گام به گام کارگاه تحلیل فصل صفحه 38 درس مراعات نظیر، تلمیح و تضمین علوم و فنون ادبی (3)

1- کدام یک از بیت های زیر دارای پایه های آوایی ناهمسان است؟ نشانه های هجایی و وزن هر یک را بنویسید.

الف) ترک گدایی مکن که گنج بیابی               از نظر رهروی که در گذر آید

حافظ

ب) بیـا عاشـقی را رعایـت کنیـم                      ز یـاران عاشـق حکایـت کنیم

سیّدحسن حسینی

پ) گشت یکی چشمه ز سنگی جدا               غلغلـه زن، چهره نمـا، تیزپـا

نیما یوشیج

ت) دلا بسوز که سوز تو کارها بکند                نیاز نیم شـبی دفع صـد بلا بکند

حافظ

2- نشانه های هجایی بیت های زیر را به دو صورت دسته بندی کنید. پس

از تعیین پایه های آوایی، وزن هر یک را بنویسید.

الف) دانسـت کـه دل اسـیر دارد                         دردی نـــه دواپذیـــر دارد

نظامی

ب) دی شیخ با چراغ همی گشت گرد شهر          کز دیو و دد ملولم و انسانم آرزوست

مولوی

پ) دنیا نیرزد آن که پریشان کنی دلی                زنهار بد مکن که نکرده است عاقلی

سعدی

ت) آبی تـر از آنیـم کـه بـی رنـگ بمیریـم              از شیشـه نبودیـم که با سـنگ بمیریم

 شهید محمد عبدی

3- آرایه های مراعات نظیر، تلمیح و تضمین را در بیت های زیر مشخص کنید

الف) شعاع درد مرا ضرب در عذاب کنید                  مگر مساحت رنج مرا حساب کنید

قیصر امین پور

ب) بی تربیت آزادی و قانون نتوان داشت           «سعفص» نتوان خواند نخوانده « کلمن » را

ملک الشعرا بهار

پ) همچـو فرهـاد بـود کوه کنی پیشـة ما                  کـوه مـا سـینة مـا ناخـن مـا تیشـة ما

ادیب نیشابوری

ت) دسـتم نداد قوت رفتن به پیش دوسـت               چندی به پای رفتم و چندی به سر شدم

سعدی

ث) چند آن همه دیروز؟ چرا این همه امروز               دسـتی بـه فراوانـی فـردا برسـانیم

محمدرضا روزبه

ج) بیداری زمان را با من بخوان به فریاد

ور مرد خواب و خفتی

«روسربنه به بالین، تنها مرا رها کن»

محمدرضا شفیعی کدکنی

4- شعر زیر را از نظر ویژگی های تاریخی دورۀ بیداری بررسی نمایید.

ای مـرغ سـحر چـو ایـن شـب تـار           بگذاشـت ز سـر سـیاهکاری

وز نفحـة روح بخـش اسـحار                 رفـت از سـر خفتـگان خمـاری

بگشـود گـره ز زلـف زر تـار                    محبوبــة نیلگــون عمــاری

یـزدان بـه کمـال شـد پدیـدار                 و اهریمـن زشـت خو حصـاری

یاد آر ز شمع مرده یاد آر

علی اکبر دهخدا

5- شعر زیر را از نظر آرایه های بدیع معنوی بررسی کنید.

غلغلی انداختی در شهر تهران ای قلم                       خوش حمایت میکنی از شرع قرآن ای قلم

گشت از برق تو ظاهر نور ایمان ای قلم                     مشکلات خلق گردد از تو آسان ای قلم

نیستی آزاد در ایران ویران ای قلم

سید اشرف الدین گیلانی

1- گزینه های الف، ب، و ت، دارای پایه های آوایی ناهمسان هستند که تقطیع هجایی آن ها به ترتیب زیر است:

الف) ترک گدایی مکن که گنج بیابی                از نظر رهروی که در گذر آید

مفتعلن فاعلات مفتعلن فع = به دلیل عدم تکرار متقارن پایه های آوایی، این وزن ناهمسان نامیده می شود.

پایه آوایی: ناهمسان

ب) بیـا عاشـقی را رعایـت کنیـم                      ز یـاران عاشـق حکایـت کنیم

پایه آوایی: همسان

پ) گشت یکی چشمه ز سنگی جدا                غلغلـه زن، چهره نمـا، تیزپـا

پایه آوایی: همسان

ت) دلا بسوز که سوز تو کارها بکند                 نیاز نیم شـبی دفع صـد بلا بکند

مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن = به دلیل عدم تکرار متقارن پایه های آوایی، این وزن ناهمسان نامیده می شود.

پایه آوایی: ناهمسان

2- الف) دانسـت کـه دل اسـیر دارد                  دردی نـــه دواپذیـــر دارد

صورت نخست:

صورت دوم:

ب) دی شیخ با چراغ همی گشت گرد شهر            کز دیو و دد ملولم و انسانم آرزوست

صورت نخست:

صورت دوم:

پ) دنیا نیرزد آن که پریشان کنی دلی                   زنهار بد مکن که نکرده است عاقلی

صورت نخست:

صورت دوم:

ت) آبی تـر از آنیـم کـه بـی رنـگ بمیریـم             از شیشـه نبودیـم که با سـنگ بمیریم

صورت نخست:

صورت دوم:

3- پاسخ به صورت زیر خواهد بود:

4- این شعر سروده علی اکبر دهخدا است و برای میرزا جهانگیر خان شیرازی (ملقّب به صور اسرافیل) سروده شده است. دهخدا و میرزا جهانگیرخان، سال ها به فعالیت های سیاسی و آزادی خواهانه پرداختند و سال ها در روزنامه صور اسرافیل با نوشته های خود، به نقد شرایط وقت پرداختند. در نهایت، میرزا جهانگیرخان به همراه هشت تن دیگر از فعالان سیاسی آن دوره ابتدا تکفیر، سپس به دستور محمد علی شاه قاجار کشته شد. این شعر در وصف همه آزادی خواهان و الهام گیری از سرگذشت میرزا جهانگیرخان سروده شده است و نشان دهنده شرایط تیره و تار آن زمان و استبداد حاکم است.

5- در حیطه بدیع معنوی، می توان به آرایه های زیر اشاره کرد:

تهران مجاز از ایران / قلم مجاز از کلام / در واژگان مشکلات و آسان از راه تداعی، رابطه تضاد معنایی وجود دارد. / برق و نور رابطه مراعات نظیر (تناسب) دارند. / واژگان شرع، قرآن و ایمان تداعی کننده فضایی مذهبی و دینی هستند و رابطه مراعات نظیر تشکیل داده اند. / بیت یادآور آیه نخستین سوره قلم نیز هست: نون و القلم و ما یسطرون: قسم به قلم و آنچه می نویسد. / در حیطه علم بیان نیز بارزترین آرایه شعر، بهره گیری از تشخیص (استعاره مکنیه) در گفتگو با قلم است