جناس و انواع آن

جناس به کار بردن واژه هایی است که تلفظی یکسان و نزدیک به هم دارد. این آرایه بر تأثیر موسیقی و آهنگ

سخن می افزاید.

انواع جناس:

الف- جناس همسان(تام)

ب- جناس ناهمسان(ناقص)

هرگاه واژه ای در یک بیت یا عبارت، دو بار به کار رود که از نظر تلفظ یکسان اما از نظر معنی متفاوت باشد

جناس تام نام دارد.

مثال: بیا و برگ سفر ساز و زاد ره بر گیر / که عاقبت برود هرکه او ز مادر زاد (خواجوی کرمانی (

توضیح: دو واژه ی زاد (توشه) و زاد (ولادت) با وجود تفاوت معنایی یکسان خوانده می شود.

نمونه های دیگر :

1 -خرامان بشد سوی آب روان / چنان چون شده باز یابد روان (فردوسی)

2 -عشق شوری در نهاد ما نهاد / جان مادر بوته ی سودا نهاد (فخرالدین عراقی (

3 -بهرام که گور گرفتی همه عمر / دیدی که چگونه گور بهرام گرفت (نظامی (

4 -برادر که در بند خویش است / نه برادر و نه خویش است (سعدی (

5 -تار زلفت را جدا مشاطه گر از شانه کرد / دست آن مشاطه را باید جدا از شانه کرد (امیر خسرو دهلوی)

هرگاه دو واژه در یکی از موارد زیر با هم اختلاف داشته باشند، یکی از انواع جناس ناقص پدید می آید.

انواع جناس ناهمسان (ناقص(

الف- جناس ناقص حرکتی

ب- جناس ناقص اختلافی یا مطرّف

ج- جناس ناقص افزایشی یا زاید

جناس ناقص حرکتی

هرگاه دو واژه در مصوت کوتاه (حرکت) تفاوت داشته باشند.

مانند : مِلك ،مُلك؛ قَمَری، قُمری؛ گِرد، گَرد؛ مِهر، مُهر

در این سرای بی کسی کسی به در نمی زند / به دشت پُر ملال ما پرنده پَر نمی زند

هنگامی که دو واژه در یك واج (حرف) تفاوت دارند.

اختلاف در حرف نخست : ناز، باز؛ رفیق، شفیق؛ چاه، جاه

اختلاف درحرف میانی : آستین، آستان؛ کمین، کمان

اختلاف درحرف پایانی: بار، باز

مثال:

1 -هر تیر که در کیش است گر بر دل ریش آمد / ما نیز یکی باشیم از جملۀ قربان ها

2 -این رطل گران دگر خرابم نکند / وامانده ی این کهنه شرابم نکند (بهزاد چهارتنگی ) ((خاموش))

هنگامی که یکی از دو واژه، یك واج (حرف) بیش تر ازدیگری دارد :

در آغاز یك حرف بیشتر دارد. مانند: شما، ما؛ مرنج، رنج

در میان یك حرف بیشتر دارد. مانند: خاص، خلاص؛ دست، دوست

در پایان یك حرف بیشتر دارد. مانند: قیام، قیامت