1- واج: کوچکترین واحد آوایی زبان است که خودش معنا ندارد ولی تفاوت معنایی ایجاد می کند. مثلا در کلمات مَرد، درد، زرد، صامت های م، ز، د واج هستند یا در کلمات مهر، مهر، مهر مصوتهای کوتاه کسره، فتحه، ضمه واج هستند.
* همه ی زبانهای بشری، از واج ساخته و به واج تجزیه می شوند.
* در زبانشناسی، واج را در علامت / / و حرف (شکل نوشتاری واج) را در علامت « » نشان می دهند.
واج:
1- صامت ها (برابر با حروف الفبا) که ۲۳ تا هستند. ء ب پ ت ث ج چ ح خ د ذ ر ژ ش غ ق ف ع ک گ ل م ن و ی
2- مصوت ها
الف) کوتاه: فتحه، کسره، ضمه
ب) بلند: ا - و - ی: قانونی، جاسوسی
* همه واژه ها به این شکل آغاز می شوند: صامت + مصوت + صامت + تشدید، دو واج حساب می شود.
در واج نویسی صورت گفتاری واژه ها معیار است مثلا: خواهر ← / خ / ا / ه / ـــَــ / ر /
واج شماری:
در مقوله واج شماری نکته خاصی که می تواند مورد نظر طراحان قرار بگیرد شروع واژه ها با مصوت و سنجش دانسته های شما در این مورد است که باید توجه داشته باشید که هیچ واژه ای با مصوت شروع نمی شود و قبل از آن مصوت، صامت همزه وجود داشته است مثلاً
آرزو / ء / ا / ر / ـــِــ / ز / و
اردک / ء / ــُـ / ر / د / ـــِــ / ک
ابر / ء / ـــَــ / ب / ر
انتظار / ء / ــــِــ / ن / ت / ــــِــ / ظ / ا / ر
ایمان / ء / ی / م / ا / ن
۲- تکواژ:
گفتیم که از کنار هم قرار دادن واجها، طبق قواعد واجی و الگوهای هجایی ساخته می شود.
تکواژ، کوچکترین واحد معنا دار زبان است که غیر قابل تجزیه به واحدهای معنادار کوچکتر باشد.
تکواژ:
1- آزاد
الف) قاموسی: مستقلا معنا و کاربرد دارد. علم، هنر که همان واژه های ساده اند
ب) دستوری: مستقلا معنا و کاربرد ندارند. حروف ربط، اضافه، ندا و ...
2- وابسته «وند»
الف) اشتقاقی: در ساختمان و معنای واژه اثر دارند مثل کارگر و هنرمند
ب) تصریفی: در ساختمان و نوع واژه اثر ندارند. و به ۵ دسته تقسیم می شوند: ۱) علائم جمع فارسی و عربی
۲) ی نکره ۳) تر - ترین ۴) کلیه شناسه های فعل ۵) پیشوندهای فعل: نـَـ، بــِ، می
۲ مسئله مهم در محاسبه تعداد تکواژها:
۱- تکواژ صفر: تکواژی است که نمود آوایی و املایی ندارد، ولی در شمارش تکواژها، حساب می شود و بر ۳ نوع است:
تکواژ صفر:
الف) فعل های است، هست، نیست مثل هوا سرد است
ب) فعل های سوم شخص مفرد همه ی ماضی ها (جز ماضى التزامی) مانند: رفت، کرد، برد و ...
پ) فعلهای دوم شخص مفرد امر و نهی: برو ننویس
۲- نقش نمای اضافه: هر نقش نمای اضافه (ی یا کسرهای میان ترکیب ها) را یک تکواژ و یک واژه حساب کنید.
گروه / ـــِــ / فیزیک / ـــِــ / کلاس / ـــِــ / ما
دما / یِ / هوا / یِ / اهواز
نکته ۱: کلمات برای، مثل ، مانند ، بدون کسره شان برای خودشان است لذا این کلمات، فقط یک تکواژ حساب می شوند.
نکته ۲: هر بن فعل را چه ماضی و چه مضارع یک تکواژ به حساب می آوریم.
یادآوری: بن ماضی: مصدر ماضی ــ ن از آخر بن مضارع: فعل امر دوم شخص ــ بــِ از اول
نکته 3: صامت های میانجی تکواژ جداگانه محسوب می شوند و در شمارش آنها را با نقش نمای اضافه تمییز دهید.
شناساییِ زبان شناسیِ ساخت گرا ← شناس / ۱ / یی / ـــِــ / زبان / شناس / ی / ـــِــ / ساخت / گرا
نکته ۴: به پسوندهای معروف «ش ، ا ، ار ، ه » بسیار توجه کنید مانند واژه های: دانش، بینش، روش، دانا، زیبا، توانا، پویا، رفتار، کردار، شنیدار، گذشته، لبه، منظومه و ...
نکته ۵: در کلماتی که ریشه فعلی (بن) در آنها دیده می شود ابتدا بن را جدا می کنیم قبل و بعد از بن خود را نشان می دهد مثلا در کلمه «نسنجیده» زمانی که بن «سنجید» را جدا کنیم تکواژ « نــَ » قبل از بن و تکواژ « ــه » بعد از بن خود را نشان می دهند.
نکته شکلاتی: در حالت کلی زمانی واژه ای را خرد می کنیم که واژه بزرگتر از ریشه واژه کوچکتر آمده باشد . مثلا واژه «عدسی» از «عدس» آمده پس جدا می شود ولی «یاغی» از «یاغ» نیامده پس جدا نمی شود. به مثالهای زیر توجه کنید:
میزان: جدا نمی شود
آینده: آی + َنده
لبه: لب + ه
طولانی: طول + انی
نامه: جدا نمی شود
تكواژ شماری:
در اولین قدم جمله را یکبار خوانده و نقش نماهای اضافه را مشخص می کنیم. سپس جمله را از ابتدا خوانده و واژه ها را تا حد امکان خرد می کنیم تا به تکواژهای معنا دار یا بن ماضی و مضارع برسیم سپس وندهای آنها را به دقت تفکیک می کنیم و در برخورد با فعلها حواسمان باشد که تکواژ صفر از چشممان نیفتد.