بیش ترین گروه در جمله ها، گروه اسمی هستند، به جز قید و فعل، سایر گروه ها اسمی هستند. در هر گروه اسمی یک هسته و یا چند وابسته (اختیاری) وجود دارد
آن دو مرد بازرگان ژاپنی ← مرد: هسته معمولا اولین اسمی که نقش نما می گیرد هسته است آن و دو وابسته های پیشین / بازرگان و ژاپنی وابسته های پسین
در جدول زیر وابسته های پیشین و پسین نمایش داده شده است.
وابسته های پیشین:
١- شاخص: هر عنوان و لقبی چنان چه بی فاصله و بدون نقش نما قبل از اسمی بیاید «شاخص» است و وابسته ی پیشین.
استاد شهریار دکتر حسابی خاله مریم سرهنگ تقوی
نکته: واژه های «آقا، خانم، میرزا و خان» بعد از اسم نیز می آیند ولی وابسته ی پیشین محسوب می شوند. نادر خان / علی آقا / ایرج میرزا.
* این القاب و عنوان ها چنان چه نقش نما بگیرند و یا نقش اصلی بیایند شاخص نیستند. مهندس کارخانه آمد. او مهندس است.
۲- صفت عالی: صفت بیانی + ترین
بهترین دارو زیباترین پرنده بلندترین قله
۳- صفت ترتیبی شمارشی با پسوند ( ــُــ مین): چهارمین دانش آموز وارد پنجمین کلاس شد. واژه های «ولین» و «نخستین» نیز صفت ترتیبی هستند.
۴- صفت اشاره: این و آن و مشتقات آن چنان چه بلافاصله پیش از اسمی بیاید صفت اشاره است. در غیر این صورت خود ضمیر و هسته محسوب می شود.
الف) این کتاب را از همان معلم گرفتم. واژه های این و همان قبل از اسم آمده و صفت پیشین هستند
ب) این را به همان که گفتم، بده. در مثال (ب) این و همان ضمیر هستند و هسته محسوب می شوند نه وابسته.
۵- صفت پرسشی: هر واژه ی پرسشی چنان چه پیش از اسمی بیاید صفت پرسشی و وابسته ی پیشین محسوب می شود در غیر این صورت ضمیر است و خود هسته است نه وابسته ی پیشین
الف) تو کدام کتاب را برداشتی؟ «کدام» صفت پرسشی پیشین است چون قبل از اسم آمده است.
ب) تو کدام را می پسندی؟ در این مثال «کدام» ضمیر است خود هسته ی گروه مفعولی است.
۶- صفت تعجبی: واژه های چها چقدرا و عجب! چنان چه بی فاصله پیش از اسمی بیایند صفت تعجبی و وابسته ی پیشین محسوب می شوند.
چه هوای مطبوعی! «چه» پیش از اسم آمده است و صفت تعجبی است
۷- صفت مبهم: واژه هایی که مقدار نامعین یا چیزی نامشخص دلالت دارند مثل همه، هر، فلان، برخی، بعضی دیگر ... چنان چه پیش از اسم بیایند صفت مبهم محسوب می شوند در غیر این صورت اسم مبهم هستند.
الف) برخی کتاب ها مفید هستند. برخی پیش از اسم آمده و صفت مبهم است.
ب) بعضی ها به راحتی دروغ می گویند. بعضی جانشین اسم است و خود هسته واسم مبهم است.
۸- صفت شمارشی: همه ی اعداد اصلی از یک تا نامحدود چنان چه قبل از اسمی بیایند صفت شمارشی هستند.
الف) ده روز مهر گردون افسانه است و افسون. ده: صفت شمارشی
ب) چون صد آمد و نود هم پیش ماست. صد و نود نهاد و هسته محسوب می شوند نه وابسته.
نکته: در شمارش ترکیب های وصفی تمام صفت های پیشین و پسین شمرده می شوند.
تست های وابسته های پیشین
۱- در عبارت زیر چند وابسته ی پیشین موجود است؟ (تألیفی)
«آسمان کویر، این نخلستان خاموش و پرمهتابی که هرگاه مشت خونین و بی تاب قلبم را در زیر باران های غیبی سکوتش می گیرم و نگاه های اسیرم را همچون پروانه های شوق در این مزرع سبز آن دوست شاعرم رها می کنم. ناله های گریه آلود آن روح دردمند و تنها را می شنوم. چه فاجعه ای است در آن لحظه که یک مرد می گرید.»
