می‌چسبانند. بعد اصل طرح را روی کاغذ کپی، بر روی بوم فلزی قرار می‌دهند و با مداد روی خطوط طرح می‌کشند تا طرح روی بوم منتقل شود، سپس طرح و کاغذ کپی را بر می‌دارند و خطوط را که آشکار نشده، با مداد مشخص می‌کنند . .

روش چسباندن اصل طرح روی بوم فلزی : در این روش اصل کاغذ طراحی را روی شیء یا بوم فلزی می‌چسبانند و بعد با استفاده از قلم سنبه، خطوط طرح را روی فلز اجرا می‌کنند. پس از مشخص شدن خطوط کاغذ طرح را بر می‌دارند و طرح پیاده شده را با قلم و چکش روی شیء اجرا می‌کنند. پس از انتقال طرح هنرمند کارش را با چکش و قلم آغاز می‌کند و با استفاده از تکنیک وسبک‌های قلمزنی طرح مورد نظرش راخلق می‌کند.

شیوه در دست گرفتن چکش

پس از اینکه هنرمند برای اجرای کار پشت میز نشست و کنده چوبی را تنظیم و لوح قلمزنی را آماده کرد باید چکش را در یک دست و قلم را در دست دیگر گیرد و کار را آغاز کند. روش در دست گرفتن قلم چنین است که دسته آن را بین دو انگشت شصت و سبابه به نحوی می‌گیرد که بالا و پایین رفتن چکش مانند یک محور آسان باشد و مانع از افتادن یا چرخش قلم از بین دو انگشت شود.

فرد باید دقت کند که انتهای دسته چکش بین دو انگشت کوچک و ماهیچه کف دست قرار گیرد تا بتواند با بالا و پایین بردن آن ضربات منظم و یکنواخت قلم را بر لوح فلزی وارد کند. و حرکت رفت و برگشت چکش در کنترل او باشد. آرنج و ساعد دست باید موازی با سطح شیء قرار گیرد و قسمت زیر چکش نیز در امتداد با سطح کنده باشد که وقتی ضربه چکش بر قلم وارد می‌شود، اجرای کار راحت‌تر انجام پذیرد.

در دست گرفتن قلم

طرز در دست گرفتن قلم بسیار مهم است. اندازه طول قلم را به چهار قسمت مساوی تقسیم می‌کنند و قسمت سوم آن را میان دو بند انگشت شصت و سبابه می‌گیرند تا بتوانند به آسانی قلم را بین دو انگشت بچرخانند و به حرکت در آورند. و انگشت بلند میانی را برای جلوگیری از افتادن قلم در قسمت دوم قرار می‌دهند. از انگشت کوچک برای تکیه‌گاه قلم و جلوگیری از لغزش آن استفاده می‌شود.

نکته ای که باید به آن توجه داشت که ساعد دست با بازو و ساعد با قلم زاویه ۹۰ درجه ایجاد کند و زاویه قلم نسبت به سطح کار باید کمتر از ۹۰ درجه باشد تا حرکت قلم به آسانی صورت گیرد.

سبک‌های هنر قلمزنی

کار قلمزنی و اجرای آن به روش ها و شیوه‌های متعدد و به سلیقه هنرمند انجام می‌شود. این شیوه‌ها عبارت‌اند از:

شیوه ریزه کاری: ریزه کاری که به ریزه قلم و زمینه پُر نیز معروف است، روشی است که سطح اشیا یا بوم فلزی را با استفاده از نقوش و طرح‌های ریز و ظریف قلمزنی می‌کنند و با ایجاد بافت در زمینه بوم، طرح اصلی را آشکار می‌سازند و زمینة کار را از طرح جدا می‌کنند.