۱) هفت ۲) شش 3) پنج 4) هشت
۲- در کدام گزینه «شاخص» نیست؟ (تألیفی)
1) برادرم رضا در دبیرستان شهید فهمیده درس می خواند
۲) همه به عمو رامین احترام می گذاشتند.
۳) آقای ناصری رئیس دبیرستان ما بیمار شد.
۴) امیر محمود غزنوی به هندوستان لشکرکشی کرد.
۳- در کدام گزینه بیش از یک شاخص برای هسته ذکر شده است؟ (تألیفی)
1) کربلایی محمد، کدخدای محل شد.
۲) میرزا کوچک خان در رشت به دنیا آمد. ۳) شیخ ابواسحاق از ممدوحان حافظ بود.
۴) سلطان مسعود غزنوی، حسنک وزیر را به دار کشید.
۴- در همه گزینه ها به جز ... صفت پیشین به کار رفته است. (تألیفی)
۱) این رو، آن زاد راه و آن منزل مرد راهی اگر بياو بيار
۲) ترسم نرسی به کعبه ای اعرابی این ره که تو می روی به ترکستان است
۳) آن چه ما کردیم با خود هیچ نابینا نکرد در میان خانه گم کردیم صاحب خانه را
۴) و پیدا نکردم در آن گنج غربت به جز آخرین صفحه ی دفترت را
۵- در بیت «همان دستمالی که یک روز بستی.. به آن زخم بازوی هم سنگرت را» چند وابسته ی پیشین موجود است؟ (تألیفی)
1) چهار 2) سه 3) دو 4) یک
پاسخنامه تشریحی
1- گزینه ی (۴) صفت پیشین ← این نخلستان / هر گاه / این مزرع / آن دوست آن روح / چه فاجعه ای / آن لحظه / یک مرد
۲- گزینه ی (۳) در گزینه ی ۳ «آقا» نقش نما پذیرفته است و خود هسته است و نقش نهادی پذیرفته ولی در سایر گزینه ها شهید فهمیده، عمو رامین و امیر محمود واژه های شهید، عمو، امير بلافاصله و بدون نقش نما قبل از اسمى آمده اند و شاخص محسوب می شوند.
٣- گزینه ی (۲) میرزا کوچک خان واژه های میرزا و خان القاب کوچک می باشند و هر دو شاخص هستند در توضیحات گفته شد که واژه های «آقا، خانم، میرزا و خان» حتی بعد از اسم هم می تواند شاخص باشند. در سایر گزینه ها یک شاخص وجود دارد.
4- گزینه ی (۱) واژه های این و آن با مکثی خفیف پیش از اسم آمده و خود نقش نهادی دارند.
بر این، ره [است]، آن، زاده راه (توشه) [است] و آن، منزل [است] سه فعل به قرینه ی معنوی حذف شده است پس تمامی این واژه ها نهاد جمله می خود هستند و در مورد واژه ی بعد از خود اشاره ای نمی کنند؛ در سایر گزینه ها این ره که تو می روی / هیچ نابینا / آن کنج غربت / آخرین صفحه به ترتیب صفت های اشاره، مبهم، اشاره و ترتیبی شمارشی محسوب می شوند.
۵- گزینه ی (۳) در بیت دو صفت یا دو وابسته پیشین موجود است همان دستمال / یک روز واژه ی آن صفت نیست بلکه ضمير و خود نقش متممی دارد و هم در هم سنگر پیشوند است نه صفت. در ضمن با کمی دقت در می یابیم که کلیه ی وابسته های پیشین باید بی فاصله قبل از اسمی بیایند و راجع به آن ها توضیحی بدهند.
1- صفت بیانی فاعلی: صفت هایی که بردارندگی کار با حالتی دلالت می کنند و از ساختمان های متفاوتی درست می شوند.
- بن مضارع + نده ← گوینده، راننده، خواننده
- بن مضارع + ان س ← سوزان، پرسان. لرزان، خواهان
- بن مضارع + ا ← شنوا، پویا، گویا، دانا، زیبا
- بن ماضی با مضارع + گار ← آموزگار، آفریدگار، خواستگار
- اسم یا صفت + گر یا کار ← روشنگر، ستمگر، نیکوکار، ریاکار
- اسم، صفت و ضمير + بن مضارع ← روحبخش، دل نواز، تندرو، خودجوش، خودخور
در اصل این صفت ها از نوع (بن مضارع + نده) هستند که پسوند از آخر آنها حذف شده است (دل شکر (شکرنده) - جان ستان (جان ستاننده) از این رو صفت فاعلی مرکب مرخّم نامیده می شوند.
۲- صفت بیانی مفعولی: [بن ماضی + ه] و یا [بن ماضی + ه + شده]، دیده، دیده شده، گفته، گفته شده
۳- صفت بیانی لیاقت: مصدر + ی ← دیدنی (لایق دیدن)، خوردنی، ریختنی، مردنی
۴- صفت بیانی نسبی: این گونه صفت ها بیانگر نسبتی از قبیل جنس، مکان، شغل و یا امری معنوی هستند که از اسم + پسوندهای (ی، ين، ينه، أنه، انی، چی، گان، گانه، ه) تشکیل می شوند. مانند: ایرانی، فارسی، تهرانی، نخی، بازاری، علمی، باستانی، احمدی، زرین، بلورینه، مردانه، روحانی، شکارچی، دهگان، صدگانه، بهاره، پاییزه، کرانه، کناره، در کتاب درسی تنها (اسم + ی) ذکر شده است.
۵- صفت بیانی مطلق (ساده): این صفت ها از آن جهت ساده اند که معنی فاعلی، مفعولی، لیاقت و نسبی ندارند و بر رنگ، بو، مزه، شکل، اندازه و سایر ویژگی ها دلالت دارند مثل: سرخ، بنفش، بدبو، تند، خوش مزه، بداخلاق، چاق، لاغر، زشت و ... از ویژگی این صفت ها این است که همگی قیدپذیر هستند و سنجشی می شوند؛ مثال: بداخلاق ← بسیار بداخلاق، بد اخلاق تر، زشت ← بسیار زشت، زشت تر
۶- صفت ترتیبی با پسوند (ـــُــ م): دوم، سوم، هزارم و ... این گونه صفت های شمارشی پس از اسم می آیند. هنر هفتم، روز پنجم ...
7- مضاف اليه: چنان چه اسم یا جانشین اسم پس از اسم بیاید مضاف اليه و وابسته پسین است، و به اسم قبل از آن مضاف می گویند. کتاب احمد / کتابِ او / کتابش / کتاب دانشمند (کتاب مرد یا زن دانشمند منظور است به این گونه صفت ها صفت جانشین اسم یا در حکم اسم می گویند)
۸- علائم جمع: علائم جمع فارسی «ها، ان» و علائم جمع عربی «ون، ین و ات» نیز وابسته ی پسین هستند.
۹- «ی» نکره: مردی از کوچه ای عبور کرد. ی نکره تعبیر به یک می شوند یک مردی از یک کوچه ای عبور کرد، مگر آن که جمع بسته شده باشد مردانی آمدند. ی نکره را با سایر «ی» ها اشتباه نگیرید چند نمونه پرکاربرد را ذکر می کنیم.
انواع مهم ترین «ی»
الف) «ی» لیاقت به مصدر افزوده می شود. دیدنی، خوردنی، نوشیدنی و ...
ب) «ی» نسبت یا صفت نسبی به اسم افزوده می شود و بیانگر نسبت مکان، جنس، شغل، اسم فامیل و یا امری معنوی هستند. تهرانی، ژاپنی، نخی، فلزی، بازاری، فرهنگی، فردوسی، احمدی، قمری، شمسی، فارسی، هجری، هنری و ... .
پ) «ی» مصدری به کلماتی چون اسم، صفت و حتی فعل افزوده می شود و معنی مصدری به آن می دهد. دوستی (دوست بودن) او رسم دوستی را نمی داند خوبی (خوب بودن) او خوبی سرش نمی شود.
ت) «ی» رابطه با فعل ربطی هرگاه مخفف (هستی) باشد. تو خوبی؟ توآئی کز آن یک مگس رنجه ای
وابسته های وابسته
وابسته های گروه اسمی پنج وابسته ی دیگر نیز می پذیرند که عبارتند از صفت صفت، مضاف اليه مضاف اليه، صفت مضاف اليه، قید صفت و مميز؛ که به آن ها وابسته ی وابسته» یا «وابسته ی درجه ۲» می گویند.
1- صفتِ صفت: هرگاه برای صفتی، صفت دیگر بیاوریم «صفت صفت» نامیده می شود. این «وایسته وایسته» معمولا نوع رنگ را مشخص می کنند.