شیوه برجسته کاری: در این روش هر دو طرف بوم فلزی کار می‌شود. یعنی از سمت روی بوم، زمینه را فرو برده و از طرف پشت، نقش را برجسته می‌کنند. این کار را هنر بخشیدن به نقوش می‌گویند. این شیوه دربارة اشیایی قابل اجراست که امکان ضربه زدن از هر دو جهت وجود دارد. از این شیوه در بوم‌های مسطح بیشتر استفاده می‌شود. در این روش شیوه کار به این شکل است که ابتدا طرح یا زمینه کار را پایین برده و طرح را از آن جدا می‌کنند و یا اینکه سطح زمینه کار را از یک طرف قیر می‌ریزند و با قلم‌های مخصوص و بدون آج، آن را فرو برده و بعد قیر را از آن جدا می‌کنند و از سمت دیگر سطح کار را قیراندود می‌کنند و طرح را روی طرف دیگر اجرا می‌کنند.

شیوه تکنیک عکسی: در این سبک با ایجاد سایه و روشن در زمینه بوم موضوع طرح را مشخص می‌کنند اما زمینه را کاملاً پر نمی‌کنند.

شیوه منبت: در این شیوه روی سطح فلز بین موضوع و زمینه حدود دو سانتی متر اختلاف ایجاد می‌کنند و آن را به صورت نیم برجسته به اجرا در می‌آورند و به سبک ریزه کاری تزیین می‌کنند.

شیوه مشبک: در این روش پس از انتقال طرح به وسیله قلم نیم بر، طرح را ثابت می‌کنند. بعد به کمک قلم تیزبر بوم فلزی را برش می‌دهند و طرح را از زمینه جدا می‌سازند؛ و کار را مشبک می‌کنند.

جدا کردن بوم فلزی از قیر یا قیربرداری

به منظور جدا کردن قیر از بوم‌های فلزی تخت قیر را سرد می‌کنند و می‌شکنند. اما در بوم‌های مدور و گلدانی شکل قیر را حرارت می‌دهند و جدا می‌کنند. این کار به روش‌های زیر انجام می‌شود.

روش حرارت دادن : برای خالی کردن قیر از بوم‌های مدور گلدانی یا حجم‌های هندسی، آن‌ها را حرارت می‌دهند. به این طریق که ظرف پُر از قیر را وارونه روی تکیه‌گاه چوبی یا فلزی می‌گذارند و ظرف را حرارت می‌دهند تا قیر ذوب شود. ابتدا دهانه ظرف بعد قسمت میانی و سپس ته ظرف را حرارت می‌دهند. بعد قیر را که روان شده خالی می‌کنند.

روش شکستن قیر : برای جدا کردن قیر از بوم‌های مسطح از این شیوه استفاده می‌شود. به این صورت که قیر حاوی بوم را در آب سرد فرو برده و به آرامی با ضربات چکش، قیر را می‌شکنند و از ظرف جدا می‌کنند. پس از آن فلز را به وسیله سر پیک حرارت می‌دهند تا باقی مانده‌های قیر کاملاً بسوزد و از بوم جدا شود. سپس به وسیله نفت با پارچه یا برُس سیمی حجم فلزی را پاک می‌کنند.

بعد از پاگ کردن قیر برای زدودن چربی نفت از سطح بوم فلزی، آن را با محلول مایع ظرف شویی و آب می‌شویند و خشک و پرداخت می‌کنند.

پرداخت کردن

گفتنی است بعد از جدا کردن بوم از قیر با استفاده از اسیدسولفوریک یا تیزاب سلطانی که با آب رقیق شده است (دو قسمت آب و یک قسمت اسید) آن را می‌شویند. ابتدا، آب و اسید را در ظرف پلاستیکی می‌ریزند و بوم فلزی را در ظرف اسید رقیق شده قرار می‌دهند. در ‌‌نهایت به وسیله برس سیمی سطح آن را صیقلی کرده و سپس بوم را با آب می‌شویند. در پایان به وسیله خاک اره آن را خشک و پرداخت می‌کنند. پرداخت بوم سبب جلا و درخشش طرح و شیء فلزی می‌شود.

دقت داشته باشید که در این مرحله نکات ایمنی را رعایت نمایید. حتما اسید باید رقیق باشد به نحوی که موجب خوردگی شیء نگردد. هم چنین می بایست از دستکش و ابزارهایی بهره جست که آسیبی به دست وارد نیاید.