اتومبیل سبز یشمی بلوز سبز چمنی پیراهن آبی تند
تذکر:
الف) اگر صفتی که پس از رنگ ها می آید درباره ی آن رنگ توضیحی ندهد دیگر وابسته ی وابسته» به حساب نمی آید چون به هسته برمی گردد. بلور قهوه ای چهارخانه پیراهن آبی نخی
ب) اگر برای اسمی چندین صفت بیاوریم هیچ یک «وابسته ی وابسته» نیستند چون همگی به هسته برمی گردند
معلم دلسوز ماهر زحمت کش باده ی گلرنگ تلخ تیز خوشخوار سبک
۲- مضافِ اليهِ مضاف اليه: هر گاه چند اسم و ضمیر پشت سرهم بیایند از دومی به بعد «مضاف اليه مضاف اليه» و «وابسته ی وابسته» است. کتاب ریاضی محمّد داستان های کتاب گلستان سعدی
۳- صفتِ مضاف اليه: هرگاه برای مضاف اليه صفت بیاوریم چه پیشین و چه پسین وابسته ی وابسته» به حساب می آید.
کتاب آن دختر کتاب مرد دانشمند دیوار خانه ی ویلایی
۴- قید صفت: هرگاه برای صفتی قید مقدار بیاوریم «قید صفت» و «وابسته ی وابسته» به حساب می آیند به شرطی این قید بین موصوف و صفت بیاید.
باغُ نسبتا بزرگ مجتمع بسیار وسیع مسجدی عظیم پاکیزه و نیکو آراسته
۵- مميّز: هرگاه بین صفت های شمارشی و یا جانشین آنها و هسته واحدی برای شمارش بیاوریم به این واحدها ممیز یا «وابسته ی وابسته» می گوییم.
سه تن گندم ده دستگاه رادیو چند بسته بیسکویت دو فروند هواپیما
تذکر: اگر هسته نیاید این واحدها خود هسته می شوند: چهار بسته ← بسته هسته است (چهاربسته را بیاور)
تست های وابسته های پسین
۱- تعداد وابسته های وابسته در متن زیر چند مورد است؟ (سراسری تجربی - ۹۱)
در قصاید بهار، آهنگ کلام قدما، طنین انداز است. شیرینی بیان فرخی و شادابی اندیشه ی بخردانه ی رودکی را در اشعار او به خوبی می توان دید. در توصیف خمریات اور روح كلام منوچهری موج می زند اگر بخواهیم تنها دو مروارید گرانبها از دریای معانی شعر بهار صید کنیم. آن دو، چیزی جز آزادی و وطن نخواهد بود احاطه ی او بر فرهنگ ایران باستان، عشق وی را به ایران کهن بیشتر کرده است.»
1) هفت ۲) هشت ۳) نه ۴) ده
۲- در میان گروه های اسمی «دو سیر زعفران، لباس خواهر بزرگ تر، بهترین دانش آموز کلاس، نخستین روز مدرسه، یک فروند هواپیمای جنگی، لباس نسبتأ نفیس، برجسته ترین شرکت کننده ی المپیاد ادبی، کتاب جغرافیای منطقه، آن داور بین المللی، چندمین روز پیاپی، زنگ در ساختمان، رنگ قرمز تند» چند گروه «وابسته ی وابسته» دارد؟ (سراسری هنر-۹۱)
۱) شش ۲) هفت 3) هشت 4) نُه
۳- در همه ی گروه ها به جز ... «وابسته ی وابسته » بکار رفته است. (سراسری تجربی- ۸۵)
۱) فزونی نیروی رستم ۲) ساختن آینده ای بهتر
3) بهترین فصل زندگی ۴) صحبت خیلی عامیانه
۴- در کدام گزینه «وابسته ی وابسته» موجود است؟
۱) مهم ترین آثار کهن نوشته شده ۲) سه شب اول ماه گذشته
۳) انتظار طاقت فرسای کشنده ۴) همین حادثه ی هولناک خانمان برانداز
۵- در کدام گروه اسمی، وابسته وابسته به کار رفته است؟ (سنجش - ۸۸)
1) حصار عبوس غربت ۲) پرده داران حرم ستر
۳) گل های معطر شعر ۴) خویشاوند تنهای من
۶- نمودار کدام گروه اسمی با نمودار سایر گروه های اسمی، متفاوت است؟ (سنجش- ۸۷)
۱) رنگ خیلی روشن ۲) رنگ آبی روشن
۳) رنگ آسمان ما ۴) رنگ آسمان آبی